تاریخچه پاسپورت؛ از الواح باستانی تا پاسپورت‌های الکترونیکی

گذرنامه‌ها مجوزهای عبور و مروری هستند که ابتدا به‌شکل طومارها و لوح‌های باستانی صادر می‌شدند و امروزه با فناوری «بیومتریک» (احراز هویت امنیتی و تجزیه و تحلیل فیزیکی و رفتاری افراد) در اختیار شهروندان و تحت انحصار دولت‌ها قرار دارند. در نخستین دوره‌های تاریخ بشر، مهاجرت به دور از محدودیت‌های مرزی اتفاق می‌افتاد و انسان‌ها بدون نیاز به مدارک رسمی، در پی سرزمین‌های جدید بودند. پس از آن در تمدن‌های باستانی، اسناد مسافرتی نقش کلیدی در تامین امنیت سفر و تثبیت هویت افراد داشتند.

پاسپورت‌ها به‌شکل کنونی در پی جنگ جهانی اول به‌عنوان یک اقدام موقتی پدید آمدند. اکنون نیز پاسپورت‌ها نقش موثری در ایجاد نظم جهانی ایفا می‌کنند و البته شکاف‌های عمیقی هم میان ملت‌ها و نژادهای ساکن در کره زمین ایجاد کرده‌اند. در دنیایی که مرزها به‌طور مداوم در حال تغییرند و شهروندی، اغلب یک امتیاز محسوب می‌شود، پاسپورت داستانی از اشتیاق انسان برای ارتباط و هویت را روایت می‌کند.

مجوزهای گذر تاریخچه‌ای طولانی و پیچیده دارند و به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد در مصر باستان باز می‌گردند. در ادوار مختلف تاریخ، افراد برای خروج از بنادر و گذرگاه‌ها نیاز به مجوز عبور داشتند و اسنادی مشابه «نامه‌ گذر» در مصر، یونان، روم، ایران و سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌های باستانی، برای اهداف گوناگون مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این اسناد بسته به شرایط سیاسی، اقتصادی، تجاری و... کاربردها و کارکردهای مختلفی داشتند و از ارزش‌های متفاوتی برخوردار بودند.

پس از دوران باستان و در قرون‌وسطا اسناد گذر به شکلی تکامل‌یافته به‌عنوان مجوز عبور و مرور صادر می‌شدند و به دارندگانشان اجازه می‌دادند بدون پرداخت هزینه‌های محلی برای خود یا کالاهایش، از دروازه شهرها (Porte) عبور کنند. برای توسعه تجارت و ارتباطات و نیز برای سهولت در رفت و آمد، حاکمان شهرهای مختلف توافق‌ها و قوانین دوطرفه‌ای وضع می‌کردند تا شهروندان از پرداخت مالیات‌ها و عوارض‌های مداوم و سنگین معاف شوند. این توافقات باعنوان «عبور از دروازه» (Pass Porte) شناخته می‌شد.

از دیگر کاربردهای اسناد عبور از دروازه در سده‌های میانی، ارتباطات سیاسی بود. فرمانروایان برای مقامات خود مجوز تردد صادر می‌کردند تا این افراد بتوانند بدون مشکل و پرداخت هزینه، وارد تمامی شهرهای قلمرو سرزمین‌شان بشوند. اولین فرمانروایی که پاسپورت را به‌طور سازمان‌یافته صادر کرد، «هنری پنجم» پادشاه انگلستان در قرون‌وسطا بود. پس از صدور این سند، اکثر شهرهایی که خارج از فرمانروایی انگلستان بودند نیز از آن استقبال کردند و مجوز عبور رایگان را به دیپلمات‌های دربار پادشاه هنری دادند. از آن به بعد سایر فرمانروایان این رفتار را در مقیاس‌های محلی، سرزمین و خارج از سرزمین انجام دادند و این‌گونه روابط و دوستی‌های سیاسی میان حکومت‌های مختلف ایجاد شد.

از دیگر نقش‌های مهم اسناد عبور و مرور در قرون‌وسطا، تامین امنیت و محافظت از مسافران بود. در امپراتوری روم، لوح‌های تاشویی به نام «تراکتوریا» (tractoria) توسط فرمانروا صادر می‌شد که به حاملانش اجازه می‌داد در سفرهای خود از کمک برخوردار شوند. هم‌اکنون نیز برخی از پاسپورت‌ها، مانند پاسپورت بریتانیا، قانون درخواست و الزام هرگونه کمک و حفاظت لازم برای شهروندانشان را از کشورهای متحد طلب دارند.

از دیگر کارکردهای پاسپورت‌ها در قرون‌وسطا، عبور امن در زمان جنگ بود. بسیاری از امپراتوری‌ها مدارکی باعنوان «مجوز عبور ایمن» (Safe Conduct) صادر می‌کردند تا افراد غیر نظامی، دیپلمات‌ها، پیام‌آوران و نامه‌رسانان بتوانند با امنیت از مناطق دشمن عبور کنند. چنین اسنادی در طول تاریخ توسط آنگلوساکسون‌ها، حاکمان مسلمان «اورشلیم» در قرون‌وسطا و ارتش آمریکا در جنگ‌های ویتنام و خلیج فارس مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

در گذشته، آزادی برای سیر و سفر و جابه‌جایی در کره زمین به‌عنوان جنبه اساسی زندگی انسان‌ها قلمداد می‌شد. مثلا یونانیان باستان چهار آزادی بنیادین برای بشر قائل بودند که یکی از آن‌ها آزادی در نقل مکان کردن و گشت‌وگذار در اقصانقاط کره زمین بود. از قرون‌وسطا به بعد یکی از مهم‌ترین نقش پاسپورت‌‌ها صدور مجوز برای سفر بوده است. در برهه‌های مختلف تاریخی، بسیاری از کشورها محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ای برای خروج مردم از سرزمین‌شان وضع می‌کردند که گاهی برای محافظت از خود مسافران در برابر خطرات و گاهی برای جلوگیری از مهاجرت آن‌ها و از دست رفتن مهارت‌ها و سرمایه‌های مالی و انسانی بوده است. برخی کشورها همچنین از پاسپورت برای کنترل حرکت مردم در داخل کشور استفاده می‌کردند؛ به‌طوری که افراد برای خروج از استان محل زندگی خود نیاز به اسناد خاصی داشتند. چنین سیستم‌هایی در فرانسه، روسیه تزاری و شوروی، چین و حتی کانادا برای محدود کردن سفر مردم بومی اجرا می‌شدند.

در حالی که پاسپورت اجازه سفر را صادر می‌کند و ممکن است نوعی آزادی به شمار رود، در عین حال کنترل مسافران را در اختیار دولت‌ها قرار می‌دهد. تاریخ پاسپورت مملو از کشمکش بین تمایل به آزادی و نیاز به کنترل است. در اوایل قرون‌وسطا، سفر به خارج یا ورود به انگلستان فقط برای افرادی مجاز بود که «مجوز پادشاه» را داشتند. در سال ۱۲۱۵ میلادی این سیستم با تصویب «منشور کبیر» (Magna Carta) به چالش کشیده شد و بر اساس آن هر فردی (به‌جز مجرمان) می‌توانست آزادانه از کشور خارج شود؛ اما این آزادی دوام چندانی نداشت و قدرت صدور مجوز سفر دوباره به پادشاه بازگشت.

در فرانسه نیز سیستم‌های پاسپورت داخلی و خارجی سابقه‌ای طولانی دارند. در سده‌های ۱۷ و ۱۸ میلادی که مصادف با دوران رنسانس است؛ دهقانان مجبور بودند برای خروج از منطقه سکونت خود مجوز کتبی دریافت کنند. قانون «خروج به شرط مجوز» در سال ۱۷۹۲ و پس از انقلاب فرانسه لغو شد؛ زیرا با اصول آزادی و برابری انقلاب در تضاد بود؛ اما این آزادی نیز دوام زیادی نیاورد و افزایش ناامنی، مهاجرت گسترده افراد ماهر و خروج سرمایه‌های مالی و منابع انسانی، دولت جدید فرانسه را مجبور کرد تا تنها سه سال پس از انقلاب، این سیستم را دوباره احیا کند.

در قرن ۱۹ میلادی با ظهور راه‌آهن، رشد و تکامل کشتی‌های بخار، ازدیاد افراد طبقه متوسط، رواج مهاجرت به قاره آمریکا و... تعداد مسافران به‌شدت افزایش یافت. در ادامه این روند سیستم‌های اداری و دستگاه‌های حکومتی بسیاری از کشورها قادر به مدیریت این حجم از مهاجرت، خروج، عبور و تردد شهروندان و مسافران نبودند. تا دهه ۱۹۰۰ میلادی بیشتر کشورهای جهان استفاده از پاسپورت را به‌طور کامل متوقف کردند. تاجران منفعت‌طلب و سیاستمداران با نفوذ نیز از این رخداد استقبال کردند و برای لغو کامل قوانین گذر، اقدامات زیادی انجام دادند.

حذف پاسپورت‌ تا جنگ جهانی اول ادامه یافت؛ اما با شروع جنگ، چشم‌اندازهای سیاسی جهان تغییر کرد و کشورهای اروپایی برای ممانعت از ورود جاسوسان و مهار فعالیت‌های جاسوسی، پاسپورت و سایر مدارک شناسایی را برای تردد در داخل و خارج از سرزمین‌هایشان اجباری کردند. همچنین با آغاز جنگ جهانی اول کشورها برای جلوگیری از ورود افراد خرابکار و ممانعت از خروج سربازان و مردانی با مهارت‌های مفید جنگی، پاسپورت‌ها را به‌منظور کنترل‌های مرزی صادر کردند. پس از پایان جنگ، در سال ۱۹۱۸ میلادی بیشتر کشورها همچنان کنترل‌های مرزی و استفاده از پاسپورت‌ها را حفظ کردند.

در دهه ۱۹۲۰ میلادی «جامعه ملل» (League of Nations) جلساتی برای ساماندهی مدیریت سفرهای بین‌المللی برگزار کرد. دغدغه جهان در آن دوران و سال‌های پس از جنگ، شمار زیاد آوارگان جنگی در اروپا بود. اگرچه در ابتدا تصمیم آن‌ها بر ملغی اعلام کردن قانون پاسپورت بود؛ اما نتیجه نهایی این جلسات به ایجاد سیستمی برای ساختن پاسپورت مخصوص پناهنگان و بی‌خانمان‌های حاصل از جنگ جهانی اول تغییر کرد. علاوه بر آن جامعه ملل طراحی و کارکرد پاسپورت‌ها را استانداردسازی کرد. این استانداردسازی تاکنون نیز پابرجا مانده و فقط چند باری توسط خود جامعه ملل و بعد از آن هم توسط «سازمان ملل متحد» بازنگری، اصلاح و تکمیل شده است.

«مارتین لوید» (Martin Lloyd) در کتاب «پاسپورت» (The Passport) نوشته است:

زمانی که جنگ جهانی به پایان رسید، دولت‌ها و سرویس‌های امنیتی تمایلی به کاهش قوانین سختگیرانه سفر نداشتند. آنان دریافته بودند که چگونه می‌توانند جمعیت را به‌طور موثر کنترل کنند. بسیاری از کشورها نیز نمی‌خواستند از درآمد حاصل از صدور پاسپورت و ویزا چشم‌پوشی کنند؛ چراکه این هزینه‌ها برخی از کنسولگری‌ها را به‌طور کامل تامین مالی می‌کرد و اغلب به سود خالص منجر می‌شد.

با گذر زمان، استانداردسازی و مکانیزه شدن پاسپورت‌ها افزایش یافت و دولت‌ها بیش از پیش به این سیستم برای نظارت بر ورود و خروج افراد از کشورها و پیگیری سفرهای آن‌ها متکی شدند.

سالیان زیادی است که جوامع انسانی همواره به‌دنبال اعمال کنترل بر آزادی شهروندان تحت سلطه‌شان هستند. از زمان وقوع جنگ جهانی اول تا امروز، پاسپورت یکی از ابزارهای کلیدی برای کنترل و سلب آزادی بی‌قید و شرط افراد در این مسیر به شمار می‌رود. در دوران مدرن، آزادی افراد در زندگی و کار و نیز در حرکت بین مرزهای ملی مشروط به داشتن پاسپورت است و تنها در کشورهای عضو اتحادیه اروپا و شهروندانی که تبعه این کشورها هستند، آزادانه سفر کردن به رسمیت شناخته می‌شود. در عصر حاضر پاسپورت‌ها رفاه، امنیت، امید به زندگی، رشد و ترقی انسان‌ها را به ارمغان می‌آورند یا سلب می‌کنند. آن‌ها تاثیر عمیقی بر احوالات جوامع و شهروندان تحت سیطره آن‌ها دارند.

تاریخچه گذرنامه در ایران به دوره‌های مختلف تاریخی بازمی‌گردد. در دوران هخامنشی اسنادی برای مسافرت‌های بین مناطق مختلف صادر می‌شد. این اسناد به مسافران اجازه می‌داد تا با امنیت و تسهیلات بیشتری به مقصد خود سفر کنند. پس از آن در دوره صفویه، با افزایش تعاملات بین‌المللی و حضور سفیران خارجی در ایران، نیاز به اسناد مسافرتی رسمی بیشتر احساس شد. این دوره را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ دیپلماسی و صدور گذرنامه در ایران دانست.

در اواسط سلطنت ناصر الدین‌ شاه قاجار نیز نیاز به اسنادی یک‌پارچه برای سفرهای خارجی احساس شد. در سال ۱۲۶۰ خورشیدی، وزارت امور خارجه کتابچه‌ای با عنوان «دستورالعمل تذکره مرور» تهیه کرد که با تایید ناصرالدین‌شاه به ولایات مرزی ارسال شد تا صدور گذرنامه به‌صورت واحد و متمرکز از تهران انجام شود. در دوران احمدشاه قاجار، گذرنامه‌های تک‌برگی و یک‌بار مصرف برای سفرهای خارجی ایرانیان صادر می‌شد.

با روی کار آمدن حکومت پهلوی، تحولات عمده‌ای در شکل و محتوای گذرنامه‌ها رخ داد. در حدود سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۵ خورشیدی، با تاسیس فرهنگستان زبان فارسی، واژه «گذرنامه» جایگزین «تذکره» شد و این تغییر در اسناد رسمی نیز اعمال گردید. در زمان محمدرضا شاه پهلوی، گذرنامه‌های ایرانی با طراحی و ویژگی‌های خاصی صادر می‌شدند. این گذرنامه‌ها دارای نشان شیر و خورشید بودند و روی آن‌ها نوشته‌های طلایی «گذرنامه دولت شاهنشاهی ایران» حک می‌شد. در آن زمان، ایرانیان می‌توانستند بدون نیاز به ویزا به بسیاری از کشورهای اروپایی سفر کنند.

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، طراحی و محتوای گذرنامه‌های ایرانی تغییر کرد. گذرنامه‌های جدید با نشان جمهوری اسلامی ایران صادر شدند. همچنین، قوانین و مقررات مربوط به سفرهای خارجی و صدور گذرنامه‌ها دستخوش تغییراتی شد. از سال ۱۳۹۰ خورشیدی گذرنامه‌های بیومتریک در ایران صادر می‌شوند که با استانداردهای بین‌المللی هم‌خوانی دارند.

نظر شما درباره کاربردهای امروزی پاسپورت چیست؟ آیا آزادی را نفی می‌کند یا امنیت فراهم می‌آورد؟ دیدگاه‌های خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

عکس کاور: پاسپورت وزویزا مسافرتی؛ منبع عکس: vecteezy: عکاس: gstudioimagen