عقرب های ایران؛ شگفتی‌های خطرناک طبیعت

عقرب‌ها به‌عنوان بخشی از تنوع زیستی ایران، نقش مهمی در اکوسیستم‌های مختلف کشور ایفا می‌کنند. بسیاری از مردم از عقرب‌ها به‌دلیل سمی بودنشان می‌ترسند؛ اما این موجودات، بخشی از چرخه‌ طبیعی حیات وحش محسوب می‌شوند و نقش مهمی در کنترل جمعیت حشرات و دیگر موجودات زنده ایفا می‌کنند.

تنوع زیستی عقرب های ایران، از دم پهن آفریقایی گرفته تا دم سیاه ایرانی، جالب‌ توجه است. برخی از آن‌ها در نواحی بیابانی خشک زندگی می‌کنند و برخی دیگر در مناطق مرطوب و گرم. گونه‌هایی مانند عقرب گاردیوم زهری سمی دارند و زهر برخی دیگر همچون عقرب چنگال پهن تاونسندی برای انسان خطر مرگ ندارد. با ما همراه شوید تا سفری به دنیای ناشناخته و هیجان‌انگیز عقرب‌ های ایران داشته باشیم.

• نام علمی: Odontobuthus Odonturus
• نام انگلیسی: Pakistani Desert Scorpion
• زیستگاه: مناطق بیابانی
• عوارض گزیدگی در انسان: درد و تورم

«عقرب بیابانی پاکستانی» با نام علمی «ادنتبوتوس ادنتیورس»، یکی از گونه‌های عقرب بومی مناطق بیابانی پاکستان است که در خوزستان، فارس، بوشهر، کرمانشاه، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان نیز وجود دارند. این‌گونه بیشتر به‌دلیل ظاهر خاص و نیش قوی‌، شناخته می‌شود.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

عقرب بیابانی پاکستانی در خانواده «بوتیدائه» (Buthidae) قرار گرفته است؛ البته برخلاف سایر اعضای این خانواده، زیاد غذا مصرف نمی‌کند و سرعت رشد پایینی دارد. این عقرب به‌دلیل حرکات سریع و رفتارهای تهاجمی و خشن خود معروف است. رنگ آن معمولا زرد مایل به قهوه‌ای است و بدنی باریک با زوائدی نوک تیز روی پنجه‌ها و دم دارد. عقرب بیابانی پاکستانی بالغ دارای طول ۴۵ تا ۶۰ میلی‌متر است؛ اما عقرب‌های نر این‌گونه ابعادی کوتاه‌تر و اندامی کشیده‌تر نسبت به عقرب‌های ماده دارند.

عقرب بیابانی پاکستانی به‌عنوان عقربی حفار شناخته می‌شود و در مناطق ماسه‌ای و سنگلاخی زندگی می‌کند. آن‌ها در دمای ۲۴ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد و بیشتر در شب‌ فعالیت دارند و غالبا روزها در جاهای تاریک و خنک پنهان می‌شوند. این دسته از بندپایان بیشتر از حشرات و بی‌مهرگان کوچک تغذیه می‌کنند و شکار خود را با استفاده از نیش و زهر قوی از پا درمی‌آورند. زهر آن‌ها سمی است و برای تولید دارو کاربرد دارد. گزش این‌گونه برای انسان‌ها با درد و تورم همراه است؛ البته این علائم در کودکان، سالمندان و افراد ضعیف شدیدتر ظاهر می‌شوند.

• نام علمی: Androctonus Australis
• نام انگلیسی: North African Fat-tailed Scorpion
• زیستگاه: مناطق خشک، ماسه‌زارها، فلات‌های مرتفع و کوهستان‌های خشک
• عوارض گزیدگی در انسان: مرگ

«عقرب دم پهن آفریقایی» با نام علمی «آندروکتونوس استرالیس» از گونه‌های بومی صحراهای آفریقا است؛ اما با دخالت انسانی به آسیا منتقل شده است و آن را در ریگزارها و مناطق ماسه‌ای ایران مشاهده کرده‌اند. این عقرب به‌عنوان یکی از خطرناک‌ترین گونه‌ها، در خانواده «بوتیدائه» قرار گرفته است و نسبت به دیگر اعضای خانواده دم پهن‌ها، ابعاد بزرگ‌تری دارد.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

رنگ‌بندی آن با توجه به اقلیم زندگی‌اش تغییر می‌کند؛ ولی درمجموع زرد رنگ است و در نواحی چنگال‌ها، بندهای پشتی و در ناحیه انتهایی دم، قهوه‌ای تیره می‌شود. سراسر پشت این عقرب با یک بافت محکم زره‌مانند پوشانده شده است و این بافت زرهی خلفی به او کمک می‌کند تا در برابر طوفان مقاوت خوبی داشته باشد. عقرب دم پهن آفریقایی، شب فعال است، دمی قوی و بسیار پهن دارد و طول آن به ۱۰ سانتی‌متر هم می‌رسد. این عقرب، علاقه زیادی به حفاری و زندگی در مناطق مرطوب ندارد، در مناطق خشک، ماسه‌زارها، فلات‌های مرتفع و کوهستان‌ها زندگی می‌کند و بیشتر لابه‌لای صخره‌ها و شکاف‌ها پنهان می‌شود.

عقرب دم‌پهن آفریقایی رفتاری خشن و تهاجمی دارد و سم قوی آن برای انسان‌ها کشنده است. این‌ گونه بیشتر غذایش را از پستانداران و خزندگان کوچک، حشرات و دیگر عقرب‌ها تامین می‌کند و هنگام دفاع از خود، از نیش و چنگال‌هایش هم‌زمان استفاده می‌کند.

• نام علمی: Scorpio Maurus Townsendi
• نام انگلیسی: Large Clawed Scorpion
• زیستگاه: مناطق بیابانی و نیمه بیابانی با پوشش گیاهی متراکم
• عوارض گزیدگی در انسان: درد بسیار

«عقرب چنگال پهن تاونسندی» با نام علمی «اسکورپیو ماروس تاونسندی» از بومیان مناطق شمال آفریقا و خاورمیانه است. این عقرب بیشتر در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی ایران با پوشش گیاهی متراکم، میان شکاف‌ها و صخره‌ها زندگی می‌کند. تاکنون ۱۹ زیرگونه از آن در جهان و دو زیرگونه‌ به‌طور پراکنده در مناطقی از ایران مانند خوزستان، بانه، سقز، گیلان، فارس، اشنویه، قزوین، کرج، لوشان، رودبار، شاهرود، اصفهان، بوشهر، جوانرود، سرپل ذهاب، دهلران و ایوان شناسایی شده است.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

گونه‌های مختلف آن در رنگ‌های زرد، قرمز و قهوه‌ای تیره تا سیاه هستند. آن‌ها به‌صورت دسته‌جمعی حرکت می‌کنند؛ اما هرکدام برای زندگی سوراخی جداگانه دارند. در این‌ گونه جنس نر، بزرگ‌تر از ماده است و فقط هنگام جفتگیری کنار هم دیده می‌شوند.

عقرب چنگال پهن مانند نامش چنگال‌هایی پهن و قوی دارد و هنگام حمله و دفاع معمولا از آن‌ها استفاده می‌کند. این عقرب، حفار است و با توجه به منطقه زندگی‌اش حفره‌های مختلف با عمق ۲۰ تا ۷۰ سانتی‌متر ایجاد می‌کند. زهر این نوع عقرب، برای انسان‌ها خطر جانی ندارد؛ اما محل گزش آن بسیار دردناک است. عقرب چنگال پهن در هوای گرم فعال است و با سرد شدن هوا (دمای ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد) به خواب زمستانی می‌رود.

• نام علمی: Odontobuthus Doriae
• نام انگلیسی: Yellow Iranian Scorpion
• زیستگاه: نواحی خشک، ریگزارها و مناطق صخره‌ای با پوشش گیاهی متراکم
• عوارض گزیدگی در انسان: درد، تورم و سرخی

«عقرب زرد ایرانی» با نام علمی «ادنتبوتوس دوریای» از گونه‌های موجود در ایران است که بیشتر در نواحی خشک، ریگزارها و مناطق صخره‌ای با پوشش گیاهی متراکم دیده می‌شود. این‌گونه دارای بدنی زرد رنگ، مایل به قهوه‌ای است. طول بالغ آن ۴۰ تا ۶۰ میلی‌متر است، اطراف دم آن، دندانه‌ای شکل است و چنگال‌های نسبتا قوی با نوک باریک دارد. عقرب زرد ایرانی در استان‌های کرمان، یزد، اصفهان، مرکزی، قزوین، اطراف تهران، سمنان، آذربایجان غربی، کرمانشاه، بوشهر، همدان و هرمزگان دیده شده است.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

عقرب زرد ایرانی، بسیار فعال است و بیشتر در شب، هنگام طلوع و غروب خورشید و هنگام روز بعد از بارش باران دیده می‌شود. حرکات خصمانه و نیشی آماده به حمله دارد؛ البته زهرش کشنده نیست. جای گزش آن همراه با درد، تورم و سرخی است و از حشرات و دیگر بندپایان تغذیه می‌کند.

• نام علمی: Androctonus Crassicauda
• نام انگلیسی: Fat-tailed Scorpion
• زیستگاه: نواحی بیابانی و خشک، زمین‌های ماسه‌ای و سنگریزه‌ای
• عوارض گزیدگی در انسان: درد، تورم و سرخی؛ اختلالات تنفسی، دیداری و خونریزی در موارد نادر

«عقرب دم پهن» با نام علمی «آندروکتونوس کراسیکاودا» ظاهری خشن و ترسناک دارد؛ از این عقرب با عنوان «عقرب سیاه» نیز یاد می‌کنند. لبه‌های دندانه‌ای در قسمت پشت و شکم، موهایی کوتاه و تیره‌رنگ روی اندام‌های مختلف و چنگال‌های بزرگ قدرتمند از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است. عقرب دم پهن در اندازه متوسط با دم صاف به حدود ۵۰ میلی‌متر می‌رسد.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

عقرب سیاه، از انواع عقرب های ایران، از شمال تا جنوب کشور پراکندگی گسترده‌ای دارد و بیشتر در نواحی بیابانی و خشک، زمین‌های ماسه‌ای و سنگریزه‌ای در استان‌های کرمان، بوشهر، سمنان، خوزستان، ایلام، آذربایجان غربی، کردستان، خراسان و کرمانشاه مشاهده می‌شود. این‌ گونه از حشرات، بی‌مهرگان و برخی پستانداران کوچک تغذیه می‌کند و برای کشتن آن‌ها از نیش انتهای دم استفاده می‌کند. زهر عقرب سیاه برای انسان کشنده و سمی نیست و محل گزش آن توام با درد، تورم و قرمزی است؛ البته در موارد نادر منجر به اختلالات تنفسی، دیداری و خونریزی داخلی شده است.

فعالیت عقرب سیاه مانند دیگر گونه‌ها شب هنگام است و در روز لابه‌لای شکاف صخره‌ها و درزها پنهان می‌شود. این نوع عقرب توانایی بالا رفتن از تمام سطوح به‌جز سطوح صیقلی و شیشه‌ای را دارد.

• نام علمی: Hemiscorpius Kashkayi
• نام انگلیسی: Kashkayi Scorpion
• زیستگاه: مناطق جنوب و جنوب غربی ایران
• عوارض گزیدگی در انسان: نکروز پوستی و نارسایی کلیوی؛ مرگ در موارد نادر

«عقرب همی اسکرپیوس قشقایی» از خانواده «همیسکرپیدائه» دارای ۱۵ زیرگونه شناخته شده در جهان و ۶ زیرگونه در ایران است. از این ۶ گونه، پنج مورد آن اندمیک ایران هستند و در سایر نقاط جهان شناسایی نشده‌اند. این عقرب بیشتر در مناطق جنوب و جنوب غربی ایران دیده شده است.

منبع عکس: سایت fa.nody.ir. عکاس: نامشخص

طول عقرب همی اسکرپیوس قشقایی بالغ به ۴۰ میلی‌متر می‌رسد. رنگ آن زرد تیره مایل به نارنجی است و قسمت چنگال‌ها تیره و سیاه رنگ می‌شود. جنس نر و ماده زیرگونه قشقایی را از طریق چنگال‌های‌ آن‌ها می‌توان شناخت؛ در جنس نر، چنگال‌ها به‌صورت قوسی‌شکل و بدون فرو‌رفتگی است.

سم عقرب همی اسکرپیوس، در فرد مصدوم نکروز پوستی ایجاد می‌کند، باعث نارسایی کلیوی ثانویه می‌شود و حدود دو تا پنج درصد افراد گزیده شده، می‌میرند. محل گزش شباهت زیادی به سوختگی درجه سه دارد و به‌سختی خوب می‌شود.

• نام علمی: Scorpio Maurus Kruglovi
• نام انگلیسی: Large Clawed Scorpion
• زیستگاه: مناطق خشک و نیمه خشک با پوشش گیاهی ضعیف
• عوارض گزیدگی در انسان: درد، سرخی و تورم

«عقرب چنگال پهن کروگلوی» با نام علمی «اسکورپیو ماروس کروگلوی» از دیگر گونه‌های عقرب در خاورمیانه و شمال آفریقا محسوب می‌شود. تاکنون ۱۹ زیرگونه از این نوع عقرب در جهان کشف شده؛ اما در ایران تنها دو زیرگونه آن دیده شده است. گونه‌های موجود در ایران، بیشتر در نواحی خوزستان، کردستان، گیلان، فارس، آذربایجان غربی، قزوین، تهران، لوشان، رودبار، سمنان، اصفهان، بوشهر، کرمانشاه و ایلام به چشم می‌خورند.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

عقرب چنگال پهن کروگلوی حدود ۶۰ تا ۸۰ میلی‌متر طول دارد و زیرگونه‌های مختلف آن، در رنگ‌های زرد، قرمز، قهوه‌ای تیره تا سیاه وجود دارند. این عقرب‌ها بیشتر به‌صورت دسته‌جمعی دیده می‌شوند؛ اما در سوراخ‌های مجزا که به عمق ۲۰ تا ۷۰ سانتی‌متر حفر کرده‌اند، زندگی می‌کنند. این‌گونه، عقربی حفار است، در هوای گرم فعالیت دارد و در زمستان‌ها که هوا به ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد می‌رسد، به خواب زمستانی می‌رود.

عقرب چنگال پهن کروگلوی بیشتر در نواحی بیابانی و نیمه‌ بیابانی با پوشش گیاهی تنک، میان شکاف و درز صخره‌ها زندگی می‌کند. سم آن برای انسان خطرآفرین نیست و تنها محل گزش این نوع عقرب همراه با درد، سرخی و تورم همراه است.

• نام علمی: Mesobuthus Eupeus
• نام انگلیسی: Lesser Asian Scorpion
• زیستگاه:مناطق خشک و نیمه‌خشک با پوشش گیاهی ضعیف یا خیلی ضعیف
• عوارض گزیدگی در انسان: درد، تورم و سرخی

«عقرب آسیایی کوچک» یا «عقرب خالدار» با نام علمی «مزوبوتوس اوپوس» از خانواده بوتیدائه و از انواع عقرب های ایران است. این نوع عقرب ۲۳ زیرگونه دارد و تنها ۹ زیرگونه آن در ایران و در استان‌های خوزستان، هرمزگان، گلستان، تهران، کردستان، کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی و خراسان زندگی می‌کنند. طول بالغ این‌گونه برابر با ۴۰ تا ۵۰ میلی‌متر و رنگ آن زرد و زرد مایل به قهوه‌ای است. در پشت آن، خطوط طولی نامنظم به رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره وجود دارد و در این نوع، عقرب ماده معمولا جثه بزرگ‌تری نسبت به عقرب نر دارد.

منبع: scorpohunter.com. عکاس: نامشخص

عقرب آسیایی کوچک برخلاف دیگر گونه‌ها، تمایل زیادی به حفاری ندارد و بیشتر در شکاف تخته سنگ‌ها و فضاهای باز بیابانی و نیمه بیابانی با پوشش گیاهی متراکم زندگی می‌کند. این عقرب با نیش خود، حشراتی مانند سوسک و جیرجیرک را به دام می‌اندازد و از آن‌ها تغذیه می‌کند. سم عقرب آسیایی کوچک برای انسان کشنده نیست و تنها محل گزش آن همراه با درد، تورم و قرمزی است.

• نام علمی: Hemiscorpius Lepturus
• نام انگلیسی: Gadim Scorpion
• زیستگاه: جنوب و جنوب غربی ایران
• عوارض گزیدگی در انسان: نکروز پوستی؛ امکان مرگ

«عقرب گاردیوم» یا گادیوم با نام علمی «همیسکرپیوس لپتورس» از دیگر گونه‌های عقرب موجود در ایران است. این نوع عقرب از خانواده «همیسکرپیدائه» محسوب می‌شود و تاکنون ۱۵ زیرگونه از آن در جهان شناسایی شده است؛ از این تعداد، ۶ زیرگونه آن در ایران وجود دارند و پنج مورد اندمیک ایران هستند.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

طول عقرب بالغ در زیرگونه گاردیوم برابر با ۵۰ تا ۸۵ میلی‌متر است. از مشخصات ظاهری آن می‌توان به بدن باریک و تخت و رنگ زرد مایل به قهوه‌ای اشاره کرد. طول دم آن نسبت به دیگر عقرب‌ها کشیده‌تر است؛ البته طول دم در جنس نر این‌ گونه، بلندتر از ماده است. این‌ گونه در میان درزها و شکاف صخره‌ها پنهان می‌شود و از حشرات و بندپایان تغذیه می‌کند.

سم عقرب گاردیوم می‌تواند کشنده باشد؛ تا جایی‌که در برخی مناطق آن را به‌عنوان عقرب مرگ می‌شناسند. سم این عقرب در انسان منجر به نکروز پوستی در فرد مصدوم می‌شود و علائمی شبیه به سوختگی درجه سه از خود به‌جای می‌گذارد. این سم گلبول‌های قرمز را نیز تخریب می‌کند و به‌راحتی می‌تواند یک انسان بالغ را از پا درآورد.

عقرب گاردیوم، از نوع غیر حفار است و بیشتر در مناطق شرجی، مرطوب و گرم جنوب و جنوب‌غربی ایران و استان‌هایی مانند خوزستان، سمنان، فارس، کردستان، هرمزگان، بوشهر، ایلام، لرستان و کرمانشاه دیده می‌شود.

• نام علمی: Hottentotta
• نام انگلیسی: Iranian Black-tailed Alligator Scorpion
• زیستگاه: نواحی نیمه خشک تا مرطوب بوته‌ای و استپی
• عوارض گزیدگی در انسان: اختلال در سیستم تنفسی و قلبی و عروقی

«عقرب دم سیاه ایرانی» با نام علمی «هوتنتوتا» رفتاری خشن و تهاجمی دارد و بیشتر در جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک و ارتفاعات بالای زاگرس دیده شده است. از این نوع عقرب ۳۴ زیرگونه کشف شده است؛ اما در ایران تنها پنج زیرگونه آن وجود دارد. طول نمونه بالغ آن به حدود ۷۰ تا ۹۰ میلی‌متر می‌رسد. دست‌ و پاهای این عقرب زرد رنگ و قسمت پشت، چنگال‌ها و انتهای دم آن قهوه‌ای تیره است.

منبع عکس: سایت irandeserts.com. عکاس: نامشخص

عقرب دم سیاه ایرانی تمایل چندانی به زندگی در مناطق گرم و خشک ندارد و توجه آن‌ها بیشتر به زندگی در مناطق استپی، نیمه خشک و مرطوب است. این‌گونه نسبت به دیگر عقرب‌ها خطرناک‌ترین سم را دارد و روی سیستم تنفسی و قلبی و عروقی انسان اثر می‌گذارد.

• نام علمی: Hottentotta Schach
• نام انگلیسی: Middle East Ground Scorpion
• زیستگاه: فارس، بوشهر، خوزستان، لرستان، هرمزگان و بلوچستان
• عوارض گزیدگی در انسان: اختلال در سیستم تنفسی، قلبی و عروقی

«عقرب غیر حفار ساچ» با نام علمی «هوتنتوتا شک» از خانواده بوتیدائه و از انواع عقرب های ایرانی است که بیشتر در استان فارس، بوشهر، خوزستان، لرستان، هرمزگان و بلوچستان زندگی می‌کند. طول آن بین ۱۰۰ تا ۱۳۰ میلی‌متر است و تمام اندام‌هایش مو دارد. جنس نر این‌گونه در قسمت تحتانی کشیده‌تر از عقرب ماده است. رنگ عقرب، زرد مایل به قهوه‌ای است که البته در بخش‌ چنگال‌ها، سر و قسمت انتهایی دم تیره و سیاه رنگ می‌شود.

عقرب غیر حفار ساچ؛ منبع عکس: wikipedia. عکاس: Philipp Weigell

فعالیت عقرب غیر حفار ساچ، با گرم شدن هوا از اوایل اسفند ماه شروع می‌شود و با سرد شدن هوا، تا اواخر مهرماه کاهش می‌یابد. این‌گونه علاقه‌ای به حفاری ندارد و به‌همین علت بیشتر خود را لای شکاف‌ها، درزها و شیار تخته سنگ‌ها پنهان می‌کند. گزش هوتنتوتا موجب اختلال در سیستم تنفسی، قلبی و عروقی انسان می‌شود.

عقرب‌ها گونه‌های مختلفی دارند و سم برخی از آن‌ها می‌تواند سلامت انسان‌ را تهدید کند؛ بنابراین در صورت عقرب گزیدگی بهتر است آن را جدی بگیرید و اقدامات لازم را انجام دهید.

• آرامش خود و فرد مصدوم را حفظ کنید.
• محل گزیدگی را به‌آرامی، با آب و صابون بشویید تا عفونی نشود.
• قرار دادن یخ (در یک حوله یا پارچه) روی محل گزیدگی می‌تواند درد و تورم را کاهش دهد؛ البته یخ را به‌طور مستقیم روی پوست قرار ندهید.
• اگر ممکن است، عضو گزیده را در سطحی بالاتر از قلب قرار دهید تا جریان خون به‌سمت گزیدگی کاهش یابد و سم کمتر پخش شود.
• در صورت نیاز، می‌توانید از مسکن‌های ساده مانند ایبوپروفن یا استامینوفن برای کاهش درد استفاده کنید.
• علائم عقرب گزیدگی ممکن است شامل درد شدید، تورم، قرمزی، سرگیجه، تهوع و استفراغ، تعریق، تنفس دشوار، تشنج و کاهش سطح هوشیاری باشد. در صورت بروز هر یک از این علائم، فورا به اورژانس مراجعه کنید.
• حتی اگر علائم گزیدگی خفیف به‌نظر برسد، بهتر است به پزشک مراجعه کنید تا معاینه دقیق‌تری انجام شود.

منبع: سایت golvani.ir. عکاس: نامشخص

لطفا شما نیز اطلاعات خود درباره انواع عقرب‌ های ایران یا تجربه‌های عقرب گزیدگی برای خود یا اطرافیان‌ را با مخاطبان ما در کجاروبه اشتراک بگذارید.

عکس کاور: عقرب سیاه ایرانی؛ منبع عکس: سایت borna.news. عکاس: نامشخص