بارش شهابی چیست و چه زمانی اتفاق می‌افتد؟

نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۴۰۰/۰۵/۱۱ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۰/۱۰/۱۲ به‌روزرسانی شده است.

بارش شهابی رویدادی علمی است که بارها در طول سال رخ می‌دهد. این پدیده در چرخش زمین به دور خورشید و بر اثر برخورد توده‌های فضایی با جو زمین اتفاق می‌افتد. بسیاری از پدیده‌های علم نجوم مانند کسوف و خسوف برای گردشگران و عموم مردم جذاب هستند؛ اما بارش شهابی یکی از زیباترین رخدادهای علم نجوم است و علاقه‌مندان به این رویداد می‌توانند با چشم غیر مسلح آن را ببینند.

برای تماشای بارش شهابی به ابزار خاصی ندارید و انتخاب مکان مناسب کافی است. با آگاهی از چگونگی این رویداد و کسب اطلاعات لازم برای رصد این پدیده، امکان لذت بردن از تماشای آسمانی پر از شهاب نورانی را خواهید داشت. در این مقاله ما اطلاعات مناسبی از بارش شهابی و مکان مناسب رصد آن به شما ارائه می‌‌کنیم. با ما همراه شوید.

آنچه می‌خواهید درباره بارش شهابی بدانید:

حتما نام شهاب آسمانی بارها به گوش شما خورده است یا شاید در داستان‌های تخیلی نامی از آن‌ را شنیده باشید. شهاب‌ها بقایای برخورد توده‌ ذرات موجود در فضا با جو زمین هستند. این برخورد در طول گردش زمین به دور خورشید اتفاق می‌افتد و به‌محض تماس این توده‌ها با جو زمین، آن‌ها می‌سوزند. از توده ذرات معلق در فضا با نام شهاب‌واره و درخشش پس از سوختن آن‌ها با نام شهاب یاد می‌شود.

منبع عکس: سایت cincinnati enquirer، عکاس: نامشخص

شهاب‌واره‌ها در بیشتر موارد برخورد با جو زمین، جز رد نور از خود چیزی به جا نمی‌گذارند؛ اما در موارد معدود و برخورد شهاب‌واره‌های بزرگ، بخش‌هایی از آن‌ها جدا می‌شوند و پس از عبور از جو، به سطح زمین می‌رسند. شهاب‌واره‌ها بقایای ستاره‌های دنباله‌دار از بین رفته یا سیاره‌های کوچک هستند و برخورد تعداد زیادی از این توده‌ها با جو زمین، بارانی از نور در کهکشان ایجاد می‌کند که این پدیده را بارش شهابی می‌نامند.

در زمان وقوع بارش شهابی آنچه روی زمین دیده می‌شود، در واقع رد باقی مانده از سوختن شهاب‌واره‌ها است. نمونه‌هایی از برخورد شهاب‌سنگ‌ها با زمین در ایران نیز اتفاق افتاده است. در موزه کاخ نیاوران و گنبد مینا در پارک آب و آتش، شهاب سنگ‌هایی نگهداری می‌شوند که در بخش‌های مختلف کشور ما به زمین برخورد کرده‌اند. بازدید از این شهاب‌سنگ‌ها برای علاقه‌مندان به علم نجوم جالب‌توجه خواهد بود.

منبع عکس: سایت randrhife.co، عکاس: نامشخص

شدت و تعداد بارش‌های شهابی در یک ساعت را با پارامتر ZHR نشان می‌دهند. محققان در سال‌های اخیر دنباله‌دارهای ۴,۰۰۰ ساله را منشا اصلی وقوع بارش‌های شهابی شناسایی کرده‌اند. بقایای این ذرات در مدارهای اطراف زمین در بازه‌های زمانی مشخص توجه کارشناسان را به خود جلب کرده است و بررسی‌های دانشمندان نتایج جالب‌توجهی ارائه می‌کنند. برخی آثار به جا مانده در مدارهای اطرف زمین بسیار کم سو و برخی شفاف و کاملا قابل تشخیص هستند.

منبع عکس: سایت silive، عکاس: نامشخص

دنباله‌دارها، گلوله‌های سرد و برفی در کیهان هستند که گاهی بزرگی آن‌ها به‌اندازه یک شهر کوچک است. این ذرات بزرگ هسته دارند و از گازهای منجمد، سنگ و گردوغبار تشکیل شده‌اند. این توده‌ها به‌صورت دوره‌ای و غیردوره‌ای در مدارهای سهمی و بیضی شکل به دور خورشید می‌گردند. عمر دوره‌ای‌ها بیش از ۲۰۰ سال است و عمر توده‌های غیردوره‌ای از ۲۰ تا ۲۰۰ سال افزایش می‌یابد.

بارش‌های شهابی در زمان‌های مختلفی از سال اتفاق می‌افتند و در صورت صافی و پاکیزگی هوا و نبود آلودگی‌های نوری، شانس تماشای این پدیده‌ها وجود دارد؛ اما ماه‌های آذر و مرداد بهترین زمان برای تماشای بارش‌های شهابی هستند. این پدیده در نواحی مختلفی از آسمان رخ می‌دهد و مرکز وقوع آن را کانون بارش می‌نامند. جهت حرکت شهاب‌ها متغیر است؛ اما امتداد مسیر آن‌ها به کانون بارش شهابی ختم می‌شود.

منابع عکس‌ها: سایت‌های syfy، susitv، daily sabah و earthsky، عکاسان نامشخص

بهترین راه برای مطالعه بر بارش‌‌های شهابی به‌صورت گروهی است؛ زیرا امکان رصد بخش‌های بیشتری از آسمان وجود دارد. در سال‌های اخیر محققان در سراسر دنیا به‌صورت مشترک در زمینه ماهیت‌شناسی و تاریخچه بارش‌های شهابی، برای دسترسی به الگوی مشخص بارش تحقیق کرده‌اند و نتیجه رصدهای گروهی را در اختیار جهان قرار می‌دهند تا به نتایجی قابل استناد برسند.

بر اساس تحقیق کارشناسان، برخی بارش‌های شهابی با شدت بالا به مرور زمان به شهاب‌های کوچک و کوچک‌تر تقسیم می‌شوند و دوباره به مدار زمین باز می‌گردند. قدیمی‌ترین بارش‌های شهابی، پراکنده‌ترین آن‌ها هستند و از شهاب‌های کوچک تشکیل می‌شوند. اگر این پدیده در روزهای پایانی ماه‌های قمری اتفاق بیفتد، به‌دلیل تاریکی آسمان در نبود ماه وضوح بیشتری خواهد داشت. معروف‌ترین بارش‌های شهاب به دو دسته برساووشی و جوزایی تقسیم می‌شوند که در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.

شهاب‌واره‌هایی که در در برخورد با مدار زمین می‌سوزند، ماهیت‌های متفاوتی دارند. بارش شهابی برساووشی از سوختن ذرات باقی مانده از دنباله‌دارها است. ستاره دنباله‌دار «سویفت تاتل» منشا شکل‌گیری این پدیده به شمار می‌رود. بارش‌های کیهانی برساووشی در ایران در فصل تابستان اتفاق می‌افتند.

منبع عکس: سایت theconversation، عکاس: نامشخص

کانون بارش در بارش‌های برساووشی، صور فلکی برساوش است و شهاب‌ها در آسمان دور این مدار مشترک می‌چرخند و در نهایت به این کانون می‌رسند. به همین دلیل از این بارش‌ها با نام بارش شهابی برساووشی یاد می‌کنند. در صورت صاف بودن آسمان و پاکیزگی نوری محیط، در این پدیده امکان تماشای ۶۰ تا ۷۰ شهاب در هر ساعت وجود دارد. ذرات دنباله‌دار سویفت تاتل گرچه بسیار کوچک هستند، امکان مشاهده این رویداد با چشم غیر مسلح نیز وجود دارد.

بارش شهابی جوزایی نوعی دیگر از رویدادهای بارش شهابی هستند که در آن‌ها منشا ذرات برخورد کننده با جو زمین بقایایی از یک سیارک هستند. برخلاف ستاره‌های دنباله‌دار، این سیارک دنباله‌داری خاموش است که تاکنون دانشمندان نتوانسته‌اند اطلاعات زیادی از ماهیت و چگونگی سوختن ذرات آن به دست بیاورند.

منبع عکس: سایت kids.britannica

با توجه به رخداد بارش شهابی جوزایی در فصل سرد و احتمال بالای ابری بودن آسمان، بعضی شب‌ها تنها شهاب‌های پرنور دیده می‌شوند؛ اما شدت بارش شهابی جوزایی بالا است و اگر در محلی مناسب قرار بگیرید، امکان تماشای ۱۰۰ شهاب در هر ساعت را خواهید داشت. از این رویداد با عنوان آخرین پدیده نجومی سال یاد می‌شود.

بارش شهابی برساوشی:‌ طبق گفته عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، روز سه‌شنبه ۲۳ مرداد ۱۴۰۳ می‌توان اوج بارش شهابی برساوشی با ۱۰۰ شهاب در ساعت را در آسمان مشاهده کرد. آذرگوی‌های رنگین و درخشان از ویژگی‌های این بارش به شمار می‌آیند؛ بارشی که از دنباله‌دار سوئیفت تاتل 109P به‌وجود می‌آید؛ البته باید بدانید که ماه در تربیع اول کمی در مشاهده شهاب‌های کم‌نور این بارش مزاحمت ایجاد خواهد کرد.

منبع عکس: سایت inews.co، عکاس: نامشخص

بارش شهابی جباری:‌ روز یکشنبه ۲۹ مهر بارش شهابی جباری به اوج خود می‌رسد؛ البته نور زیاد ماه کامل سبب می‌شود تا رصد این بارش شهابی بسیار دشوار باشد. علاقه‌مندان باید در جریان باشند که بارش شهابی اسدی به‌دلیل تعداد شهاب کم و وجود نور زیاد ماه در سال ۱۴۰۳ قابل‌مشاهده نخواهد بود.

بارش شهابی جوزایی: این بارش شهابی در تاریخ یکشنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۳ با وجود ۱۵۰ شهاب در ساعت با ماه کامل مواجه خواهد شد و نمی‌توان آن را به‌خوبی رصد کرد.

بارش شهابی کوادرانتی: یکی از بارش‌های شهابی سالانه مناسب با ۱۱۱ شهاب در ساعت است که در بامداد جمعه ۱۴ دی رخ خواهد داد. با توجه به کوچک بودن هلال ماه در این تاریخ، می‌توان شهاب‌های این بارش را تماشا کرد.

ابرماه: همچنین، نخستین و بزرگ‌ترین ابرماه سال ۱۴۰۳ در شامگاه ۲۷ شهریور از افق شرق طلوع و در بامداد چهارشنبه ۲۸ شهریور غروب می‌کند؛ علاقه‌مندان می‌توانند در طول شب بزرگ‌ترین ماه کامل سال جدید را مشاهده کنند. ماه در ساعت ۶:۰۴ بامداد چهارشنبه ۲۸ شهریور ماه در وضعیت بدر یا ماه کامل قرار می‌گیرد؛ این ساعت بهترین شرایط برای تماشا و ثبت عکس خواهد بود. دومین و آخرین ابرماه نیز در شامگاه پنجشنبه ۲۶ مهر از افق شرق طلوع می‌کند و در ساعت ۱۴:۵۶ نیز به اوج خود می‌رسد.

علاقه‌مندان به رویدادهای نجوم و ستاره شناسی برای تماشای بارش‌های شهابی با توجه به تقویم نجومی هر سال به مناطق مناسب می‌روند. بهترین مکان برای رصد بارش شهابی منطقه‌هایی با میدان دید وسیع و آلودگی نوری محدود هستند. مناطق کوهستانی و شهرهای با ساختمان‌های بلند مناسب برای رصد بارش‌های شهابی نیستند و در این نواحی برای تماشای این پدیده باید به بلندترین نقاط بروید.

منبع عکس: سایت ناسا، عکاس: نامشخص

هرچه آسمان تاریک‌تر باشد و آلودگی‌های نوری کمتری به چشم بخورد نیز بارش شهابی را با کیفیت بیشتر خواهید دید. در سال‌هایی که زمان وقوع بار‌ش‌ها با اواخر ماه‌های قمری مصادف می‌شوند، به‌دلیل تاریکی آسمان، بارش شهابی را به وضوح می‌توان دید.

منبع عکس: سایت nypost، عکاس: نامشخص

کاروانسرای قصر بهرام و کاروانسرای شاه عباسی ده نمک در نزدیکی گرمسار، ایستگاه هفت تله کابین توچال، منطقه شهمیرزاد و خانقاه علاالدوله در سمنان، پایگاه نجوم دامغان، منطقه حفاظت‌شده خارتوران در نزدیکی شاهرود، کویر مصر در نزدیکی خور و بیابانک، منطقه نیاسر در نزدیکی کاشان، کویر مرنجاب اصفهان، کویر متین آباد در نزدیکی نطنز، پارک ملی گنو در بندر عباس و دو مورد از رصدخانه های ایران، رصدخانه شیراز و رصدخانه ابن صلاح همدانی در همدان، از مناطق مناسب برای رصد بارش شهابی هستند.

اگر برای رصد بارش شهابی به مناطق کویری سفر می‌کنید، لباس گرم را فراموش نکنید. بارش شهابی برساووشی در فصل تابستان رخ می‌دهد و تنها یک لباس اضافه برای سرمای احتمالی شب کویر کافی است؛ اما بارش شهابی جوزایی در سردترین روزهای فصل پاییز اتفاق می‌افتد و هوای کویر در این زمان بسیار سرد و پر سوز است؛ پس لباس‌های گرم و مناسب بپوشید.

برای تماشای آسمان در کویر زیرانداز کوچکی همراه داشته باشید. دوربین و عینک مناسب نیز به رصد بهتر بارش شهابی کمک می‌کنند، اما اگر این وسایل را در اختیار ندارید یک ورقه طلق نازک قرمز رنگ تهیه کنید و به هیچ عنوان از چراغ قوه با نور سفید استفاده نکنید. نور قرمز به‌دلیل طول موج کوتاه اثر آلودگی‌های نوری محیط را خنثی می‌کند.

برای پیاده روی شبانه در کویر نیز کفش مناسب بپوشید تا از گزش حشرات و خزندگان در امان باشید. در سفرهای گروهی ابزار و وسایل پیشرفته‌ای مانند دوربین‌های حرفه‌ای در اختیار راهنما و کارشناسان گروه قرار دارد که امکان استفاده از آن‌ها برای سایر همراهان نیز وجود دارد. دوربین‌های عکاسی با کیفیت بالا امکان ثبت زیباترین تصاویر از آسمان شهاب باران را دارند.

منبع عکس: سایت the donalsonville news، عکاس: نامشخص

در این مقاله به معرفی پدیده بارش شهابی و انواع مختلف آن پرداختیم. شما نیز تجربه‌های خود در سفرهای نجومی از رصد آسمان در شب‌های شهاب باران را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید تا ما نیز از آن‌ها بهره‌مند شویم.