از آب تا شیشه؛ آینه‌ها چگونه متولد شدند؟

آینه قرن‌ها است به عنوان ابزاری ساده و در عین حال شگفت‌انگیز، نقش مهمی در زندگی انسان‌ها ایفا می‌کند. از گودال‌های آب راکد در دوران باستان گرفته تا آینه‌های شیشه‌ای مدرن، انسان‌ها همواره به دنبال راهی برای بازتاب تصویر خود بوده‌اند. اختراع آینه، داستان پرفراز و نشیبی دارد که ردپای آن را می‌توان در تمدن‌های مختلف از جمله ایران، مصر، چین و لبنان جست‌وجو کرد.

در ایران، آینه‌سازی از هزاره چهارم قبل از میلاد آغاز شد و در دوره‌های مختلف، به ویژه در دوره صفویه، به اوج خود رسید. آینه‌های ایرانی، نه تنها به عنوان ابزاری برای دیدن تصویر، بلکه به عنوان نمادی از زیبایی، روشنایی و معنویت نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در این نوشتار با اقتباس از سایت Thoughtco، به بررسی تاریخچه اختراع آینه در جهان می‌پردازیم و همچنین به نقش آن در فرهنگ و باورهای مختلف اشاره خواهیم کرد.

انسان‌ها از دیرباز به دنبال راهی برای دیدن تصویر خود بوده‌اند. احتمالا صدها هزار یا حتی میلیون‌ها سال پیش، آب‌های راکد نخستین سطح بازتاب‌دهنده‌ای به حساب می‌آمدند که اجداد بشر، از آن‌ها برای مشاهده خود استفاده می‌کردند. با گذر زمان، تمدن‌های پیشرفته‌تر، آینه‌هایی از جنس فلزات صیقل‌خورده یا ابسیدین (شیشه آتشفشانی) ساختند که افراد ثروتمند می‌توانستند به‌راحتی آن‌ها را حمل کنند.

آینه‌های «ابسیدین» (obsidian) متعلق به حدود ۶,۲۰۰ سال پیش از میلاد در «چاتال‌ هویوک» (Catal Huyuk)، شهر باستانی نزدیک قونیه امروزی در ترکیه، کشف شده‌اند. مردم ایران دست‌کم از ۴,۰۰۰ سال پیش از میلاد، از آینه‌های مسی صیقل‌خورده استفاده می‌کردند.

در منطقه‌ای از عراق امروزی نیز زنی اشرافی از تمدن سومر که حدود ۲,۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌زیسته و به «بانوی اوروک» (Lady of Uruk) معروف است، آینه‌ای از طلای خالص داشت که نام آن در لوح میخی کشف‌شده در خرابه‌های آن شهر به چشم می‌خورد.

اهمیت آینه تا جایی بود که گفته می‌شود، اشعیای نبی در کتاب انجیل، زنان بنی‌اسرائیل را به دلیل تکبر، گردن‌افرازی و عشوه‌گری در راه رفتن، سرزنش می‌کند و به آن‌ها هشدار می‌دهد که خداوند، تمام زینت‌آلات از جمله آینه‌های برنجی‌ را از آنان خواهد گرفت.

یک منبع چینی مربوط به ۶۷۳ پیش از میلاد نیز به‌طور ضمنی اشاره می‌کند که ملکه، آینه‌ای را به کمربند خود آویزان می‌کرد که نشان می‌دهد، این فناوری در چین نیز به‌خوبی شناخته شده بود.

نخستین آینه‌های چینی از یشم صیقل‌خورده ساخته می‌شدند؛ اما بعدها نمونه‌هایی از جنس آهن یا برنز نیز رواج پیدا کردند. برخی از پژوهشگران معتقدند که آینه‌های فلزی از طریق سکاهای کوچ‌نشینی به چین رسیدند که با تمدن‌های خاورمیانه‌ای در ارتباط بودند؛ اما این احتمال نیز وجود دارد که چینی‌ها، آن را به‌طور مستقل اختراع کرده باشند.

در این میان، این سوال پیش می‌‌آید که آینه‌های شیشه‌ای مدرن که امروزه می‌شناسیم، از چه زمانی ساخته شدند؟ یا به عبارتی، چه کسی بود که یک ورق شیشه را با سطح زیرین فلزی به یک جسم بازتابنده کامل تبدیل کرد؟

تا جایی که مشخص شده است، نخستین سازندگان آینه‌های شیشه‌ای حدود ۲,۴۰۰ سال پیش و در نزدیکی شهر «صیدا» در لبنان زندگی می‌کردند. از آنجا که احتمالا، شیشه نیز در لبنان اختراع شده است، جای تعجب ندارد که این منطقه، زادگاه اولین آینه‌های مدرن باشد. با این‌ حال، متاسفانه نام فردی که این اختراع را برای نخستین بار عملی کرد، در تاریخ ثبت نشده است.

لبنانی‌ها یا فینیقی‌های پیش از میلاد برای ساختن آینه، لایه‌ نازکی از شیشه‌ مذاب را می‌دمیدند و به شکل حباب در می‌آوردند؛ سپس، سرب داغ را داخل آن می‌ریختند. سرب درون شیشه را می‌پوشاند و وقتی شیشه خنک می‌شد، آن را می‌شکستند و به شکل قطعات محدب آینه برش می‌دادند.

این آینه‌های اولیه، صاف نبودند و به احتمال زیاد، تصویری مانند آینه‌های اتاق‌های سرگرمی ایجاد می‌کردند، به‌گونه‌ای که بینی افراد، بسیار بزرگ‌تر به نظر می‌رسید. علاوه بر این، شیشه‌های اولیه معمولا حباب‌دار و تا حدودی، تغییر رنگ داده به نظر می‌‌رسیدند.

با این ‌حال، تصویری که این آینه‌ها ارائه می‌دادند، بسیار واضح‌تر از تصویر منعکس‌شده در آینه‌های مسی یا برنزی صیقل‌خورده بود. از آنجایی که لایه شیشه‌ای این نوع آینه را نازک می‌ساختند، نقص‌های تصویر به حداقل می‌رسید و این آینه‌ها نسبت به فناوری‌های قبلی، پیشرفت چشمگیری نیز محسوب می‌شدند.

فینیقی‌ها که استاد تجارت دریایی در مدیترانه بودند، این آینه‌ها را به‌سرعت در سراسر منطقه مدیترانه و خاورمیانه گسترش دادند. داریوش بزرگ، امپراتور ایران زمین که حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد حکومت می‌کرد، تالار سلطنتی خود را با آینه‌های بسیار پوشانده بود تا شکوه و جلال خود را چندین برابر منعکس سازد.

آینه‌ها علاوه بر کاربردهای شخصی و خودستایی، به‌عنوان طلسم‌های جادویی نیز استفاده می‌شدند. به‌ویژه، تصور بر این بود که آینه‌های شیشه‌ای شفاف، چشم زخم را دفع می‌کنند. در بسیاری از فرهنگ‌ها نیز این باور وجود داشت که آینه‌ها، دنیایی معکوس را نشان می‌دهند یا حتی، دروازه‌ای به قلمروهای ماورایی هستند.

در برخی جوامع یهودی نیز هنگام مرگ یک شخص، تمام آینه‌های خانه پوشانده می‌شدند تا روح متوفی درون آن‌ها گیر نیفتد. بنابراین، آینه‌ها نه‌تنها ابزارهایی مفید، بلکه اشیایی مرموز و گاه خطرناک نیز محسوب می‌شدند.

ایران با تاریخ و تمدن غنی، یکی از کشورهایی است که از دیرباز در استفاده و تولید آینه، پیشرو بوده است. آینه در طول تاریخ ایران از یک ابزار ساده‌ بازتاب‌دهنده نور به عنصر مهمی در هنر، معماری و فرهنگ تبدیل شده است. از آینه‌های فلزی دوران باستان تا آینه‌های شیشه‌ای و هنر آینه‌کاری صفوی، این وسیله‌ شگفت‌انگیز، همواره بخشی از زندگی ایرانیان به شمار می‌رفت.

نخستین شواهد استفاده از آینه در ایران به دوران پیش از هخامنشیان بازمی‌گردد. به عبارت بهتر، می‌توان گفت که نخستین نشانه‌های وجود آینه در ایران به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد.

در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی آمده است که در حفاری‌های تپه سیلک (نزدیک کاشان)، آینه‌هایی از جنس مس کشف شده‌اند که به صورت صفحات مدور با لبه‌های برآمده ساخته شده بودند؛ این آینه‌ها، با صیقل دادن سطوح مسی، قابلیت بازتاب نور را پیدا می‌کردند. پس از مس، مفرغ نیز به عنوان ماده‌ای برای ساخت آینه مورد استفاده قرار گرفت و آینه‌های مفرغی با ظرافت و زیبایی بیشتری ساخته ‌شدند.

در زمان هخامنشیان، صنعت فلزکاری پیشرفت چشمگیری کرد و آینه‌های برنزی و نقره‌ای با کیفیت بهتری تولید شدند. برخی از این آینه‌ها دارای دسته‌های حکاکی‌شده با طرح‌های اسطوره‌ای و حیوانات بودند. این آینه‌ها بیشتر در کاخ‌ها و میان اشراف و نجبای دربار هخامنشی استفاده می‌شدند.

در دوره‌ اشکانیان و ساسانیان، هنر فلزکاری به اوج خود رسید. آینه‌های این دوران معمولا از جنس نقره و مفرغ ساخته می‌شدند و سطح آن‌ها را با مهارت زیادی صیقل می‌دادند. همچنین در این دوره، آینه‌هایی با قاب‌های تزئینی و کنده‌کاری‌های زیبا رواج یافتند. آینه در فرهنگ ساسانی نمادی از روشنی، حقیقت و انعکاس روح انسان بود و در بسیاری از آیین‌های مذهبی زرتشتیان نقش داشت.

با سقوط ساسانیان و ورود اسلام به ایران، هنر و صنعت ایرانیان تحت تاثیر فرهنگ و تمدن اسلامی قرار گرفت. در سده‌های اولیه‌ اسلامی، آینه‌های فلزی همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ اما با توسعه‌ روابط تجاری با سایر سرزمین‌ها، ایرانیان با فناوری تولید آینه‌های شیشه‌ای آشنا شدند.

در دوره‌ی سلجوقیان، صنعت شیشه‌گری در ایران پیشرفت کرد و هنرمندان ایرانی توانستند آینه‌های شیشه‌ای تولید کنند. این آینه‌ها در ابتدا به روش دمیدن شیشه و روکش کردن آن با لایه‌ای از نقره یا قلع ساخته می‌شدند.

دوره‌ صفویان را می‌توان نقطه‌ عطفی در هنر آینه‌کاری ایران دانست. در این دوران، آینه‌های اروپایی از طریق راه‌های تجاری وارد ایران شدند و صنعتگران ایرانی با الهام از آن‌ها، هنر آینه‌کاری را به اوج رساندند. استفاده از قطعات کوچک آینه در تزئین کاخ‌ها، مساجد و مقبره‌ها در این دوره رایج شد. هنرمندان ایرانی با بریدن و چیدن قطعات کوچک آینه، طرح‌های هندسی و اسلیمی خلق می‌کردند که فضا را به شکل باشکوه و درخشانی جلوه می‌داد.

در دوران قاجار، واردات آینه‌های بزرگ اروپایی افزایش یافت و صنعتگران ایرانی از این فرصت برای توسعه‌ هنر آینه‌کاری بهره بردند. این هنر در کاخ‌های سلطنتی، امامزاده‌ها و خانه‌های اعیان‌نشین به کار گرفته می‌شد. نمونه‌ بارز آن، تالار آینه در کاخ گلستان است که یکی از زیباترین شاهکارهای آینه‌کاری ایران به شمار می‌رود.

با توسعه‌ فناوری‌های جدید در دوره‌ پهلوی، تولید داخلی آینه در ایران گسترش یافت. کارخانه‌های تولید آینه به روش صنعتی راه‌اندازی شدند و آینه‌ها به‌عنوان یکی از وسایل ضروری در خانه‌های ایرانی، جایگاه ثابتی پیدا کردند.

امروزه، آینه علاوه بر کارکردهای کاربردی، همچنان جایگاه ویژه‌ای در معماری، دکوراسیون داخلی و هنر دارد. بسیاری از ساختمان‌های مدرن، مراکز تجاری و هتل‌ها از تکنیک‌های آینه‌کاری سنتی و مدرن بهره می‌برند. همچنین، آینه به‌عنوان نمادی از خودشناسی و بازتاب حقیقت، حضور پررنگی در فرهنگ و ادبیات فارسی دارد.

شما از تاریخچه آینه و آینه کاری در ایران و جهان چه می‌دانید؟ لطفا نگاه و نظر ارزشمند خود را با کجارو و کاربران آن نیز به اشتراک بگذارید.