خانه های تاریخی تهران | تاریخچه + آدرس و کاربری فعلی

هنوز برای بسیاری از مردمان پایتخت، زندگی در حال و هوای تهران قدیم و خانه های قدیمی تهران با حیاط بزرگ،‌ حوض آب فیروزه‌ای و پنجره‌های مشبک رنگی، دلچسب و رویایی است. این خانه‌های قدیمی امروزه به‌عنوان جاهای دیدنی تهران معرفی می‌شوند و بازدید از اغلب آن‌ها برای عموم شهروندان آزاد است. در این نوشتار با تعدادی از معروف ترین و قدیمی ترین خانه های تاریخی تهران آشنا خواهید شد.

• آدرس:خیابان ولیعصر، ابتدای خیابان سرلشکر فلاحی (زعفرانیه)، نبش تقاطع پرزین بغدادی، پلاک ۱۲ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: در ۱۳۴۲ خورشیدی خریداری و بازسازی شد.
• وضعیت فعلی: موزه ساعت (موزه تماشاگه زمان)

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

حسین خداداد صنعتگر، کارآفرین و بازرگان ایرانی بود که فعالیت‌های اقتصادی او در کشور، بعد از انقلاب اسلامی پایان گرفت. وی در سال ۱۳۴۲ خورشیدی، بنای قدیمی به جا مانده از عصر قاجار در زعفرانیه تهران را خریداری و سپس آن را مقاوم‌سازی کرد و یک طبقه نیز روی همکف افزود.

علاقه حسین خداداد به هنر معماری ایرانی و طراحی و گچ‌بری‌های سنتی، ‌وی را بر آن داشت تا بهترین استادکاران وقت را استخدام کند و در طول ۱۲ سال، تغییرات شگفت‌انگیزی در خانه خود رقم بزند. در نهایت، خانه زیبای آقای خداداد در سال ۱۳۵۶ تکمیل شد؛ اما او تنها یک سال در منزل خود زندگی کرد و پیش از انقلاب به آمریکا مهاجرت کرد.

پس از انقلاب اسلامی،‌ خانه حسین خداداد به بنیاد مستضعفان واگذار شد و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی تغییر کاربری یافت. اکنون، این خانه قدیمی زیبا به موزه‌ای تحت عنوان تماشاگه زمان (موزه زمان) تبدیل شده است و عموم مردم می‌توانند از این خانه موزه خاص و متفاوت دیدن کنند. ساختمان آبی‌رنگ موزه زمان در میان باغ وسیع و مصفایی قرار دارد و در آن انواع ساعت‌های قدیمی ایرانی و خارجی و دیگر اشیای مرتبط با سنجش زمان نگهداری می‌شود.

تماشاگه زمان اولین موزه ساعت در ایران به حساب می‌آید و ازاین‌رو، با نام «موزه ساعت» نیز آن را می‌شناسند. این خانه موزه تماشایی در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. کافه‌ای نیز تحت عنوان «کافه رستوران ریبار» در محوطه موزه وجود دارد که از بهترین کافه‌های روباز تهران به شمار می‌رود و با غذاها و نوشیدنی‌های متنوع از مهمانان پذیرایی می‌کند.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: خیابان امام خمینی، بعد از خیابان شیخ هادی، جنب بانک ملت، پلاک ۲۵۱ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: اواخر دوره قاجار
• وضعیت فعلی: خانه موزه مقدم

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: علی شعرا

جایی در بافت تاریخی پایتخت در منطقه ۱۱ شهرداری تهران، عمارتی قدیمی، بزرگ و مجلل وجود دارد که قدمت آن به اواخر دوره قاجار می‌رسد. این مکان، روزگاری منزل مسکونی «محمدتقی خان احتساب‌الملک» از صاحب‌منصبان مشهور دربار قاجار بود و سپس، در اختیار فرزند او «محسن مقدم» از بنیان‌گذاران دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و استاد باستان‌شناسی این دانشگاه قرار گرفت. خانه مقدم در حال حاضر از زیباترین جاهای دیدنی تهران به شمار می‌آید.

آقای مقدم و همسر بلغار ارمنی‌تبار وی «سلما کویومجیان» پس از ازدواج به ایران بازگشتند و از سال ۱۳۱۵ خورشیدی در خانه پدری مقدم ساکن شدند. این زوج بنا به علاقه شخصی و با هدف حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ایران، اشیا و آثار تاریخی فراوانی گردآوری و آن‌ها را با نظم خاصی در خانه خود نگهداری می‌کردند. حضور انواع اشیای قدیمی اعم از کلکسیون پارچه، تابلوی نقاشی، شیشه، سفالینه، چپق و قلیان، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و حتی قطعات سنگ و کاشی در جای‌جای این عمارت جلب توجه می‌کند.

این خانه تاریخی با ارزش در آذر ماه سال ۱۳۷۹ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. بازدید از خانه موزه مقدم همه‌‌روزه (به‌جز روزهای دوشنبه و تعطیلات رسمی) از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ عصر برای عموم مردم آزاد است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: خیابان ۱۵ خرداد، کوچه ابوالقاسم شیرازی، کوچه امامزاده یحیی، پلاک ۶۶ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: اواخر دوره قاجار
• وضعیت فعلی: موزه مردم‌شناسی

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

در محله قدیمی چاله‌میدان و جایی در مجاورت امامزاده یحیی، عمارتی تاریخی با سبک و سیاقی متفاوت به چشم می‌خورد که اثری ارزشمند و تماشایی است. این خانه قدیمی که با نام «سرای کاظمی» شناخته می‌شود، حدود ۱۰۰ سال قدمت و حدود ۲,۰۳۳ متر مربع مساحت دارد.

نقل است که در اوایل پادشاهی محمدشاه قاجار، فردی به نام «میرزا سید کاظم تفرشی» به‌عنوان یکی از افراد درجه اول، وارد دستگاه حکومتی شد. این فرد در دوره ناصرالدین شاه نیز اصطبل‌دار سلطنتی بود و عمارت کاظمی به وی تعلق داشت؛ عمارتی که بعدها به نام بنیان‌گذار خود مشهور شد. بنا بر شواهد موجود، طرح عمارت کاظمی در اواخر دوران قاجار شکل گرفت و در زمان پهلوی اول تکمیل شد.

عمارت کاظمی به سبک معماری اواسط دوران قاجار ساخته شد و مانند دیگر خانه‌های سنتی ایرانی بخش‌های مختلفی چون بیرونی، اندرونی، شاه‌نشین، مطبخ، آب ‌انبار، بادگیر، رختشوی‌خانه و اصطبل را شامل می‌شد؛ اما امروزه از این سرای قدیمی ارزشمند، تنها بخش شاه‌نشین باقی مانده است که یک طبقه زیرزمین، یک طبقه بالا و دو حیاط در قسمت شمالی و جنوبی بنا را در بر می‌گیرد.

حیاط شمالی خانه در بخش اندرونی ساختمان و حیاط جنوبی در بخش بیرونی آن قرار دارد. تزیینات داخلی این بنا به‌ویژه نقش‌بندی پنجره‌ها و درهای ارسی با شیشه‌های رنگی، از زیباترین بخش‌های خانه کاظمی به حساب می‌آید.

اکنون این خانه سنتی زیبا به مکانی برای آشنایی مردم با تهران قدیم تبدیل شده است و با استفاده از ماکت و عروسک، بازدیدکنندگان را با آداب و رسوم گذشتگان آشنا می‌کند. نگارخانه، تماشاخانه، کتابخانه، موزه مردم‌شناسی و موزه مشاهیر، بخش‌های مختلف خانه موزه کاظمی را تشکیل می‌دهد. ازاین‌رو، سرای کاظمی را با عنوان «خانه موزه تهران قدیم» نیز می‌شناسند و درب‌های آن همه‌روزه به‌جز دوشنبه‌ها و ایام تعطیل، از ساعت ۹ صبح تا ۱۸ عصر به روی بازدیدکنندگان باز است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: دزاشیب، خیابان شهید رمضانی، کوچه‌ رهبری، کوچه‌ پسندیده، بن‌بست ارض، پلاک یک (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: ۱۳۳۱ خورشیدی
• وضعیت فعلی: موزه فرهنگی

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

در سال ۱۳۳۱ خورشیدی وزارت فرهنگ وقت، زمینی را در منطقه شمیران به مرحوم «جلال آل احمد» واگذار کرد و او تصمیم گرفت خانه‌ای در این مکان بسازد. «سید عبدالله انوار» فرهنگ‌شناس و دوست جلال، درباره ساخت این خانه چنین می‌گوید:

برای ساخت خانه، آن زمان من ۳,۰۰۰ تومان به او قرض دادم و او نیز ۱,۰۰۰ تومان داشت. کل بنای این خانه با ۵,۰۰۰ تومان ساخته شد که ۱۰۰۰ تومان آن قرض بود. این خانه، ابتدا سه اتاق و یک آشپزخانه داشت و چند سال بعد، جلال آل احمد یک حمام برای اینجا ساخت.

ساخت خانه مصادف با زمانی بود که «سیمین دانشور» (همسر جلال) با دریافت بورس تحصیلی از مؤسسه فولبرایت، در دانشگاه استنفورد آمریکا مشغول تحصیل بود و جلال آل احمد مراحل ساخت خانه مشترک‌شان را در نامه‌های متعدد به وی توضیح می‌داد. سرانجام و پس از مراجعت سیمین از آمریکا،‌ این زوج ادبی مشهور در این خانه ساکن شدند.

خانه سیمین و جلال با مساحت کلی ۴۲۰ متر مربع و ۲۵۰ متر مربع زیربنا در دو طبقه و زیر نظر «سرهنگ معینی» از دوستان جلال آل احمد ساخته شد. این خانه، به سبک معماری رایج در اوایل دهه ۳۰ شمسی، دارای نمای ساده و «طاق ضربی» است که از عناصر معماری عصر پهلوی دوم محسوب می‌شود.

مرحوم آل احمد در نامه خود به سیمین از طاق‌های کوتاه، دیوار بیرونی با آجر قرمز، بخاری دیواری با نمای آجری و کتابخانه دیواری خانه می‌نویسد. آب‌انبار، آشپزخانه، اتاق خواب، ناهار خوری اتاق یدک، اتاق نشیمین، ایوان، نمای سنگ چین سبز و آجر چین قرمز، دیگر اجزای خانه سیمین و جلال را تشکیل می‌دهد.

حیاط زیبای این خانه نیز با باغچه‌ای وسیع و سرسبز، درختان کهن چنار و چند درخت میوه، حال و هوای دلنشینی دارد. خانه‌ای که جلال آل احمد با عشق برای زندگی با سیمین ساخت، در سال ۱۳۸۳ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. در نهایت، در هشتم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ و در سالروز میلاد سیمین دانشور،‌ این ساختمان ویلایی کوچک به‌عنوان خانه موزه سیمین و جلال افتتاح و درب‌های آن به روی عموم مردم باز شد. بازدید از این خانه قدیمی، همه‌روزه به غیر از شنبه‌ها امکان‌پذیر است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: خیابان امیر کبیر، خیابان شهید علیرضا جاویدی (میرزا محمود وزیر)، کوچه شهید هداوند (نصیرالدوله)، کوچه مرآت، شماره ۲۰ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: دوره قاجار (احتمالا حدود سال‌های ۱۲۷۲ تا ۱۲۷۵ خورشیدی)
• وضعیت فعلی: در خطر ویرانی

منبع عکس: مهرنیوز؛ نام عکاس: محمد مهیمنی

میرزا احمدخان نصیرالدوله که بعدها نام خانوادگی «بدر» را برای خود برگزید؛ از پیشگامان آموزش‌وپرورش مدرن در ایران و از دولتمردان زمان قاجار و پهلوی اول به شمار می‌رفت و خانه تاریخی و مجلل نصیرالدوله در محله عودلاجان نیز زمانی محل سکونت او بود. خانه‌ای که روزگاری به پدر نصیرالدوله «میرزا عبدالوهاب‌ خان شیرازی آصف‌الدوله» از رجال عصر قاجار تعلق داشت و بعدها به پسر نصیرالدوله «محمود بدر» وزیر دارایی دوران پهلوی رسید.

بنا بر شواهد موجود، هیچ بنایی در پایتخت وجود ندارد که همه اجزای یک خانه در عصر قاجار را یک‌جا در خود گنجانده باشد. ازاین‌رو، خانه نصیرالدوله از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نماینده شایسته‌ای از خانه‌های تهران قدیم به حساب می‌آید. با این حال، متاسفانه بخش‌های مختلف این عمارت اعیان‌نشین در گذر زمان از بین رفت. در حال حاضر، قسمتی از آن مالکیت خصوصی دارد و بخش غربی خانه (اتاق آینه خانه) که در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۲ خورشیدی به ثبت ملی نیز رسید،‌ متاسفانه در حال نابودی است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ، سفرنویس، مهرنیوز؛ نام عکاس: محمد مهیمنی

• آدرس: خیابان انقلاب، خیابان قدس، خیابان پورسینا، نبش بن‌بست جلالیه، پلاک دو (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: دوره پهلوی اول
• وضعیت فعلی: کافه رستوران

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

در میان کوچه‌های خیابان انقلاب تهران، ساختمان مدرنی با حدود ۸۵ سال سن و به رنگ سفید خودنمایی می‌کند. این بنا به «خانه گدار» مشهور است و اکنون، کافه رستورانی دوست‌داشتنی و مشهور در مرکز شهر به حساب می‌آید. طراح و صاحب این خانه، شخصی به نام «آندره گدار» بود که در اوایل دوره پهلوی اول وارد ایران شد و در طی ۳۲ سال اقامت در کشور، خدمات بسیار و یادگارهای ارزشمندی از خود به‌جای گذاشت.

این معمار و باستان‌شناس فرانسوی که بنیان‌گذار و رئیس پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز بود؛ طراحی و اجرای آثار ماندگاری چون حافظیه شیراز، موزه ملی ایران و مدرسه ایرانشهر یزد و مرمت بناهای مشهوری از جمله مسجد شیخ‌ لطف‌الله در اصفهان، مسجد جامع شیراز و هتل عباسی اصفهان را نیز بر عهده داشت.

محل اقامت آندره گدار را در نزدیکی دانشگاه تهران در نظر گرفتند و او با الهام از سبک معماری پهلوی اول و تلفیق آن با معماری اروپایی، خانه‌ای مدرن و زیبا برای خود و همسرش طراحی کرد که همچنان پابرجا است.

این سبک از معماری، علاوه بر توجه به ساده‌سازی نمای بیرونی و اجزای داخلی ساختمان و استفاده از متریال جدید (بتن و آهن)، نگاهی نیز به معماری ایران باستان و سازه‌هایی چون تخت جمشید و پاسارگاد دارد. از این جهت، ستون‌هایی متاثر از بناهای ایران باستان و طاق‌های گرد متعدد، مشابه معماری عصر ساسانی نیز در این خانه مدرن قابل‌مشاهده است.

در زمان پهلوی دوم، یک طبقه به ساختمان گدار افزوده شد و با عنوان زایشگاه بیژن مورد استفاده قرار گرفت. پس از انقلاب نیز خانه گدار به دانشگاه تهران واگذار شد و مدتی، محل تشکیل کلاس‌های مامایی دانشگاه بود. در نهایت، بعد از ۱۹ سال بدون استفاده ماندن در سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۶، مجوز اجاره و بازسازی گرفت و به کافه‌ای زیبا با حال و هوای قدیمی تبدیل شد.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: خیابان صور اسرافیل، بن‌بست ناصرالدین میرزا، پلاک ۱۶ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: دوره قاجار (بین سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۵)
• وضعیت فعلی: آماده بهره‌برداری پس از مرمت

منبع عکس: آژانس عکس تهران؛ نام عکاس: حمیدرضا درجاتی

خانه ناصرالدین میرزا را یکی از متفاوت‌ترین بناهای به جا مانده از عصر قاجار در پایتخت می‌دانند. بنایی به سبک خانه‌های شهرهای کویری (با سقف گنبدی) در محدوده ارگ سلطنتی که به زعم برخی از کارشناسان، تنها خانه قدیمی گنبدی در تهران به حساب می‌آید.

این خانه تاریخی منحصربه‌فرد با مساحت تقریبی ۴,۵۰۰ متر مربع به فرمان ناصرالدین میرزا، فرزند مظفرالدین شاه قاجار در بخش شمالی ارگ سلطنتی بنا شد و اکنون،‌ تنها ۹۰۰ متر مربع از این بنای با ارزش باقی مانده است. خانه ناصرالدین میرزا برخلاف سایر بناهای اعیانی عصر قاجار، فاقد حیاط مرکزی و زیرزمین است و به دو بخش شمالی (شاه‌نشین) و جنوبی (خدمه نشین) تقسیم می‌شود. چهار صفه (سکوی بدون سقف)، کلاه‌فرنگی و حوض زیر گنبد، دیگر اجزای این بنای تاریخی را تشکیل می‌دهد.

بخش شمالی یا شاه‌نشین خانه را با الگوی چهار صفه ساخته‌اند و در میان آن،‌ گنبدی بزرگ با تزیینات یزدی‌بندی و بر فراز آن، کلاه‌فرنگی به چشم می‌خورد. بخش جنوبی که متعلق به خدمه بود نیز رو‌به‌روی شاه‌نشین قرار دارد. این دو قسمت خانه در دو سوی حیاط جای گرفته‌اند و هیچ ساختمانی، دو بخش شمالی و جنوبی را به یکدیگر متصل نمی‌‌کند.

در دوره پهلوی، خانه ناصرالدین میرزا به نوادگان وی تعلق داشت؛ اما پس از انقلاب اسلامی مصادره شد و پس از تغییر پی‌درپی نهادهای مدیریتی، سرانجام در اختیار صندوق بازنشستگی کشور قرار گرفت. بهره‌‌‌برداری مالی از این مجموعه با هدف تغییر کاربری بنا به مجموعه پذیرایی، باعث شد تا مرمت و احیای آن در دستور کار قرار بگیرد. خانه مجلل ناصرالدین میرزا در تیرماه سال ۱۳۸۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس‌ها: آزانس عکس تهران و سفرنویس؛ نام عکاس:حمیدرضا درجاتی

• آدرس: میدان امام خمینی، ابتدای خیابان امیرکبیر، خیابان ناظم‌الاطباء جنوبی، کوچه دشتی، کوچه کمالی (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: عصر قاجار
• وضعیت فعلی: خانه موزه بازار تهران

منبع عکس: آژانس عکس تهران؛ نام عکاس: حمیدرضا درجاتی

عمارت سلطان بیگم از یادگارهای عصر قاجاریه در تهران است که حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قدمت دارد. این عمارت به بانویی از نزدیکان ناصرالدین شاه قاجار (برخی منابع او را خواهرزن احمدشاه و همسر محمدرضا شجاع الممالک، تفنگدار باشی سلطنت قاجار معرفی کرده‌اند) به نام «سلطان بیگم شجاعی» تعلق داشت و در سال ۱۳۱۲ خورشیدی به فرزند ایشان «تقی شجاعی» واگذار شد. آقای شجاعی نیز در سال ۱۳۲۶ خورشیدی، خانه را به خانواده نیرنما فروخت و پس از آن، عمارت سلطان بیگم سال‌ها در اختیار این خانواده بود.

مالک جدید خانه، تغییراتی در بنا ایجاد کرد؛ اما بخش‌هایی از خانه چون تالار آینه و حوض‌خانه که از ویژگی‌های اصلی آن به حساب می آمد و ارزش تاریخی داشت، بدون تغییر باقی ماند. پلان کلی این خانه قدیمی U شکل طراحی شده، ورودی در ضلع شرقی بنا قرار دارد و در اضلاع دیگر، ساختمان‌هایی حول یک حیاط مرکزی شکل گرفته است. حیاط پایین‌تر از سطح کوچه واقع شده و دسترسی به آن، با پایین رفتن از ۱۳ پله امکان‌پذیر است. حوض بزرگی در مرکز حیاط وجود دارد که از شاخص‌های اصلی معماری قاجاری محسوب می‌شود.

در این میان، تنها تالار آینه خانه سلطان بیگم که هیچ‌گاه دستخوش تغییر نشد، ارزش تاریخی این بنا را به نمایش می‌گذارد. در اطراف این تالار،‌ بادگیرهایی وجود دارد که به‌عنوان سیستم سرمایشی مورد استفاده قرار می‌گرفت. آینه‌کاری‌های زیبا در اشکال مختلف مقرنس و قطاربندی در معیت نقش‌هایی از مناظر طبیعی بر گچ و آینه، قاب‌بندی‌های چوبی نقاشی شده بر سقف و ‌درب‌های چوبی منقش به طرح‌های طبیعی، جلوه باشکوهی از ذوق و سلیقه هنرمندان ایرانی را مقابل چشم بازدیدکندگان قرار می‌دهد.

خانه سلطان بیگم در دهه ۷۰ توسط شهرداری خریداری شد و اکنون این مجموعه زیبا و ماندگار زیر نظر سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و تحت عنوان «خانه موزه بازار تهران» فعالیت می‌کند. از سوی دیگر، کتابخانه‌ای در این عمارت وجود دارد که گفته می‌شود از سوی فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (IFLA) در فهرست ۱۰۰۱ کتابخانه ارزشمند جهان گنجانده شده است که پیش از مرگ باید از آن‌ها بازدید کرد. دیدار از خانه موزه تهران در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ و در روزهای پنجشنبه از ساعت ۹ صبح تا ۱۳ امکان‌پذیر است.

منبع عکس‌ها: آزانس عکس تهران، تهران ایمیجز و جاذبه‌گردی؛ نام عکاس: حمیدرضا درجاتی و احسان رأفتی داریان

• آدرس: میدان بهارستان، خیابان پامنار، رو‌به‌روی مسجد آیت‌الله کاشانی، بن‌بست موتمن الاطبا، پلاک ۱۳ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: دوره قاجار (احتمالا ۱۲۶۱ خورشیدی)
• وضعیت فعلی: لوکیشن فیلم‌برداری و عکاسی

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

خانه موتمن الاطبا از جمله خانه‌های تاریخی در مرکز شهر به شمار می‌‌رود که قدمت آن به عصر قاجار می‌‌رسد و لقب اولین خانه سه طبقه تهران را یدک می‌کشد. مالکیت این عمارت را به «میرزا زین‌العابدین خان دنبلی ضرابی» ملقب به موتمن الاطبا نسبت می‌دهند. موتمن الاطبا را پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، نخستین فارغ التحصیل دارالفنون و از مشهورترین طبیبان و بزرگ‌ترین جراحان آن زمان معرفی می‌کنند.

بر اساس ادعای برخی از منابع موجود، ساخت خانه‌ای سه اشكوبه (طبقه) توسط موتمن الاطبا، شاه قاجار را متعجب ساخت و تصمیم گرفت تا این خانه را از نزدیک ببیند. پس از آن، به پاس قدردانی از طبیب خود، فرمان داد تا نام این کوچه را به نام وی نام‌گذاری کنند که تا امروز نیز باقی مانده است.

گفته می‌شود که پس از مرگ موتمن الاطبا، این خانه در سال ۱۲۸۷ خورشیدی به تنها فرزند وی «حسین‌قلی خان» رسید و آخرین نوه او «زین‌العابدین موتمن» نیز تا سال ۱۳۸۴ در این عمارت زندگی کرد. ثبت این خانه در فهرست آثار ملی ایران در اسفندماه سال ۱۳۷۹ نیز با موافقت ایشان صورت گرفت.

چون سایر ابنیه تاریخی، خانه موتمن الاطبا نیز از گزند حوادث در امان نماند و بخش‌هایی از بنا در گذر زمان تغییر کرد و حمام اختصاصی و باغ وسیع آن تخریب شد. با این حال و با وجود فرسودگی در بخش‌هایی از ساختمان که نیاز به مرمت دارد؛ معماری زیبا و خاص این خانه قدیمی،‌ همچنان چشم‌ها را خیره می‌کند؛ ازاین‌رو، لوکیشن مناسبی برای عکاسی و فیلم‌برداری در حال و هوای تهران قدیم به نظر می‌رسد و برخی از فیلم‌های سینمایی و سریال‌های معروفی چون «شهرزاد» نیز در این خانه فیلم‌برداری شده است. در سال ۱۳۹۸ درب‌های این خانه را برای بازدید علاقه‌مندان گشودند و امکان عکاسی با لباس‌های عهد قاجار نیز در‌ آن فراهم است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: خیابان کارگر جنوبی، میدان پاستور، روبه‌روی مترو میدان حر، داخل دانشگاه جنگ (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: اواخر دوره قاجار
• وضعیت فعلی: موزه جنگ

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

در ضلع شمال غربی مجموعه کاخ‌های باغشاه (میدان حر امروزی)، عمارتی قدیمی وجود دارد که قدمتش به حدود ۱۶۰ سال پیش می‌رسد. این خانه که اکنون داخل دانشگاه جنگ واقع شده است؛ به‌عنوان موزه جنگ شناخته می‌شود و در مهرماه سال ۱۳۸۳ خورشیدی به ثبت ملی رسید.

مالک این بنای تاریخی شخصی به نام «عبدالحسین تیمورتاش» ملقب به «سردار معزز الملک» و «سردار معظم خراسانی»، نخستین وزیر دربار پهلوی و از اشخاص با نفوذ حکومت بود. بنا بر مستندات موجود، تیمورتاش در زمان احمدشاه (آخرین پادشاه سلسله قاجار) این عمارت را برای سکونت انتخاب کرد و پس از اینکه به‌عنوان وزیر دربار پهلوی انتخاب شد، خانه را از «سردار محتشم بختیاری» خرید.

پس از قتل تیمورتاش در سال ۱۳۱۲ خورشیدی و مصادره اموال او، رضا شاه پهلوی این خانه را در اختیار ارتش گذاشت و سپس، دانشگاه جنگ در این مکان تاسیس شد و اکنون، عمارت تیمورتاش به موزه جنگ تبدیل شده است. عمارتی باشکوه در میان باغی مصفا که معماری آن، تلفیقی از سبک ایرانی و روسی را به نمایش می‌گذارد. ساختمان دو طبقه موزه جنگ،‌ نمایی آجری دارد و چون اکثر خانه‌های قدیمی ایران، با آینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های زیبا، درب‌های چوبی و پنجره‌های رنگی مزین شده است.

علاوه بر تماشای معماری و طراحی داخلی خانه که دیدنی و چشم‌نواز به نظر می‌رسد؛ بازدید از انواع سلاح‌های سرد و گرم و ابزارآلات جنگی (از زمان صفویان تا دوران پهلوی) و آگاهی از سیر تکامل و تغییر و تحولات آن‌ها، برای علاقه‌مندان به این حوزه جالب‌توجه خواهد بود.

ساعت‌های خورشیدی، ماکت ناوهای جنگی، هلی‌کوپتر، تانک، هواپیما، کشتی و ماشین‌های جنگی، سلاح‌های مورد استفاده در جشن‌های ۲,۵۰۰ ساله شاهنشاهی، انواع خنجر، چاقو و قمه مربوط به دوره صفوی و قاجار، شمشیرها و سرنیزه‌های فولادی، کلاه‌خود و زره، مین ضد خودرو، توپ انداز (هدیه‌ای از سوی امپراتوری روس و خاندان رومانف به عباس میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار) و آثاری از این دست، از جمله وسایلی است که در موزه جنگ به نمایش گذاشته شده است.

در زیرزمین این عمارت که زمانی آب‌انبار بود،‌ کافه‌ای وجود دارد که گزینه مناسبی برای رفع خستگی به نظر می‌رسد. بازدید از خانه تاریخی تیمورتاش و موزه جنگ تنها در روزهای دوشنبه (از ساعت ۱۴ تا ۱۸) و جمعه (از ساعت ۹ صبح تا ۱۷)، ‌تعطیلات نوروز و برخی از تعطیلات رسمی میسر است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: میدان بهارستان، پایین‌تر از چهارراه سرچشمه، کوچه قوام‌الحضور، خیابان جاویدی، کوچه فخرالملک (حنیف‌نژاد) (مشاهده روی نقشه)
• سال ساخت: اواسط دوران قاجار
• وضعیت فعلی: عمارت گردشگری (خانه فراغت)

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

در مرکز تهران و حوالی چهارراه سرچشمه، درست در میان چندین خانه تاریخی زیبا، عمارتی مصفا با معماری اصیل و ارزشمند خواهید یافت که چون دیگر خانه‌های قدیمی پایتخت، منحصربه‌فرد، تماشایی و راوی داستانی از دل تهران قدیم است.

این خانه را با عنوان عمارت دبیرالملک می‌شناسند و قدمت آن را به اواسط دوره قاجار نسبت می‌دهند. مالک اولیه این خانه شخصی به نام «میرزا محمد حسین خان فراهانی» ملقب به دبیرالملک از رجال عصر قاجار و از مستوفیان (مسئول حساب و کتاب‌ها، جمع‌آوری مالیات و بررسی درآمد و هزینه‌های دربار) زمان ناصرالدین ‌شاه بود. مدتی وزیر داخلی و حاکم اراک شد و در زمان صدارت امیرکبیر، به‌مدت چهار سال، منشی‌گری وی را بر عهده داشت. او را از دوست‌داران امیرکبیر و ترقی‌خواهان دوره قاجار معرفی می‌کنند.

عمارت دبیرالملک نماینده‌ای مطلوب از معماری عصر قاجار به حساب می‌آید؛ هرچند که چون دیگر بناهای آن دوران، از نفوذ معماری اروپایی نیز دور نمانده است. خانه دبیرالملک را به‌شکل متقارن ساخته‌اند؛ به‌طوری که اتاق شاه‌نشین در مرکز و دیگر فضاها با حفظ تناسب در طرفین آن قرار دارد. این تقارن دلچسب، در درب‌ها و پنجره‌ها و حتی راه‌پله ورودی ساختمان نیز به چشم می‌خورد.

خانه زیبای دبیرالملک در اسفند سال ۱۳۸۴ خورشیدی به‌عنوان یکی از آثار فرهنگی ایران به ثبت ملی رسید. پس از آن و در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷، توسط استاد امرالله سلیمی و به سفارش شهرداری منطقه ۱۲ تهران مرمت و بازسازی شد. عمارت تاریخی دبیرالملک را در زمان بهره‌برداری، به‌عنوان مرکز کارآفرینی معرفی کردند.

در سال ۱۳۹۲، با شکل‌گیری انجمنی موسوم به «اوقات فراغت» و مذاکره با شهرداری، این بنای ارزشمند با عنوان «خانه فراغت دبیرالملک» معرفی و بازگشایی شد. در حال حاضر، بخش‌های متعددی چون سالن اصلی عمارت (شاه‌نشین)، اتاق فرار (Escape room)، اتاق تنهایی، اتاق سینما، استودیو، کارگاه، اتاق بازی و... در این خانه وجود دارد که شهروندان می‌توانند با استفاده از آن‌ها، لحظات سرگرم‌کننده‌ای را برای خود رقم بزنند. بازدید از خانه فراغت دبیرالملک و استفاده از امکانات متنوع آن‌، همه‌روزه از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۷ امکان‌پذیر است.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ نام عکاس: نامشخص

از شما نیز دعوت می‌کنیم اطلاعات یا تجربه بازدید خود از خانه‌های قدیمی تهران را با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: اقتصاد نیوز؛ نام عکاس: نامشخص