از چکش تا شاهکار: منبت‌کاری و آفرینش زیبایی‌های طبیعی

منبت کاری به هنر کنده‌کاری و خلق نقش‌برجسته روی سطوح مختلف مانند چوب، فلز و... می‌گویند؛ اما نوع اصلی منبت کاری، منبت روی چوب طبیعی است. در ایران منبت کاری اصفهان و ملایر شهرت فراوانی دارند و علاقه‌مندان این هنر، برای خرید آثار منبت کاری به این شهرها سفر می‌کنند.

در ابتدا طرح گل و گیاه را به‌صورت برجسته روی سطوح کنده‌کاری می‌کردند. در واقع هنرمند با هنر خود موجب رویش نقوش گل و گیاه از سطوح بی‌جان می‌شد. به‌همین‌خاطر، از این هنر با نام منبت به معنی «محل رویش گیاه و نبات» یاد می‌کنند.

در مورد هنر منبت کاری بیشتر بدانید:

هنر منبت کاری یکی از انواع صنایع دستی است. به کنده‌کاری روی سطوحی مانند چوب، فلز، استخوان، سنگ و... منبت کاری گفته می‌شود؛ بااین‌وجود، منبت کاری روی چوب رواج بیشتری دارد. منبت روی چوب یکی از شاخه‌های صنایع دستی چوبی محسوب می‌شود.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Rod Waddington

برای خلق اثر منبت کاری شده به نیروی انسانی و ابزار خاص نیاز است. از منبت کاری برای تزیین لوازم و اشیا به‌گونه‌ای چشم‌نواز، استفاده می‌کنند.

در مورد تاریخ دقیق ابداع هنر منبت کاری مدارک کافی موجود نیست. بااین‌حال، احتمال می‌رود که قدمت این هنر به دوره انسان‌های نخستین بازگردد. در گذشته انسان‌های نخستین با استفاده از اشیا تیز و برنده، روی چوب نقش‌و نگارهایی را حک می‌کردند؛ اما چون چوب‌ها مقاومت کمی دارند، در گذر زمان نابود شدند و اثری از منبت کاری‌ها برجای نماند. بااین‌وجود، در سال ۱۸۹۴ میلادی اثری به نام «مجسمه چوبی بت شیگیر» در کوه‌های اورال روسیه کشف شد که از آن به‌عنوان قدیمی‌ترین اثر منبت کاری جهان یاد می‌کنند.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Vyacheslav Bukharov

مجسمه چوبی بت شیگیر، در حدود ۱۲ هزار سال پیش، از تنه درخت کاج اروپایی (لاریکس) تراشیده شد. این مجسمه نقشی از پیکر انسانی است که در زمان ساخت بیش از پنج متر ارتفاع داشت. صورت و دست‌های این مجسمه از طریق هنر منبت کاری، شکل گرفته‌اند. روی این اثر کنده‌کاری‌های اشکال هندسی مثل زیگزاگ، خطوط صاف و... وجود دارد. همچنین طبق اسناد، مصر باستان، ژاپن، چین و آفریقا به‌عنوان کهن‌ترین خاستگاه‌های هنر منبت کاری در جهان شناخته می‌شوند.

هنر منبت کاری در ایران از ۱,۵۰۰ سال قبل در بین مردم رواج داشته است. در ایران در دوران باستان، دوران اسلامی، حکومت صفویه و حکومت قاجار، منبت کاری رونق زیادی داشت؛ خصوصا در دوره قاجار، منبت کاری اصفهان به اوج شکوفایی خود رسید. از جمله آثار موجود از دوره‌های مختلف تاریخی می‌توان به مبلمان، درهای چوبی، لوازم دکوراتیو، کتیبه‌های قرآنی، منبر و... اشاره کرد. علاوه بر این، ایرانیان در دوره معاصر آثار منبت‌کاری‌شده زیادی خلق کرده‌اند.

حرفه‌ای بودن هنرمندان ملایری در زمینه منبت کاری باعث شد که این شهر در سال ۱۳۹۱ خورشیدی به‌عنوان شهر ملی و پایتخت منبت ایران شناخته شود. از این‌رو، نام ملایر در لیست شهرهای صنایع دستی ایران قرار گرفته است.

اغلب هنرمندان، انواع منبت کاری ساده را به دو دسته تقسیم می‌کنند که شامل «منبت کاری از لحاظ اندازه کار» و «منبت کاری از لحاظ روش کنده‌کاری» می‌شود.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Peter S

منبت کاری از لحاظ اندازه کار به دو نوع منبت کاری یک تکه و چند تکه تقسیم می‌شود:

• منبت یک تکه: به مدلی می‌گویند که هنرمند روی سطحی بزرگ، منبت کاری انجام دهد.
• منبت چند تکه: یعنی هنرمند منبت را روی دو یا چند سطح کوچک اجرا کند.

منبت کاری در حالت کلی به دو شکل حکاکی و برجسته‌نمایی انجام می‌گیرد.

• حکاکی: در روش حکاکی یا «منبت گود»، هنرمند با گودکردن سطح، طرح موردنظر را داخل چوب می‌تراشد. به‌عبارت‌دیگر، نقوش پایین‌تر از سطح زمینه کار خلق می‌شوند. اگر از کنار به این نوع منبت کاری نگاه کنیم، نمی‌توانیم نقوش را به‌خوبی مشاهده کنیم؛ چراکه طرح‌ها داخل فضایی گود قرار دارند.
• برجسته‌نمایی: در کنده‌کاری به روش برجسته‌نمایی، نقش مورد نظر به‌گونه‌ای تراشیده می‌شود که بالاتر از سطح زمینه قرار بگیرد. در واقع اگر از کنار به این منبت کاری نگاه کنیم، می‌توانیم برآمدگی‌هایی را ببینیم.

روش برجسته‌نمایی خود چهار دسته‌بندی دارد:

• منبت رولیف یا کم‌برجسته: در منبت رولیف، برجستگی نقوش کم است و هنرمند سعی بر آن دارد که برای رسیدن به برجستگی، حداقل تراش را در قسمت‌های زیرین سطح کار ایجاد کند.
• منبت بارولیف یا نقش‌برجسته: در منبت بارولیف، نقوش نسبت به نوع رولیف، برجستگی بیشتری دارد و هنرمند تراش بیشتری از قسمت‌های زیرین سطح انجام می‌دهد.
• منبت ارولیف یا تمام برجسته: در منبت اورلیف، نقوش به‌صورت کاملا برجسته کنده‌کاری می‌شوند. در این روش، تنها یک بعد اثر صاف است و بقیه ابعاد برجسته هستند.
• منبت پیکره یا حجم‌تراشی: در منبت پیکره، تمام زوایای اثر کنده‌کاری می‌شود و هیچ سطح صافی وجود ندارد. هنرمند یک اثر و مجسمه کاملا سه‌بعدی خلق می‌کند.

چوب‌های مختلفی در منبت کاری استفاده می‌شوند که هرکدام نیز از ویژگی‌های خاصی برخوردار هستند و به هنرمندان این امکان را می‌دهند تا ظرافت و جزئیات ارزشمندی را در آثار خود خلق کنند و به زیبایی هرچه بیشتر دست یابند.

در حالت کلی چوب‌هایی برای منبت کاری مناسب هستند که بافت آن‌ها متراکم، یکدست و در عین حال نرم باشند. همچنین سطح چوب‌ها نیز باید در برابر سایش و فشار مغار و چکش مقاوم باشند.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Brya

از بهترین چوب‌های منبت کاری می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• چوب گردو: چوب گردو به‌دلیل رنگ زیبا، بافت یکنواخت و مقاومت بالا، محبوبیت زیادی دارد. جزئیات نقوش در این چوب به‌خوبی نمایان می‌شوند.
• چوب سرو: چوب سرو بافت نرم، یکنواخت و سبکی دارد. به‌همین‌خاطر فرایند منبت روی آن به آسانی انجام می‌گیرد. همچنین می‌توان این چوب را با قیمتی مناسب خریداری کرد. چوب سرو برای کنده‌کاری‌هایی با دقت پایین مناسب است.
• چوب افرا: بافت چوب افرا یکنواخت و سخت است. به‌همین‌خاطر این چوب برای انجام کارهایی با دقت بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. این چوب در برابر آسیب‌ها به‌خوبی مقاومت می‌کند.
• چوب بلوط: چوب بلوط دارای بافتی متراکم و مقاوم است و به‌خوبی در برابر تغیرات رطوبتی مقاومت می‌کند.
• چوب چنار: چوب چنار را به‌عنوان چوبی مقاوم در برابر رطوبت می‌شناسند. این چوب به‌علت نرم بودن، انجام منبت کاری را برای هنرمندان آسان می‌کند.
• چوب راش: از ویژگی‌های چوب راش می‌توان به بافت یکنواخت و نرم و رنگ روشن اشاره کرد. این نوع چوب برای کنده‌کاری‌هایی با دقت بالا مناسب است و در صنعت مبلمان استفاده می‌شود.
• چوب زردآلو: چوب زردآلو به هنرمندان این امکان را می‌دهد که نقوش را با جزئیات دقیق خلق کنند. همچنین این چوب می‌تواند در برابر آسیب‌ها مقاومت زیادی داشته باشد. از ویژگی‌های دیگر آن می‌توانیم به بافت متراکم و خوش‌رنگ بودن اشاره کنیم.
• چوب ماهون: رنگ گرم، مقاومت بالا و بافت متراکم، از ویژگی‌های اصلی چوب ماهون محسوب می‌شود. این چوب برای کارهای ظریف مناسب است.

به‌طورکلی چوب‌های سخت‌تر برای کارهای دقیق و با دوام و چوب‌های نرم‌تر برای کارهای ساده مناسب هستند. چوب‌هایی با پایداری بالا و مقاوم در برابر تغییرات رطوبت برای ساخت مبلمان و اشیای کاربردی استفاده می‌شوند. بافت و رنگ چوب نیز تاثیر بسیاری بر کیفیت و زیبایی اثر دارند.

در اجرای نقوش منبت کاری وسایل و ابزارهایی متنوع کاربرد دارند که انتخاب آن‌ها به طرح و سبک منبت کاری بستگی دارد. در ادامه لیستی از مهم‌ترین آن‌ها تهیه شده است.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: David Adam Kess

• مغار: مغارها ساختار تیز و برنده‌ای دارند. این ابزارها برای تراشیدن چوب مورد استفاده قرار می‌گیرند و شامل انواع مختلفی مانند تخت، شفره، نیم‌باز و گلویی می‌شوند. مغار در سایزهای مختلفی وجود دارد و در واقع با استفاده از انواع آن می‌توان منبت کاری ساده یا پیچیده را انجام داد.
• اسکنه: اسکنه لبه‌ای تیز و صاف دارد و از آن برای ایجاد خطوط مستقیم و صاف روی چوب استفاده می‌کنند.
• چکش یا تخماق: برای اینکه مغار بتواند چوب را بتراشد، روی سر آن با چکش یا تخماق ضربه زده می‌شود.
• سوهان: کاربرد سوهان ساییدن چوب و سایر مواد است. از انواع سوهان می‌توان به دوسر صاف و کج، سه پهلوی سه گوش، سه پهلوی صاف، نیم‌گرد، دم کاردی، دم موشی و گرد اشاره کرد.
• چوب ساب: با کمک چوب ساب، پستی و بلندی‌های زمینه کار حذف می‌شوند. همچنین این وسیله به هنرمند اجازه می‌دهد که پایه‌های میز و صندلی را به‌صورت گرد شکل دهد. چوب ساب در دو نوع کج و راست به فروش می‌رسد.
• روغن‌دان: درون روغن‌دان پنبه‌ای حاوی روغن خوراکی یا پارافین وجود دارد. نوک مغار را داخل روغن‌دان فرو می‌کنند تا چرب شود و سطوح را راحت‌تر بتراشد.
• میز کار: صفحه‌ای هموار که فرایند منبت‌کاری را روی آن اجرا می‌کنند.
• گیره: قطعه چوب با گیره به میز کار متصل می‌شود تا حرکت نکند. در واقع گیره به هنرمند کمک می‌کند که فرایند منبت کاری را به‌راحتی روی چوب انجام دهد.
• سنگ نفت: با استفاده از سنگ نفت، نوک مغار را تیز می‌کنند تا مغار بتواند عملکرد خود را به‌درستی انجام دهد.
• سنباده: برای پرداخت منبت به کار می‌رود.

برای خلق آثار هنری ارزشمند از چوب بی‌جان، علاوه بر تهیه لوازم مورد نیاز منبت کاری، باید با مراحل کار نیز آشنا شوید. کار منبت شامل چندین مرحله است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان از موارد زیر نام برد:

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Coffee Girl Wood

در ابتدا طراح، نقشه منبت کاری را طراحی می‌کند. این نقش می‌تواند تصویر گل و گیاه، چهره، کلمه، خطوط و... باشد.

در مرحله بعد منبت‌کار باید چوب مورد نظر خود را انتخاب کند. در تهیه چوب باید عواملی مثل سختی چوب، مقاومت، بافت بدون گره، ریز و متراکم و همچنین رنگ چوب مورد توجه قرار بگیرند.

نقشه‌ای که طراح آماده کرده است باید روی چوب منتقل شود. برای این کار می‌توان از چند روش کمک گرفت:

• یک روش آسان این است که منبت‌کار طرح مورد نظر را چاپ کند و روی چوب بچسباند.
• در روش دیگر می‌توان از کاربن استفاده کرد. ابتدا باید کاربن روی چوب قرار بگیرد و سپس کاغذ حاوی نقشه روی کاربن گذاشته شود. در نهایت هنرمند باید با استفاده یک خودکار یا مداد طرح را روی چوب بکشد.
• در روش سوم باید کاغذ حاوی طرح را به روغن آغشته کرد و روی چوب قرار داد. در نتیجه کاغذ به چوب می‌چسبد و منبت‌کار می‌تواند طرح را با مداد یا خودکار از روی کاغذ کپی کند و روی چوب بکشد.

اگر چوبی که برای منبت‌کاری انتخاب شده است، بیش از حد سفت‌وسخت باشد، منبت کار باید روی سطح آن کمی روغن یا نفت بریزد و مدتی زمان دهد تا چوب نرم و آماده شود.

در این مرحله منبت کار با کمک گیره چوب را به میز کار وصل و سپس با استفاده از چکش و مغار درشت، اطراف طرح را باربرداری می‌کند و طرح را از زمینه جدا می‌‌سازد.

وقتی که نقشه کلی از چوب جدا شد، منبت کار با کمک مغارهای ظریف‌تر و ابزارهای مختلف، ادامه باربرداری از چوب را انجام می‌دهد و در مراحل پایانی، مغارهای بسیار ظریف را به کار می‌گیرد تا آسیبی به طرح نرسد. در انتها نیز زمینه را با مغار تخت، صاف و یکنواخت می‌کند.

پس از اجرای کامل طرح، سطوح را سنباده می‌زنند تا طرح مورد نظر صاف و صیقلی به نظر برسد. به این عمل پرداخت می‌گویند. در آخر نقاش یا رنگ‌کار اثر را رنگ می‌زند. پس از انجام این کار می‌توان برای مقاوم‌سازی چوب در برابر رطوبت، آن را به روغن آغشته کرد.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Dody.bukittinggi

برای انجام منبت کاری به لوازم و دستگاه‌های پیچیده و گران‌قیمت نیازی نیست. به‌همین‌خاطر این امکان وجود دارد که افراد لوازم مورد نیاز منبت کاری را با سرمایه کم تهیه کنند و منبت کاری را در منزل انجام دهند. علاوه بر کلاس‌های حضوری، کلاس‌های غیرحضوری و آنلاین آموزش منبت کاری وجود دارند و افراد قادر خواهند بود دوره آموزشی را نیز در خانه بگذرانند. در سال ۱۴۰۳ خورشیدی علاقه‌مندان می‌توانند در دوره‌های آموزشی حضوری با قیمتی در حدود ۱۵,۰۰۰,۰۰۰ تومان و در دوره‌های غیرحضوری با قیمتی در حدود ۶,۰۰۰,۰۰۰ تومان شرکت کنند.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: Monica Ferreira Ask

هرچه طرح‌ها و نقش‌ونگارهای منبت ظریف‌تر باشد، بر ارزش آن افزوده می‌شود. محصولات منبت کاری شده معمولا با قیمت بالایی به فروش می‌رسند. دلیل این موضوع صرف وقت زیاد و نیروی انسانی برای تهیه یک اثر هنری منبت کاری شده است. ازاین‌رو، از صنایع دستی منبت کاری به‌عنوان محصولات سلطنتی نیز یاد می‌کنند.

درآمد منبت کاری در ایران و حتی خارج از کشور رضایت‌بخش است. منبت کاری در بسیاری از کشورها مانند کانادا، آلمان، استرالیا، نروژ و کشورهای عربی بازار کار خوبی دارد و این کشورها از مهاجران منبت‌کار استقبال می‌کنند.

از معروف‌ترین صنایع دستی منبت کاری شده ایرانی می‌توان به در مدرسه سلطان حسین، در آرامگاه شاهزاده حسین قزوین، در چوبی مسجد جامع عتیق شیراز، رحل قرآن ایرانی در موزه متروپولیتن نیویورک، سقف چوبی عمارت هشت بهشت اصفهان و... اشاره کرد.

همچنین صنایع دستی منبت‌ کاری‌ شده مشهوری در جهان وجود دارند که شامل تندیس چوبی مصر متعلق به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد، در چوبی منبت کاری شده موزه اکبر آباد هندوستان و... می‌شوند.

امروزه هنر منبت کاری در صنعت مبلمان، درهای چوبی، قاب‌های آینه، تابلوهای تزیینی، مجسمه‌های تزیینی و... به چشم می‌خورند.

منبع عکس: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: TsadickMelehoff

آیا شما تاکنون دوره‌های آموزشی منبت کاری را گذرانده‌اید و تجربه کار در این زمینه را دارید؟ خوشحال می‌شویم نظرات خود را با همراهان کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: وب‌سایت ویکی‌مدیا، عکاس: TsadickMelehoff