بزرگترین شهرهای باستانی؛ سفر به قلب تمدن‌ها

در سراسر جهان، شهرها و تمدن‌های باستانی بسیاری وجود دارند که برخی در گذر زمان محو شده‌اند؛ در حالی که برخی دیگر همچنان در برابر دیدگان ما قرار دارند. این سکونتگاه‌های کهن، نه‌تنها تاریخ زندگی بشر را روایت می‌کنند، بلکه الهام‌بخش کاوشگران، باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ و گردشگری نیز هستند.

مطالعه این شهرهای باستانی، رویکردهای تازه‌ای از شیوه زندگی، هنر، معماری و تعامل انسان‌های گذشته با طبیعت را آشکار می‌کند و اطلاعات ارزشمندی درباره نحوه زندگی انسان‌ها در طول تاریخ ارائه می‌دهند. از این محوطه‌های باستانی می‌توان آموخت که چگونه تمدن‌ها به اوج رسیدند و چگونه سقوط کردند. شاید با مطالعه سرنوشت اجدادمان در این شهرهای باشکوه، بتوانیم از اشتباهاتشان درس بگیریم و دوام و بقای بیشتری برای جوامع کنونی خود رقم بزنیم.

در ادامه، به معرفی تعدادی از مهم‌ترین شهرهای باستانی جهان می‌پردازیم که همچنان مورد پژوهش و بررسی قرار دارند. این شهرها گنجینه‌هایی ارزشمند از فرهنگ و تمدن‌های کهن هستند که شناخت آن‌ها به درک بهتر گذشته و ارتباط آن با دنیای امروز کمک می‌کند.

«ممفیس» (Memphis) پایتخت مصر باستان بود که در سال ۲۹۲۵ پیش از میلاد توسط پادشاهی به نام «منس» (Menes) بنیان‌گذاری شد. منس به‌خاطر متحد کردن مصر علیا و سفلی شهرت دارد. در ابتدای شکل‌گیری، این شهر به‌دلیل رنگ سفید کاخ پادشاهی‌اش با نام «دیوارهای سفید» شناخته می‌شد. حدود سال ۲۱۰۰ پیش از میلاد، پس از روی کار آمدن سلسله ششم و ساخت هرم نزدیک آن، نام شهر به «من-نفر» (Men-nefer) تغییر یافت.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

خدای اصلی ممفیس، «پتاح» (Ptah) نام داشت که به‌عنوان خدای صنعتگران و هنرمندان شناخته می‌شد و معبدی نیز برای او ساخته شده بود. مشهورترین آثار باستانی اطراف ممفیس اهرام جیزه و مجسمه ابوالهول بزرگ هستند. این شهر تا آغاز مسیحیت در قرن اول میلادی اهمیت فرهنگی خود را حفظ کرد. از قرن اول تا پنجم میلادی، بسیاری از بناهای بت‌پرستی تخریب شدند تا جای خود را به بناهای مسیحی بدهند. پس از فتح مصر توسط مسلمانان در سال ۶۴۰ میلادی، بقایای ممفیس به‌تدریج از بین رفت و تا زمان شکل‌گیری قاهره در قرن دهم، مصالح ساختمانی ممفیس برای ساخت پایتخت جدید منتقل شد.

«تبس» یا «تبای» (Thebes) شهری است که در مرکز یونان قرار دارد و در زندگی بسیاری از اساطیر یونانی، به‌ویژه به‌عنوان زادگاه قهرمان افسانه‌ای «هرکول» نقش مهمی ایفا کرده است. این شهر بزرگ‌ترین شهر منطقه «بوئوتیا» (Boeotia) بود و در سال ۴۸۰ پیش از میلاد، در حمله ایران به یونان، در برابر آتن قرار گرفت. در طول تاریخ، تبس بارها بین اتحاد با آتن و اسپارت دچار تغییر موضع شد؛ چراکه درگیری‌های سیاسی و نظامی بسیاری بین این شهرها جریان داشت.

منبع عکس: سایت greecehighdefinition.com. عکاس: نامشخص

در ایلیاد اثر هومر، تبس یونان با نام «تبس هفت دروازه» (Seven-Gated Thebes) شناخته می‌شد تا از «تبس صد دروازه» (One-Hundred Gated Thebes) در مصر متمایز شود. نام این شهر در بسیاری از اساطیر و متون کهن از جمله در داستان‌های «دیونیسوس» (Dionysus) و «ادیپ» (Oedipus) ذکر شده است.

تبس در سال ۳۳۵ پیش از میلاد، توسط اسکندر مقدونی ویران شد و تلاش‌های بعدی برای احیای آن چندان موفقیت‌آمیز نبود. امروزه، بقایای این شهر باستانی در سراسر شهر مدرن پراکنده شده‌اند.

بابل یکی از شهرهای باستانی بین‌النهرین بود. برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند که این شهر در ۱۸۹۴ پیش از میلاد بنیان‌گذاری و در سال ۱۰۰۰ میلادی متروک شد. در حالی که برخی دیگر قدمت آن را به حدود ۲۳۰۰ پیش از میلاد نسبت می‌دهند؛ اما نظریه کلی بر این است که بابل در ۱۷۹۲ پیش از میلاد، تحت فرمانروایی «حمورابی»، پادشاه «آموری»، به قدرت رسید. او بابل را به یک دولت‌شهر تبدیل کرد و نخستین قوانین مکتوب تاریخ، معروف به قانون حمورابی، برای این شهر تدوین شد.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

بابل بار دیگر در دوران امپراتوری نو-بابلی بین ۶۲۶ تا ۵۳۹ پیش از میلاد به قدرت رسید؛ اما این دوران نیز کوتاه‌ مدت بود و در نهایت، این شهر در برابر کوروش بزرگ و امپراتوری هخامنشیان سقوط کرد.

بابل یکی از مشهورترین شهرهای باستانی تاریخ است؛ زیرا نام آن در متون دینی یهودیت و مسیحیت آمده و همچنین به‌دلیل ارتباط آن با باغ‌ های معلق بابل به‌عنوان یکی از هفت عجایب دنیای باستان‌شناسی شناخته شده است. با اینکه هیچ مدرک باستان‌شناسی مشخصی برای تایید وجود این باغ‌ها در دست نیست، توصیف آن‌ها قرن‌ها توجه تاریخ‌نگاران را به خود جلب کرده است.

ویرانه‌های بابل در جنوب بغداد واقع شده‌اند و در سال ۲۰۱۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند.

آتن یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان است و بیش از پنج هزار سال به‌طور مداوم مردم در آن سکونت داشته‌اند. این شهر به نام آتنا، الهه خرد و جنگاوری یونانی، نام‌گذاری شده است. نقش فرهنگی آتن در تاریخ جهان قابل چشم‌پوشی نیست، تا جایی که دموکراسی از همین شهر سرچشمه گرفت و از آن به‌عنوان زادگاه تمدن غربی یاد می‌کنند. در آتن باستان، هر شهروند حق داشت، درباره مسائل مهم رای بدهد، سیستمی که نسخه‌هایی از آن را امروزه در کشورهایی با دموکراتیک مدرن مشاهده می‌کنیم.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

شهر آتن، از اتحاد روستاهای پراکنده برای استراتژی‌های نظامی و سیاسی شکل گرفت و با وجود اینکه، قدرتمندترین دولت‌شهر یونانی بود، در طول زمان، به‌دلیل رهبری نادرست و خودبینی حاکمان رو به زوال رفت. اقتصاد آتن، ابتدا بر پایه تجارت استوار بود؛ اما بعدها به‌سمت کشاورزی متمایل شد و زمین به‌عنوان ارزشمندترین دارایی ساکنان آن محسوب می‌شد. گسترش مستعمرات باعث پراکندگی نیروها شد و قدرت حکومت الیگارشی، اشراف‌زادگان قدیمی را در برابر تسلط حکمرانان مستبد، تضعیف کرد. حکومت الیگارشی به این معنا است که، حکومت در دست یک گروه کوچک و فاسد قرار می‌گیرد که در برابر توده مردم مسئول نیست و مورد بیزاری همگان قرار دارند.

در همین دوران بود که عصر طلایی هنر و فرهنگ در آتن شکل گرفت و امروزه، ۱۸ سایت ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو در آتن وجود دارد.

پرسپولیس پایتخت تشریفاتی امپراتوری هخامنشیان بود و به‌عنوان پایتخت اصلی ایران باستان نیز شناخته می‌شد. باستان‌شناسان قدمت ویرانه‌های تخت جمشید را تا سال ۵۱۵ پیش از میلاد تخمین زده‌اند. این شهر، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ ترین شهرهای ایران، در سال ۱۹۷۹ میلادی به‌عنوان یکی از میراث‌های جهانی یونسکو ثبت شد.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

تخت جمشید در ۷۰ کیلومتری شمال شرقی شیراز امروزی قرار دارند. این شهر به سبک معماری هخامنشی ساخته شده است، سبکی که شامل بناهای حکومتی و تشریفاتی، معابد مذهبی و آرامگاه‌هایی برای نگهداری اجساد افراد مهم است. ساخت پرسپولیس صد سال طول کشید و بنیان‌گذار آن داریوش بزرگ است. پرسپولیس بزرگ‌ترین شهر ایران باستان نبود؛ اما یکی از چهار پایتخت امپراتوری هخامنشی محسوب می‌شد.

«اسکندریه» (Alexandria) پس از قاهره، دومین شهر بزرگ مصر است. این شهر در سال ۳۳۱ پیش از میلاد توسط اسکندر مقدونی به‌عنوان یک بندر در سواحل مدیترانه بنیان‌گذاری شد. اسکندریه به‌سرعت رشد کرد و ‌به‌عنوان پایتخت مصر، جای ممفیس را گرفت.

منبع عکس: سایت cntravellerme.com. عکاس: نامشخص

اسکندریه میزبان فانوس دریایی اسکندریه، یکی از عجایب هفت‌ گانه جهان قدیم بود. همچنین کتابخانه بزرگ اسکندریه در این شهر قرار داشت. اسکندریه در دوران اوج خود، بزرگ‌ترین شهر جهان باستان به‌ شمار می‌آمد؛ اما بعدها، رم در ایتالیا از نظر وسعت از آن پیشی گرفت.

بخش زیادی از شهر مدرن اسکندریه، روی ویرانه‌های باستانی آن ساخته شده است و حفاری در زیر این زیرساخت‌ها بسیار پرهزینه است. بخش بزرگی از این شهر باستانی نیز، به‌دلیل زلزله‌ها و سونامی‌های مکرر طی قرون گذشته، به زیر آب فرو رفته است. «ابو منا» (Abu Mena) نیز، یک شهر مقدس مسیحیان است که در جنوب غربی اسکندریه قرار دارد و در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

«کارتاژ» (Carthage) سکونتگاهی در شمالی‌ترین بخش آفریقا بود که امروزه در تونس واقع شده است. این شهر ابتدا یک سکونتگاه کوچک بود، سپس به یک دولت‌شهر و در نهایت به یک امپراتوری تبدیل شد. کارتاژ در ابتدا توسط مهاجرانی از شهر «صور» (Tyre) که به «فنیقی‌ها» (Phoenicians) معروف بودند، بنیان‌گذاری شد. آن‌ها امپراتوری خود را در مناطق دریایی گسترش دادند و با فتح فنیقیه در قرن هفتم پیش از میلاد، کارتاژ مستقل شد.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

کارتاژ که یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های بازرگانی دریایی بود، وارد سه جنگ بزرگ با روم شد که به «جنگ‌های پونی» (Punic Wars) معروف‌اند. سرانجام در سومین جنگ پونی در سال ۱۴۶ پیش از میلاد، کارتاژ در برابر نیروهای روم تسلیم شد. در طی این جنگ، شهر کاملا ویران شد و رومیان روی ویرانه‌های آن، شهری جدید بنا کردند. به‌دلیل نابودی متون مکتوب کارتاژی‌ها پس از جنگ سوم پونی، بیشتر اطلاعات امروزی درباره کارتاژ از متون یونانی و رومی استخراج شده است. ویرانه‌های کارتاژ، با وجود توسعه شهری، به‌عنوان میراث جهانی یونسکو تحت حفاظت قرار دارند.

رم، حدود سال ۷۵۰ پیش از میلاد، به‌عنوان یک سکونتگاه در امتداد رود «تیبر» (Tiber) شکل گرفت. این سکونتگاه به شهری بزرگ تبدیل شد که با قدرت نظامی خود، امپراتوری وسیعی را در مدیترانه و بخش زیادی از اروپا ایجاد کرد. شهر رم در قرن هشتم پیش از میلاد بنیان‌گذاری شد و امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی سقوط کرد.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

امپراتوری روم، در دوران اوج خود، مساحتی حدود ۵۰۰ میلیون هکتار و جمعیتی بین ۵۰ تا ۹۰ میلیون نفر داشت. در سال ۱۱۷ میلادی، زمانی که این امپراتوری در اوج قدرت استعماری خود به‌سر می‌برد، ۲۰ درصد از جمعیت جهان شهروند روم محسوب می‌شدند.

در ابتدا، حکومت رم، بر پایه پادشاهی بود؛ اما با گذر زمان، به نظامی با سلطنت انتخابی تبدیل شد، به‌طوری که پادشاهان بیشتر از اینکه نقش سیاسی داشته باشند، رهبری مذهبی بودند. سرانجام، در اواخر قرن ششم پیش از میلاد، جمهوری روم شکل گرفت. رومیان در این دوران مدل‌های مختلفی از نظام انتخاباتی، دوره‌های تصدی و فرایندهای دموکراتیک را آزمایش کردند.

از قرن چهارم پیش از میلاد، روم تلاش برای استعمار و گسترش قلمرو را آغاز کرد و توانست بخش‌های بزرگی از شمال آفریقا، خاورمیانه و سراسر اروپا را به تصرف خود درآورد. طی سه جنگ پونی متوالی، رومیان بر کارتاژ پیروز شدند و امپراتوری آن‌ها به‌تدریج به یک دیکتاتوری نظامی تبدیل شد.

با تعمیق نظام دیکتاتوری، افول امپراتوری روم نیز آغاز شد. این زوال ناشی از جنگ‌های داخلی، تهاجم نیروهای خارجی، بیماری‌های همه‌گیر و رکود اقتصادی بود. در قرن چهارم میلادی، رم به پایتخت امپراتوری مسیحی تبدیل شد. امروزه، شهر رم علاوه بر اینکه یک کلان‌شهر مدرن و پررونق محسوب می‌شود، میزبان سیزده اثر ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز است.

«نینوا» (Nineveh) شهری باستانی در بین‌النهرین علیا بود که امروزه در محدوده شهر «موصل» (Mosul) عراق و کرانه شرقی رود دجله قرار دارد. این شهر قدیمی‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر امپراتوری آشور بود و یکی از قدرتمندترین امپراتوری‌های تاریخ خاورمیانه به‌ شمار می‌آمد.

نینوا در ابتدا یک روستای کوچک، کنار دجله بود؛ اما به‌تدریج رشد کرد و به بزرگ‌ترین شهر جهان تبدیل شد. نینوا این موقعیت را حدود ۵۰ سال حفظ کرد؛ تا اینکه در سال ۶۱۲ پیش از میلاد فروپاشید. آثار به‌دست‌آمده از نینوا نشان می‌دهد که این شهر به کمک فناوری ذوب مس در تجارت رشد کرد. نام نینوا در «تورات»، «انجیل شاه جیمز» و سایر متون مذهبی نیز ذکر شده است.

در سال ۶۲۷ میلادی، نینوا محل نبرد امپراتوری روم شرقی و ساسانیان بود. سپس در ۶۴۱ میلادی به دست اعراب فتح و به مرکزی اداری تبدیل شد و در نهایت به‌تدریج اهمیت خود را از دست داد.

حفاری‌های نینوا از سال ۱۸۴۲ میلادی آغاز شد و امروزه تنها دو تپه از آن باقی مانده است که توسط بقایای دیوارهای شهر احاطه شده‌اند. سازه‌های کشف‌شده از این دو تپه، در سال‌های اخیر، مورد غارت و تخریب گسترده توسط داعش قرار گرفته‌اند.

منبع عکس: سایت worldatlas.com. عکاس: نامشخص

شما هم اگر درباره شهرهای باستانی جهان و آنچه در آن‌ها گذشته است، اطلاعاتی دارید، خوشحال می‌شویم با مخاطبان کجارو در میان بگذارید.

منبع عکس کاور: سایت edition.cnn.com. عکاس: نامشخص