مرگبارترین بلایای طبیعی تاریخ؛ جنگ‌های ویرانگر طبیعت با انسان

بلایای طبیعی مرگ‌بار تنوع زیادی دارند و اغلب آن‌ها به‌طور دقیق قابل پیش‌بینی نیستند. از زمین‌لرزه گرفته تا طوفان و سیل و سونامی، همگی می‌توانند بسیار فاجعه‌بار باشند. بلایای طبیعی مرگ‌بار تجربه مشترک انسان‌ها از ابتدای تاریخ تاکنون بوده‌اند. زمین‌لرزه‌ها و سیل‌ها چه در دوران باستان، چه در عصر مدرن، جان ده‌ها و بلکه‌ صدها هزار نفر را گرفته و می‌گیرد و گویا از آن‌ها گریزی نیست. در این مقاله با ۱۴ مورد از مرگبارترین بلایای طبیعی تاریخ آشنا خواهید شد.

در ۱۱ اکتبر سال ۱۱۳۸ میلادی، زمین شهر سوری «حلب» (Aleppo) شروع به لرزیدن کرد. شهر حلب در محل تقاطع صفحات زیرزمینی عربستان و آفریقا قرار دارد؛ بنابراین در کل، مستعد زمین‌لرزه است؛ اما زمین‌لرزه سال ۱۱۳۸ بسیار شدید بود. میزان بزرگی زلزله دقیقا مشخص نیست؛ اما وقایع‌نگاران معاصر آن دوره گزارش می‌دهند که ارگ شهر فروپاشید و خانه‌های حلب فروریختند.

تعداد کشته‌های زلزله حلب را ۲۳۰,۰۰۰ نفر تخمین زده‌اند؛ اما این عدد در قرن پانزدهم میلادی نوشته شده است و مورخی که آن را نوشته، احتمالا زلزله حلب را با زمین‌لرزه دیگری که در منطقه گرجستان کنونی رخ داد، اشتباه گرفته است؛ با این حال، این رقم مرگ و میر فرضی باعث می‌شود تا زمین‌لرزه حلب را جزو یکی از مرگبارترین بلایای طبیعی تاریخ برشماریم.

ساختمان‌ها و ارگ قدیم حلب سوریه متعلق به قرن سیزدهم میلادی، منبع عکس: livescience، عکاس: Dea C. Sappa De Agostini

فاجعه طبیعی مرگ‌بار دیگر، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۹٫۱ ریشتر بود که در ۲۶ دسامبر سال ۲۰۰۴ میلادی، در ساحل غربی «سوماترا» (Sumatra) اندونزی و در زیر دریا رخ داد. بر اثر این زمین‌لرزه، سونامی عظیمی شکل گرفت که باعث کشته شدن تقریبا ۲۳۰,۰۰۰ نفر و جابه‌جایی نزدیک به ۲,۰۰۰,۰۰۰ نفر در ۱۴ کشور جنوب آسیا و شرق آفریقا شد.

زمین‌لرزه سوماترا باعث شد که سونامی با سرعت ۸۰۴ کیلومتر در ساعت به حرکت دربیاید و در مدت کوتاه ۱۵ تا ۲۰ دقیقه، به ساحل برسد؛ بنابراین ساکنان، زمان کمی برای فرار به مناطق مرتفع داشتند. در بعضی از مناطق اندونزی، ارتفاع موج سونامی به بیش از ۳۰ متر رسید. طبق تخمین‌ها، این زمین‌لرزه و سونامی ۱۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ دلار خسارت به‌جای گذاشت. فاجعه سونامی سوماترا، سومین زمین‌لرزه بزرگ دنیا از سال ۱۹۰۰ میلادی محسوب می‌شود. این سونامی بیش از هر سونامی دیگری در تاریخ کشته داشت.

عکس هوایی از ویرانی شهر «میولابوه» (Meulaboh) اندونزی بر اثر زلزله و سونامی سال ۲۰۰۴؛ منبع عکس: livescience، عکاس: HO AFP

در ساعت ۳:۴۲ صبح روز ۲۸ ژوئیه سال ۱۹۷۶ میلادی، شهر چینی «تانگشان» (Tangshan) بر اثر زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷٫۸ ریشتر، با خاک یکسان شد. در آن زمان، شهر صنعتی تانگشان حدود ۱,۰۰۰,۰۰۰ نفر جمعیت داشت. این زمین‌لرزه باعث کشته شدن بیش از ۲۴۰,۰۰۰ نفر از ساکنان آن شهر شد. این آمار تلفات رسمی است؛ برخی از متخصصان گمان می‌کنند که آمار مرگ و میر خیلی بیشتر از این‌ها بود و باید روی رقمی نزدیک به ۷۰۰,۰۰۰ نفر حساب کرد.

بنا بر گزارش‌ها، ۸۵ درصد ساختمان‌های تانگشان فرو ریخت و لرزه‌های آن در شهر پکن، در فاصله بیش از ۱۸۰ کیلومتری نیز احساس شد. سال‌ها طول کشید تا تانگشان بازسازی شد و شکوه پیشین خود را به دست آورد.

خرابی‌های شهر تانگشان چین پس از زلزله سال ۱۹۷۶، منبع عکس: livescience، عکاس: Sovfoto

شهر هلنیستی «انطاکیه» (Antioch) از شهرهای مهم امپراتوری‌های روم و بیزانس بود. این شهر در کشور ترکیه کنونی و روی صفحات زیرزمینی آفریقا، عربستان و آناتولی قرار داشت. در ۱۳ دسامبر سال ۱۱۵ میلادی، زمین‌لرزه شدیدی به بزرگی ۷٫۵ ریشتر در شهر رخ داد. این زمین‌لرزه جان حدود ۲۶۰,۰۰۰ نفر را گرفت و علاوه بر انطاکیه، پنج شهر نزدیک به آن را نیز ویران کرد.

زمین‌لرزه انطاکیه همچنین باعث ایجاد سونامی در منطقه شد که به‌شدت بیروت، پایتخت لبنان کنونی و همچنین بندر شهر باستانی «قیصریه دریایی» (Caesarea Maritima) را ویران کرد. امپراتور روم، «تراژان» (Trajan)، در آن زمان در شهر انطاکیه اقامت داشت. او اسیر زمین‌لرزه شد؛ خانه‌اش ویران گشت؛ اما توانست با جراحت‌هایی جزئی بگریزد.

طراحی قدیمی از ویرانه‌های دیوار شهر انطاکیه، منبع عکس: livescience، پدیدآورنده: duncan1890

مثل دیگر بلایای باستانی، برآورد آمار دقیق مرگ و میر زمین‌لرزه انطاکیه در سال ۵۲۶ میلادی دشوار است. «یوحنا مالالاس» (John Malalas)، وقایع‌نگار آن زمان، نوشت وقتی در ماه مه سال ۵۲۶ میلادی در این شهر بیزانسی زلزله آمد، حدود ۲۵۰,۰۰۰ نفر کشته شدند. مالالاس این بلا را به خشم خدا منسوب کرد و گفت در انطاکیه، هرآنچه را که زلزله ویران نکرده بود، بر اثر آتش‌سوزی از بین رفت.

در بهار سال ۵۲۶ میلادی که زلزله انطاکیه رخ داد، مسافران زیادی در شهر حضور داشتند تا جشن عروج عیسی مسیح را برپا دارند؛ به همین دلیل، آمار کشته‌شدگان به اوج رسید.

طراحی قدیمی به سال ۱۸۹۰ با عنوان نزدیک شدن به انطاکیه، مرکز مسیحیت اولیه، منبع: livescience، پدیدآورنده: نامشخص

در صبحگاه ۳۰ سپتامبر یا ۱۱ اکتبر سال ۱۷۳۷ میلادی، طوفان «کلکته» (Calcutta) یا طوفان رودخانه «هوگلی» (Hooghly) در دلتای گنگ درست در جنوب شهر کلکته، در ایالت بنگال غربی هند، رخ داد. این طوفان اولین طوفان بزرگ ثبت‌شده در شمال اقیانوس هند است. سرعت باد طوفان کلکته به ۲۲۵ کیلومتر بر ساعت می‌رسید و در حدود سه دقیقه نیز پایدار بود.

طوفان کلکته گردبادی به ارتفاع ۱۳ متر در دلتای گنگ ایجاد کرد که خط سیر ویرانگری به طول ۳۲۰ کیلومتر داشت. این طوفان بیشتر ساختمان‌های کلکته را ویران و حدود ۲۰,۰۰۰ قایق را در خلیج بنگال غرق کرد. طبق برخی روایت‌ها، طوفان کلکته جان ۳۰۰,۰۰۰ نفر را گرفت؛ اما اختلافی میان تعداد تلفات و جمعیت شهر کلکته در آن زمان وجود دارد؛ زیرا در اوایل قرن هجدهم میلادی، جمعیت کلکته کمتر از ۲۰,۰۰۰ نفر بود.

نقشه متعلق به قرن نوزدهم میلادی از دلتای گنگ و خلیج بنگال، منبع عکس: livescience، پدیدآورنده: mikroman6

زمین‌لرزه «هاییوان» (Haiyuan) بزرگ‌ترین و شدیدترین زلزله ثبت‌شده در چین در قرن بیستم میلادی است. این زمین‌لرزه در ۱۶ دسامبر سال ۱۹۲۰، شهرستان هاییوان در شمال مرکزی چین و همچنین ایالت‌های مجاور «گانسو» (Gansu) و «شنشی» (Shaanxi) را لرزاند. طبق گزارش‌ها، زمین‌لرزه هاییوان ۷٫۸ ریشتر بزرگی داشت؛ اما چینی‌ها امروزه ادعا می‌کنند که مقیاسش ۸٫۵ ریشتر بود.

درباره میزان تلفات زمین‌لرزه هاییوان نیز اختلاف وجود دارد. برخی تعداد کل تلفات را ۲۰۰,۰۰۰ نفر گزارش می‌کنند؛ در حالی که برخی زلزله‌شناسان چینی این آمار را به ۲۷۳,۴۰۰ نفر نیز می‌رسانند. حجم زیاد رسوب‌های بادرفتی در منطقه نیز خود باعث رانش و ریزش زمین و گرفتن جان بیش از ۳۰,۰۰۰ نفر شد.

بخش‌هایی از دیوار بزرگ چین در شهرستان هاییوان؛ منبع عکس: Alamy Stock Photo، عکاس: Imago

در ۲۵ نوامبر سال ۱۸۳۹ میلادی، در شهر بندری «کورینگا» (Coringa) در خلیج بنگال هند، طوفانی رخ داد که ارتفاع گردباد آن به ۱۲ متر می‌رسید. مثل دیگر طوفان‌های رخ داده در قبل از قرن بیستم، سرعت و نوع طوفان کورینگا مشخص نیست. این طوفان جان ۳۰۰,۰۰۰ نفر را گرفت و حدود ۲۰,۰۰۰ کشتی و قایق را ویران کرد.

مردم شهر «ساتخیرا» (Satkhira) بنگلادش در حال بازسازی سد تخریب شده بر اثر طوفان در خلیج بنگال؛ منبع عکس: LightRocket، عکاس: K M Asad

طوفان «هایفونگ» (Haiphong) بلای فاجعه‌بار دیگری بود که در هشتم اکتبر سال ۱۸۸۱ میلادی در شمال شرقی ویتنام رخ داد و تلفاتی برابر با طوفان کورینگا داشت. بنا بر برآوردها، این طوفان نیز جمعیتی بالغ بر ۳۰۰,۰۰۰ نفر را کشت.

شهر بندری هایفونگ ویتنام؛ منبع عکس: livescience، عکاس: Gonzalo Azumendi

در ۱۲ ژانویه سال ۲۰۱۰ میلادی، زلزله بزرگی به مقیاس هفت ریشتر در شمال غرب «پورتو پرنس» (Port-au-Prince)، پایتخت هائیتی، رخ داد که جزو یکی از سه زمین‌لرزه مرگ‌بار تاریخ ثبت شد. هائیتی یکی از فقیرترین کشورهای نیم‌کره غربی محسوب می‌شود و در برابر زلزله‌های عظیم، بسیار آسیب‌پذیر است. زلزله هائیتی زندگی حدود ۳,۰۰۰,۰۰۰ نفر را تحت‌تاثیر قرار داد.

از همان زمانی که زلزله هائیتی رخ داد، برآوردها برای تخمین میزان تلفات آغاز شد؛ در ابتدا، دولت هائیتی تعداد کشته‌شدگان را ۲۳۰,۰۰۰ نفر تخمین زد؛ اما در ژانویه سال ۲۰۱۱، آن عدد بازبینی شد و به ۳۱۶,۰۰۰ نفر تغییر کرد. علاوه بر این‌ها، اعداد ۱۶۰,۰۰۰ و ۱۰۰,۰۰۰ نفر نیز برای تعداد کشته‌شدگان زلزله هائیتی ذکر شده است. این اختلاف‌ها نشان می‌دهد که حتی در عصر مدرن نیز شمارش کشته‌ها دشوار است و در پشت اعلان رسمی تعداد تلفات، دعواهای سیاسی نیز وجود دارد.

امدادگران در حال جست‌وجو در ویرانه‌های ساختمان کاخ ملی هائیتی پنج روز پس از زلزله سال ۲۰۱۰؛ منبع عکس: livescience، عکاس: Luis Acosta

در ۱۲ نوامبر سال ۱۹۷۰ میلادی، چرخند گرمسیری «بهولا» (Bhola) بر پاکستان شرقی (بنگلادش کنونی) فرود آمد. سرعت چرخند بهولا در شدیدترین حالت به ۲۰۵ کیلومتر بر ساعت می‌رسید. پیش از فرود این طوفان، گردبادی به ارتفاع ۱۰٫۶ متر جزیره‌های پیرامون خلیج بنگال را درنوردید و باعث ایجاد سیل گسترده شد. موج طوفان و تخلیه نشدن جمعیت باعث شد تا حدود ۳۰۰,۰۰۰ تا ۵۰۰,۰۰۰ نفر جان ببازند.

در زمستان ۱۹۷۰ میلادی، کارگران فصلی برای برداشت برنج به ناحیه بهولا آمده بودند؛ به همین دلیل، تخمین دقیق میزان تلفات چرخند بهولا دشوار است. تابه‌حال (سال ۲۰۲۴)، چرخند بهولا مرگبارترین طوفان گرمسیری ثبت‌شده در نظر گرفته می‌شود. این طوفان حدود ۸۶,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ دلار خسارت وارد کرد.

عکس هوایی از ناحیه «پاتواخالی» (Patuakhali) پاکستان شرقی (بنگلادش کنونی) پس از طوفان بهولا؛ منبع عکس: livescience، عکاس: Express Newspapers

در ۲۳ ژانویه سال ۱۵۵۶ میلادی، مرگبارترین زلزله تاریخ در ایالت شنشی چین رخ داد. این زمین‌لرزه به «زلزله بزرگ جیاجینگ» (Jiajing Great Earthquake) نیز معروف است. جیاجینگ نام امپراتوری بود که در زمان حکومت وی این زلزله رخ داد. زمین‌لرزه شنشی حدود ۱,۰۰۰ کیلومتر مربع از آن ایالت را تبدیل به ویرانه کرد. در طی این زلزله، بسیاری از غارهایی که سکونتگاه مردم بودند فروریخت و در نتیجه، حدود ۸۳۰,۰۰۰ نفر کشته شدند. مقیاس دقیق زمین‌لرزه شنشی مشخص نیست؛ اما متخصصان ژئوفیزیک قدرت آن را حدود هشت ریشتر تخمین زده‌اند.

کوه مقدس «هواشان» (Huashan) در ایالت شنشی چین؛ منبع عکس: livescience، عکاس: Yaorusheng

در اواخر دهه ۱۸۸۰ میلادی، رودخانه زرد چین خیلی با زمین‌های مسکونی اطراف فاصله داشت؛ زیرا برای آبیاری زمین‌های کشاورزی چین مرکزی، بندهای زیادی روی رودخانه زده بودند. به مرور زمان، گل و لای در این بندها جمع شد و به‌تدریج، آب رودخانه بالا آمد. باران‌های سنگین در سپتامبر سال ۱۸۸۷، باعث شد تا آب رودخانه از بندها گذر کند و به زمین‌های پست اطراف سرازیر شود و مساحتی بالغ بر ۱۲,۹۴۹ کیلومتر مربع را غرق در آب کند. بر اثر این سیل، حدود ۹۰۰,۰۰۰ تا ۲,۰۰۰,۰۰۰ نفر جان خود را از دست دادند.

عکس هوایی از آزاد کردن آب سد در ایالت «هنان» (Henan) در مرکز چین؛ منبع عکس: livescience، عکاس: VCG

باران‌های بیش از حد در ژوئیه و اوت سال ۱۹۳۱ میلادی در مرکز چین، باعث بروز مرگبارترین بلای طبیعی در تاریخ جهان شد. وقتی برف‌های آب‌شده در ماه بهار با آب باران ترکیب شد، رودخانه «یانگ‌تسه» (Yangtze) از کرانه‌های خود فراتر رفت. فقط در ماه ژوئیه آن سال، بیش از ۶۰۰ میلی‌لیتر باران بارید. رودخانه زرد و دیگر آبراه‌ها نیز به بالاترین سطح خود رسیدند.

سیل یانگ‌تسه حدود ۱۸۰,۰۰۰ کیلومتر مربع را به زیر آب برد و به‌جای رودخانه، بیشتر شبیه دریاچه یا اقیانوسی بزرگ شد. دولت وقت، میزان تلفات را حدود ۲,۰۰۰,۰۰۰ نفر برآورد کرد؛ اما دیگر نهادها کشته‌ها را حتی تا ۳,۷۰۰,۰۰۰ نفر نیز تخمین زده‌اند.

عکس هوایی از زمین بازی سیل‌زده در کرانه رود یانگ‌تسه در ووهان چین؛ منبع عکس: livescience، عکاس: STR AFP

طبق گزارش «آزمایشگاه داده تغییر جهانی» (Global Change Data Lab)، سالانه، برخی از مرگبارترین بلایای طبیعی، شامل زمین‌لرزه، فوران‌های آتشفشانی، طوفان‌، سونامی، سیل، آتش‌سوزی‌ها و خشکسالی، جان نزدیک به ۶۰,۰۰۰ نفر را می‌گیرد. از ابتدای تاریخ بشری، بلایای طبیعی خشن و خانمان‌سوز جزوی از واقعیت زندگی انسان بوده است؛ اما آمار مرگ و میر خیلی از بلایای باستانی در تاریک و روشنای تاریخ از بین رفته است.

با این حال، گزارش‌هایی در تاریخ وجود دارد که مورخان با توجه به آن‌ها می‌توانند میزان مرگ و میر برخی از بلایای مرگ‌بار را حداقل تخمین بزنند. با توجه به این‌گونه گزارش‌ها و اسناد، می‌توان برخی از مرگبارترین بلایای طبیعی تمام دوران‌ها را تخمین زد.

منبع عکس: thomasnet.com، عکاس: نامشخص

اگر بلایای طبیعی مرگ‌بار دیگری در خاطر دارید، آن را با ما و دیگر همراهان کجارو در میان بگذارید.

عکس کاور: چرخند حاره‌ای روی کره زمین، منبع عکس: livescience، عکاس: mikolajn