بهترین سوغات یزد؛ از پشمک تا ترمه

سوغات یزد از صنایع دستی گرفته تا انواع شیرینی‌های خوش عطر و طعم یزدی را می‌توانید از بازارهای قدیمی شهر تهیه کنید و علاوه بر آن، از تماشای هنر معماری و تاریخ پنهان در گوشه‌وکنار بازارها، لذت ببرید.

در این نوشتار با بهترین سوغات یزد و مراکز تهیه آن که خود، بخش مهمی از جاهای دیدنی یزد به شمار می‌روند، بیشتر آشنا خواهید شد.

شیرینی‌های یزد، شاید اولین گزینه سوغات این شهر به نظر برسد؛ چراکه، کمتر کسی است که به استان یزد سفر کند و از خرید شیرینی‌های خوشمزه و اصیل این خطه چشم بپوشد.

نام قطاب، باقلوا، پشمک،‌ حاجی‌بادام و دیگر شیرینی‌های سنتی، به نام یزد پیوند خورده است. یزدی‌ها به قناد‌های متخصص در شیرینی‌های محلی و سنتی،‌ خلیفه (به‌معنای استاد بزرگ) می‌گویند و در این میان، نام «حاج خلیفه علی رهبر» به‌عنوان یک برند نام آشنای یزدی در شیرینی‌فروشی شناخته می‌شود.

قطاب از شیرینی‌های سنتی ایرانی است که در بسیاری از نقاط کشور طبخ و عرضه می‌شود؛ اما در تقسیم‌بندی کلی، سه نوع قطاب یزدی، قطاب کرمانی و قطاب عسلی در بازار وجود دارد. قطاب یزدی و قطاب کرمانی، تقریبا مشابه یکدیگر است؛ با این تفاوت که اندازه و مواد میانی دو شیرینی، با یکدیگر فرق دارد. در تهیه قطاب عسلی نیز به‌جای پودر قند، از عسل استفاده می‌کنند.

منبع عکس: pinorest؛ نام عکاس: نامشخص

قطاب یزد از خوشمزه‌ترین انواع قطاب در کشور به شمار می‌رود که عطر و طعم بی‌نظیر آن، هرگز فراموش نخواهد شد. مهارت پخت شیرینی قطاب یزدی در فهرست آثار ناملموس ملی نیز به ثبت رسیده است. بنا بر مستندات موجود، پیشینه این شیرینی لذیذ به اواخر دوره قاجار می‌رسد؛ اما شواهدی نیز وجود دارد که تاریخچه قطاب را به دوران پیش از اسلام مرتبط می‌کند.

برای مواد میانی قطاب،‌ معمولا از مغز بادام و هل کوبیده شده استفاده می‌کنند. برای آماده‌سازی قطاب، خمیر را می‌پیچند و پس از سرخ کردن در روغن داغ و فراوان، با پودر قند و پودر هل پوشش می‌دهند.

نام قطاب در کنار دیگر انواع شیرینی‌های سنتی یزد، به نام «حاج خلیفه رهبر» پیوند خورده است. «حاج خلیفه علی رهبر» که به تعبیر برخی از افراد، لقب «پدر صنعت شیرینی اصیل یزد» را دارد، کارگاه کوچک شیرینی‌پزی خود را در سال ۱۲۹۵ خورشیدی در «بازار حاجی قنبر» شهر یزد دایر کرد.

حاج خلیفه با پخت انواع شیرینی‌های خوشمزه و محبوب چون قطاب، باقلوا، پشمک، حاجی بادام، سوهان، نان برنجی و حلوا ارده، نام خود را بر سر زبان‌ها انداخت. «بنگاه شیرینی پزی‌ حاج خليفه علی رهبر و شركا» در سراسر جهان، از شهرت بالایی برخوردار است. با وجود سوءاستفاده‌های احتمالی از نام و اعتبار حاج خلیفه رهبر، همچنان نیز کیفیت برتر محصولاتی که با بر چسب حاج خلیفه به بازار شیرینی کشور می‌آیند، بر هیچکس پوشیده نیست.

باقلوا در کنار قطاب، از پرطرفدارترین شیرینی‌های سنتی یزد به شمار می‌رود که به زعم برخی از افراد، قدیمی‌ترین شیرینی در یزد نیز محسوب می‌شود؛ شیرینی که سابقه طولانی در تمام جهان دارد و در مورد اثبات ریشه اصلی آن،‌ هنوز بین یونانی‌ها و ترک‌ها رقابت تنگاتنگی به چشم می‌خورد.

منبع عکس: تواضع؛ نام عکاس: نامشخص

زبان‌شناسان ترک معتقدند که نام «باقلوا» ریشه ترکی دارد؛ عده‌ای ریشه این کلمه را مغولی می‌دانند؛ ارمنی‌ها، باقلوا را کلمه‌ای با ریشه ارمنی معرفی می‌کنند و مردمان فارس، کلمه باقلوا را با کمی دخل‌وتصرف، از اعراب گرفته‌اند. با این حال، در برخی منابع آمده است که خاستگاه انواع خوراکی‌های پیچیده در نان‌های نازک، به ایران باستان بر می‌گردد و از این‌رو، می‌توان خاستگاه باقلوا را نیز به آشپزی ایرانی نسبت داد.

در ایران نیز چون دیگر کشورهای جهان، تنوع باقلوا بسیار زیاد است و شهرهای یزد، قزوین و تبریز، پرچم‌دار پخت انواع باقلواهای خوش‌عطر و طعم هستند. باقلوای یزدی از جمله لطیف‌ترین باقلواهای موجود در کشور است که با مغز پسته و بادام و به شیوه سنتی تهیه می‌شود.

نقل است که در گذشته، به جهت تمایز میان باقلواهایی با کیفیت متفاوت، خلیفه‌ها از نشانه‌ای مخصوص استفاده می‌کردند؛ بدین صورت که کیفیت باقلوا با تعدادی چوب کبریت تعیین می‌شد که در سینی باقلوا می‌گذاشتند. در واقع، هرچه تعداد چوب کبریت‌ها بیشتر بود، باقلوا با کیفیت‌تر ارزیابی می‌شد. بر این اساس، باقلوا سه‌سیخ (سه چوب‌کبریت) در گذشته، مرغوب‌ترین نوع باقلوا به حساب می‌آمد.

خمیر باقلوا از آرد، ترکیب زرده تخم‌مرغ، بیکینگ‌پودر، پودر قند، هل، شیر و روغن به دست می‌آید. برای تهیه باقلوا، خمیرهای نازک را در چند لایه روی هم می‌چینند و ترکیب مغز کوبیده پسته، بادام یا هر دو را به‌همراه پودر قند و پودر هل، میان خمیر می‌ریزند. باقلوا را پس از برش، در فر می‌گذارند؛ سپس، با شربتی متشکل از آب، شکر، گلاب و زعفران، باقلوای آماده را پوشش می‌دهند و در نهایت، با پودر پسته تزیین می‌کنند.

کیک یزدی اصیل و خوش‌عطر و طعم را به جرئت می‌توان یکی از بهترین انواع کیک‌های موجود در کشور دانست؛ کیکی که در دسته مافین‌ها و کاپ کیک‌های فرنگی طبقه‌بندی می‌شود؛ اما عطر دلنشین و طعم خاص و خاطره‌انگیز آن با همه کیک‌ها فرق می‌کند.

کیک یزدی در واقع نوعی کیک نوستالژیک ایرانی است که خاطره روزهای کودکی را در ذهن بسیاری از افراد زنده می‌کند؛ با این حال، کیک یزدی که در استان یزد تولید می‌شود، با دیگر انواع کیک یزدی موجود در کشور، تفاوت فاحشی دارد و از نظر عطر و طعم و بافت، به هیچ عنوان قابل مقایسه نیست.

منبع عکس: yazdnews؛ نام عکاس: نامشخص

کیک یزدی سنتی و اصیل،‌ معمولا چرب‌تر و شیرین‌تر از سایر کیک‌های مشابه است. برخلاف تصور برخی از افراد، کیک یزدی حالت گنبدی ندارد و رویه آن، تقریبا مسطح به نظر می‌رسد. این نوع کیک، از ترکیب آرد، شکر، تخم‌مرغ، روغن، ماست، گلاب،‌ هل و نمک میوه تهیه می‌شود. قناد‌های یزدی، معمولا سطح کیک را با کمی «شربت بار» پوشش می‌دهند و به پودر پسته مزین می‌کنند.

کیک یزدی علاوه بر یک عصرانه دلچسب، همواره یکی از گزینه‌های اصلی به‌عنوان نذری است و در مراسم مذهبی یا جشن‌ها نیز بین مردم پخش می‌شود.

پشمک از شیرینی‌های لذیذ و سبک یزدی است که شکر، ماده اصلی آن را تشکیل می‌دهد؛ اما این شیرینی قدیمی پرطرف‌دار، از ترکیب آب، شکر، آبلیمو (شربت اینورت)، آرد گندم، روغن و هل تهیه می‌شود.

ساختار نرم و انعطاف‌پذیر پشمک موردعلاقه افراد بسیاری است و به‌ویژه کودکان، از چشیدن یک شیرینی سبک و در عین حال حجیم، بسیار لذت می‌برند. در تولیدات جدید، فرایند ساخت پشمک متنوع‌تر شده است و بنا بر سلیقه مصرف‌کنندگان، این شیرینی لطیف سنتی در ترکیب با قهوه، کاکائو یا زعفران، به رنگ‌های مختلف در می‌آید.

منبع عکس: mehand؛ نام عکاس: نامشخص

پشمک یزدی با دیگر پشمک‌های موجود در بازار، تفاوت‌های اندکی دارد. خاطره عطر دلنشین و بافت سبک این شیرینی، تا مدت‌ها در ذهن باقی می‌ماند؛ از این جهت، بسیاری از افراد، پشمک را یکی از بهترین سوغات یزد می‌دانند که نظیرش در کمتر جایی یافت می‌شود. از سوی دیگر، سنت قدیمی میان مردم یزد وجود دارد که جعبه‌های پشمک را جهت خیرات رفتگان خود، میان مردم پخش می‌کنند.

بسیاری از افراد، نقل را سوغات مخصوص ارومیه می‌‌دانند؛ اما شهرهای دیگری چون یزد نیز نقل مخصوص به خود را دارند. نقل یزدی با طعم‌های متفاوت، علاوه بر شیرینی در کنار چای، به‌عنوان آجیل نیز به مصرف می‌رسد. بافت نرم و در عین حال،‌ کمی ترد این نوع شیرینی اصیل، آن را از سایر نمونه‌های مشابه تا حدودی متمایز می‌کند.

منبع عکس: yazdshirini؛ نام عکاس: نامشخص

مهم‌ترین وجه تمایز نقل یزدی،‌ تنوع در شکل و طعم این شیرینی است. نقل یزدی با انواع مغز چون بادام، پسته و گردو و افزودن اسانس‌هایی چون هل، بهار نارنج، زعفران، وانیل، گل محمدی و بیدمشک، عطر و طعم دلچسبی پیدا می‌کند.

نقل بادامی، نقل کنجدی، نقل پسته، نقل گردویی، نقل بیدمشک، نقل گشنیزی، نقل سه رنگ و نقل ساده، تنها نمونه‌ای از انواع نقل یزدی هستند. نقل بادامی و نقل گشنیزی نیز از جمله معروف‌ترین انواع این نقل‌ها به حساب می‌آید.

گفته می‌شود که در گذشته‌ای نه چندان دور، تولید نقل به شیوه دستی انجام می‌گرفت؛ بدین صورت که یک لایه شکر، به‌تدریج دورتادور مغز، دانه یا ... را پوشش می‌داد تا به‌شکل نقل درآید. شیوه دستی، در گذر زمان با روش صنعتی جایگزین شد و دستگاه‌های مخصوصی برای تولید نقل به بازار آمد.

نان برنجی یزدی با دیگر نان برنجی‌های موجود در کشور، چون نان برنجی قزوینی یا نان برنجی کرمانشاهی، کمی فرق می‌کند. آرد برنج مرغوب، شکر پودر شده، آرد گندم، تخم‌مرغ، روغن جامد، هل و گلاب، مواد اولیه نان برنجی را تشکیل می‌دهد.

منبع عکس:maisafood؛ نام عکاس: منصوره ابراهیمی

نان برنجی یزدی نیز چون نمونه‌های مشابه، در دو نوع ساده و زعفرانی تولید می‌شود. مقدار شیرینی کمتر نان برنجی یزد، یکی از ویژگی‌های مثبت این شیرینی به حساب می‌آید که مصرف آن را برای اغلب افراد ممکن می‌سازد.

علاوه بر نان برنجی، یزدی‌ها نوعی شیرینی دیگر به نام «کلوچه برنجی» دارند که تقریبا شبیه شیرینی برنجی است و با مواد مشابه تهیه می‌شود؛ اما اندازه این نوع شیرینی برنجی به نسبت نان برنجی، بزرگ‌تر است و رنگ آن نیز بسیار روشن‌تر به نظر می‌رسد.

لوز‌ها از پر طرفدارترین شیرینی‌های یزد به شمار می‌روند که در انواع مختلف تهیه می‌شوند. به‌طور کلی، شیرینی‌هایی که به‌صورت برش‌های لوزی‌شکل و بدون پخت ثانویه آماده می‌شوند را تحت عنوان لوز می‌شناسند.

لوز باقلوایی، لوز بادامی، لوز پسته‌ای، لوز نارگیلی و لوز زعفرانی، از جمله انواع شیرینی لوز یزدی محسوب می‌شود. این لوزها به‌صورت ترکیبی یا تکی بسته‌بندی و به فروش می‌رسد.

منبع عکس: تواضع؛ نام عکاس: نامشخص

مواد اولیه اصلی لوزها و طرز تهیه آن‌ها، تقریبا یکسان است و مواد تشکیل‌دهنده فرعی و طعم‌ آن‌ها با یکدیگر فرق می‌کند. در واقع، شربت، تخم‌مرغ، گلاب، هل، آرد و روغن به‌عنوان مواد اصلی، با پودر پسته، بادام، نارگیل، زعفران و بیدمشک به‌عنوان مواد ثانویه و اسانس، مخلوط می‌شود و در نهایت، شیرینی لوز بادامی،‌ نارگیلی یا زعفرانی شکل می‌گیرد.

حاج بادام یا حاجی بادام، شیرینی محلی سبک و خوش‌طعمی است که در برخی از شهرهای مرکزی ایران تولید می‌شود. حاج بادام یزد از بهترین انواع این نوع شیرینی به حساب می‌آید که بنا بر نظر کارشناسان، ارزش غذایی بالایی دارد و دردهای مفصلی و روماتیسمی را نیز تسکین می‌دهد. این شیرینی خوشمزه و سبک از ترکیب مغز بادام، پودر قند، آرد گندم، شکر آسیاب شده، آرد نخودچی، تخم‌مرغ، هل و جوز هندی تهیه می‌شود.

منبع عکس: اعتماد؛ نام عکاس: نامشخص

درباره وجه تسمیه حاج بادام، نقل قول‌های متعددی وجود دارد. «دکتر علی شرقی» پژوهشگر یزدی معتقد است:

احتمال آن وجود دارد که کلمه «حاج» از کلمه ترکی «آجی» به معنی «تلخ» آمده باشد و چون در گویش یزدی، آجی شبیه به حاجی تلفظ می‌شود، به‌مرور، آجی بادام یا شیرینی بادام تلخ به حاجی بادام تغییر کرده‌ است.

یکی از نوادگان حاج خلیفه علی رهبر درباره نام شیرینی حاج بادامی می‌گوید:

وقتی حاج خلیفه به سفر حج مشرف می‌شود، مقداری خوراکی برای توشه راه، از یزد با خود می‌برد که یکی از این خوراکی‌ها، شیرینی بادامی بوده ‌است. حاج خلیفه که از سفر حج بازمی‌گردد، متوجه می‌شود که مقداری شیرینی بادامی در جیب‌شان باقی مانده‌ است و اصطلاحا می‌گوید که این شیرینی‌ها نیز حاجی شده‌اند.

نام سوهان با شهر قم پیوند خورده است؛ اما یزد نیز دو نوع سوهان مخصوص به خود را دارد که تحت عنوان سوهان آردی و سوهان خانی شناخته می‌شوند.

سوهان آردی که مخصوص شهر یزد است، به‌شکل دایره‌ای یا سکه‌ای قالب می‌خورد و از ترکیب آرد جوانه گندم، شکر، گلاب، زعفران و روغن تهیه می‌شود. این نوع سوهان محلی، بافت نیمه خشک، ترد و شکننده‌ای دارد و به‌دلیل استفاده از آرد جوانه گندم، بسیار مقوی و انرژی‌بخش است.

سوهان خانی؛ منبع عکس: yazdshirini؛ نام عکاس: نامشخص

سوهان خانی،‌ نوع دیگر سوهان یزدی به شمار می‌رود که آرد جوانه گندم، آرد سفید، مغز پسته، زرده تخم‌مرغ، دارچین و هل، مواد اولیه آن را تشکیل می‌دهند. این نوع سوهان از نظر شکل ظاهر و طعم، شباهت بیشتری به سوهان معروف و تولید شده در قم دارد.

ارده و حلوا ارده را معمولا به نام اردکان یزد می‌شناسند؛ شهری که از گذشته‌های دور تا روزگار کنونی، قطب تولید حلوا ارده در کشور معرفی می‌شود. حلوا ارده اردکان، خوراکی شیرین، خوشمزه‌ و مغذی است که معمولا برای صبحانه مورد استفاده قرار می‌گیرد و به واسطه دانه روغنی کنجد، بسیار مفید و انرژی‌بخش ارزیابی می‌شود. معمولا حلوای اردکان، با حلوا ارده مرسوم از نظر بافت، عطر و حتی میزان شیرینی و چربی، تفاوت دارد.

منبع عکس: torangco؛ نام عکاس: نامشخص

ابداع حلوا ارده را به دوره سلطنت شاه عباس صفوی و وزارت شیخ بهایی نسبت می‌دهند. گفته می‌شود که زمستان بود و جنگی به وقوع پیوست. شاه به شیخ بهایی به‌عنوان وزیر و مشاور خود، دستور داد تا غذایی با سه ویژگی مشخص، برای لشکر سربازان فراهم کند؛ غذایی که حمل و نگهداری راحت و بی‌دردسری داشته باشد، نیازی به گرم کردن آن حس نشود و مقوی و انرژی‌زا به نظر آید.

شیخ بهایی با همکاری شیرینی‌پزی موسوم به «جابر عصار» که در تولید محصولات کنجدی و شیره انگور متخصص بود و لقب «شاه شیرین‌کار» داشت، حلوا ارده شیرین و خوش‌عطر و طعم را ابداع کرد؛ حلوایی که بسیار مورد توجه شاه و سپاهیان قرار گرفت و از خوردن آن لذت بردند؛ از این جهت، شیخ بهایی را پایه‌گذار صنعت تولید ارده، حلوا ارده و سایر محصولات مشابه می‌دانند.

حلوا ارده، سوغاتی شیرین و مقوی اردکان که امروزه به مدد دستگاه‌های صنعتی به تولید انبوه رسیده است، در گذشته بسیار سخت به دست می‌آمد. «علی سپری اردکانی» نویسنده و پژوهشگر، دراین‌باره چنین می‌گوید:

در گذشته‌های دور، کنجد را اول در آب می‌ریختند تا خوب خیس بخورد. سپس، کنجد را بیرون می‌آوردند و با مقداری ماست مخلوط می‌کردند. با دو چکش چوبی و سنگینی که داشتند، آن‌قدر می‌کوبیدند تا پوست از کنجد جدا شود. پس از آن، همه را با هم داخل آب نمک می‌ریختند و به این ترتیب، پوست از کنجد جدا می‌شد. سپس کنجد شور را داخل زنبیل می‌ریختند و می‌بردند سر قنات و رویش آب می‌ریختند، تا خوب شسته و شیرین شود. بعد از آن، با هیزم آتش روشن می‌کردند و در تنور، کنجد را با کمچه آن‌قدر به هم می‌زدند تا اصطلاحا دوده بکشد.

نساجی یزد از گذشته‌های دور زبانزد خاص و عام است؛ اما بعد از روی کار آمدن صفویان، صنعت نساجی در استان یزد، گسترش بیشتری یافت و اوج و شکوفایی ترمه‌بافی نیز به دوره شاه‌ عباس صفوی بازمی‌گردد.

منبع عکس: tehran times؛ نام عکاس: نامشخص

مارکوپولو در سفرنامه خود درباره پارچه‌های یزدی می‌نویسد:

پارچه‌های ابریشمی موسوم به یزدی، نزد بازرگانان شهرت فراوانی دارد و به همه جای دنیا صادر می‌شود.

ترمه یزد نوعی پارچه نفیس و گران‌قیمت از جنس الیاف بسیار لطیف نخ، ابریشم، پشم مرغوب، کرک الوان و … است. این پارچه در رنگ‌های متنوع زرشکی، قهوه‌ای، آبی و سبز و طرح و نقش‌های مختلفی چون بته‌جقه، گل‌های شاه‌عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی و بته بادامی تولید می‌شود.

قدمت هنر ترمه بافی به حدود چهار قرن می‌رسد و به گواه برخی از افراد، زرتشتیان پایه‌گذار هنر ترمه‌ بافی بودند. بر این اساس، گفته می‌شود که پیروان دین زرتشت پیامبر، اولین گروهی بودند که از پارچه ترمه برای دوخت لباس‌های سنتی و مذهبی خود استفاده مر‌کردند.

هنر ترمه بافی در گذر زمان،‌ دستخوش تغییرات بسیاری شد. در گذشته این هنر به‌وسیله دست انجام می‌گرفت و سپس، دستگاه‌هایی برای بافت ترمه به بازار آمد. ترمه بافی در روزگار کنونی، به‌شکل نیمه دستی یا کاملا صنعتی و دستگاهی انجام می‌گیرد.

هنر سفالگری پیشینه‌ای طولانی دارد و به عقیده برخی، قدمت آن به هزاران سال پیش از این بازمی‌گردد. در واقع، سفال را اولین صنعت ساخت دست بشر با خاک می‌دانند و ازاین‌رو، صنعت سفالگری ایران نیز از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران به حساب می‌آید.

منبع عکس: basalam؛ نام عکاس: نامشخص

استان یزد و به‌ویژه شهر میبد (در ۶۰ کیلومتری یزد) یکی از مراکز مهم در تولید سفال کشور است و کمتر کسی است که نام سفال میبد را نشنیده باشد.

سفالگری در میبد، به‌نوعی شغل آبا و اجدادی به حساب می‌آید؛ چراکه از هزاران سال پیش،‌ اهالی میبد به این هنر اشتغال داشتند و بهترین سفالینه‌های سنتی را تولید می‌کردند. از سوی دیگر، استان یزد، وسیع‌ترین معادن خاک رس را در دل خود جای داده است و خالص‌ترین و ریزدانه‌ترین این نوع خاک، به محدوده شهرستان میبد اختصاص دارد. از این جهت، سفال را از مهم‌ترین سوغاتی‌های استان یزد و شهرستان میبد می‌شناسند.

سفال ساده بی‌لعاب، سفال لعاب‌دار، اشيای كاشی و سراميک، بخشی از کالاهای هنری ساخت میبد هستند.

از جمله ویژگی‌های سفال یزد که آن را از نمونه‌های مشابه در کشور متمایز می‌کند، طرح و نقش‌های مرغ، ماهی، خورشید خانم و شطرنجی شویدی است که به دست هنرمندان و اساتید چیره‌دست یزدی، روی سفال‌ها نقش می‌بندد. نقاشی‌هایی با رنگ سبز و آبی بر زمینه سفید ظروف، از نشانه‌های خاص سفال میبد به شمار می‌رود.

در سفال میبد، استفاده از رنگ لاجوردی به نشانه پهنه آسمان زیبای کویر، بسیار به چشم می‌خورد؛ گفته می‌شود که در گذشته، این رنگ از معادن کبالت شهر میبد به دست می‌آمد.

چادرشب یزدی که به گویش محلی «چادیشو» نام دارد، پارچه‌ای معمولا چهارخانه با طرح و نقش ثابت است که اغلب در شهرستان‌های یزد، اردکان و زارچ بافته می‌شود.

چادر شب یزدی به‌صورت کلی، دو نوع دارد؛ نوع اول، تحت عنوان «چادرشب رختخواب‌ پیچ» شناخته می‌شود و معمولا نازک و نقش‌دار است؛ این نوع چادرشب طرح پیچازی و اندازه دو متر در دو متر دارد و در رنگ‌های نیلی، قرمز، زرد، سبز و مشکی تولید می‌شود. نوع دوم را «چادرشب صحرایی» گویند که ضخامت بیشتر و نقش راه‌راه، آن را از نوع اول متمایز می‌کند.

منبع عکس: yazdstore؛ نام عکاس: نامشخص

رخت‌خواب پیچ، همان طور که از نامش بر می‌آید، پارچه‌ای است که برای پیچیدن رختخواب و نگهداری لحاف، تشک و بالش استفاده می‌شود. این نوع چادرشب در گذشته‌های نه چندان دور، در جهیزیه همه نوعروسان دیده می‌شد. علاوه بر آن، این کالا به‌عنوان زیرانداز و روانداز نیز کاربرد دارد. رنگ‌های شاد و طرح سنتی و ساده این چادرشب، استفاده از آن را به‌عنوان رومیزی نیز مرسوم کرده است.

چادر شب بیابانی یا صحرایی، بیشتر در امور کشاورزی به کار می‌رود و در گذشته، روستاییان از آن به‌عنوان بقچه یا وسیله حمل علوفه و فراورده‌های کشاورزی استفاده می‌کردند.

فارغ از دو نوع ضخیم و نازک چادر شب، چند نوع دیگر نیز در یزد بافته می‌شود که هریک، کاربرد مخصوصی دارند. «چادر شب سفره»، چنانچه مشخص است، به عوان سفره مورد استفاده قرار می‌گیرد. «چادرشب طرح نباتی» در برخی از مناطق، به‌عنوان دستار مردانه کاربرد دارد. «چادرکژ» نیز نوعی چادر زنانه بود که پیش از ترویج چادر مشکی، مورد استفاده زنان یزدی قرار می‌گرفت؛ اما امروزه دیگر تولید نمی‌شود.

زیلو از جمله زیباترین صنایع دستی یزد به شمار می‌رود و مرغوب‌ترین نوع زیلو را نیز معمولا به شهر میبد یزد نسبت می‌دهند؛ شهری که به احتمال بسیار زیاد، خاستگاه اولیه زیلو در جهان شناخته می‌شود. بنا بر مشاهدات تاریخی، کهن‌ترین اثر زیلوبافی در ایران، مربوط به مسجد جامع میبد است که در موزه زیلو میبد نگهداری می‌شود.

منبع عکس: iribnews؛ نام عکاس: نامشخص

قدمت و ارزش بالای زیلوی میبد، نام آن را در سطح جهانی نیز زبانزد کرده است؛ بر این اساس، در سال ۱۳۹۷ خورشیدی، نام میبد به‌عنوان «شهر جهانی زیلو» در شورای جهانی صنایع ‌دستی (World Crafts Council) به ثبت رسید.

زیلو را تحت عنوان «فرش سلامت» می‌شناسند؛ چراکه این دست‌بافته از الیاف طبیعی تولید می‌شود و برای افراد دچار حساسیت یا بیماری تنفسی، بسیار مناسب است. زیلوی یزد نیز معمولا با نخ پنبه بافته می‌شود و طرح‌های زیبا و سنتی آن، از فرهنگ و آداب و رسوم این خطه الهام می‌گیرد.

موزه زیلوی میبد واقع در سالن شرقی کاروان‌سرای میبد، اولین و تنها موزه زیلو ایران و از جمله مکان‌های دیدنی استان یزد به حساب می‌آید. در این مکان تاریخی هنری، علاوه بر نمایش زیلوهای نفیس قدیمی و جدید، کارگاه‌های فعال زیلوبافی نیز به چشم می‌خورد که بازدیدکنندگان را با شیوه بافت زیلو آشنا می‌کند.

ترکیب رنگ زیلوها نشان‌دهنده کاربرد و مرغوبیت آن‌ها است. در شیوه سنتی، زیلوها از نظر رنگ به سه دسته تقسیم می‌شوند. زیلوهای آبی و سفید برای مکان‌های مذهبی و زیلوهای جوهری با رنگ‌های آبی و گلی (طیف قرمز) و قیمت ارزان‌تر، برای خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. نوع سوم، زیلوهای نفتال با ترکیب رنگ سبز و گلی است که مرغوب‌ترین نوع زیلو به حساب می‌آید.

دارایی بافی نوعی هنر رنگرزی و بافندگی پارچه است که در تعدادی از کشورهای جهان، تحت عنوان ایکات (Ikat) شناخته می‌شود. این نوع دست‌بافته هنری، از قدیم در مناطقی از ایران رواج داشت؛ اما در روزگار کنونی، در استان یزد و آن هم به‌صورت محدود انجام می‌گیرد.

منبع عکس: persianv؛ نام عکاس: نامشخص

دارایی بافی در واقع، شیوه‌ای قدیمی برای بافت پارچه‌های ابریشمی با رنگ، طرح و نقش‌های متنوع است. حدود ۸۰۰ سال از عمر این هنر ارزشمند می‌گذرد و انجام آن، به صبر، حوصله و مهارت خاصی احتیاج دارد. هنر دارایی بافی به‌وسیله دستگاه‌ مخصوصی به نام «دارایی» انجام می‌شود.

بنا بر مشاهدات موجود، نام «دارایی» از قیمت بالای این هنر می‌آید؛ چراکه، پارچه دارایی بافی از ابریشم است و از گذشته‌های دور، تنها افراد متمول جامعه قادر به تهیه آن بودند. آن‌ها از پارچه دارایی بافی به‌عنوان بقچه، آستر لحاف و مواردی از این دست استفاده می‌کردند. در روزگار فعلی، پارچه‌های حاصل از دارایی بافی، به واسطه ترکیب رنگ‌های متعدد و زیبا، در تولید پوشاکی چون مانتوی زنانه نیز کاربرد دارند.

شعربافی (Sharbafi) از خاص‌ترین صنایع دستی ایران و استان یزد به شمار می‌رود که متاسفانه، توجه به آن در روزگار کنونی، بسیار کم‌رنگ شده است. این هنر اصیل و چشم‌نواز سنتی، علاوه بر یزد در دیگر شهرهای کویری چون کاشان نیز رواج دارد.

منبع عکس: iribnews؛ نام عکاس: نامشخص

«شَعر» به موی انسان یا حیوان می‌گویند و شعربافی در اصطلاح بافندگی، پارچه‌ای است که با کمک دستگاه بافندگی «چهاروردی» و به‌وسیله مو یا ابریشم بافته می‌شود. در واقع، از مو به‌عنوان نخ در هنر شعربافی استفاده می‌کنند.

شعربافی را بدون نقشه‌ای خاص و به دو روش ساده و راه‌راه می‌بافند. شعر ساده در رنگ‌های روشن چون بنفش، زرشکی، زرد، بادمجانی، سبز و گلی برای لباس زنان و شعر راه راه یا میله‌ای در رنگ‌های سیاه و سفید، برای لباس مردان کاربرد دارد.

تحمل گرما در اقلیم گرم و خشک و کویری یزد، کمی سخت به نظر می‌رسد. از این جهت، اهالی یزد برای روانداز، از پارچه‌های نازک و خنکی استفاده می‌کنند که «شمد» نامیده می‌شود. شمد از معروف‌ترین سوغات صنایع دستی یزد به حساب می‌آید که علاوه بر مناطق کویری، به‌عنوان روانداز تابستانه در دیگر محیط‌های گرم نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

منبع عکس: yazdstore؛ نام عکاس: نامشخص

پارچه نازک شمد از ابریشم مصنوعی ویسکوز یا نخ پنبه‌ای بافته می‌شود و معمولا در رنگ‌های سفید یا روشن و نقش‌های ساده به‌شکل چهارخانه است. علاوه بر وزن سبک و خنک بودن، شمد برای جلوگیری از گزش حشرات در محیط‌های باز نیز کاربرد دارد.

ایرانیان از گذشته‌های دور، علاقه زیادی به ظروف مسی داشتند و اغلب، برای پخت‌وپز یا پذیرایی به سراغ ظرف مسی می‌رفتند. در اهمیت مس میان ایرانیان قدیم، چنین می‌گویند که آن‌ها به‌طور میانگین، برای جهیزیه دختران خود ۱۰۰ کیلو مس در نظر می‌گرفتند.

منبع عکس: pinorest؛ نام عکاس: نامشخص

در استان یزد چون برخی دیگر از نقاط کشور، محصولات مسی زیبا و با کیفیتی تولید می‌شود که برخی از گردشگران به‌عنوان سوغات آن را خریداری می‌کنند. بازار مسگری یزد، از پیشینه طولانی برخوردار است و قدمتی ۶۰۰ ساله را برای آن تخمین می‌زنند.

یزد به‌عنوان اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان شناخته می‌شود. شهری با بافت تاریخی منحصربه‌فرد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و عناوین دیگری چون شهر بادگیرها، عروس کویر و شهر دوچرخه را نیز یدک می‌کشد. در نگاه اول، بناهای تاریخی، معماری باشکوه، خانه‌های سنتی، کوچه‌هایی با سنگ‌فرش قدیمی و هنر‌های متنوع و چشم‌نواز این شهر، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند؛ با این حال، یزد را به شهر سوغاتی‌های متعدد و متنوع و شیرینی‌های خاص می‌شناسند.

منبع عکس: basalam؛ نام عکاس: نامشخص

چون اغلب شهرها و استان‌های کشور، سوغات یزد به دو دسته کلی خوراکی و صنایع دستی تقسیم می‌شود. در این میان، شیرینی‌های سنتی یزد، اولین و معروف ترین سوغات شهر بادگیرها به حساب می‌آید؛ خوراکی محبوبی که کمتر کسی به آن علاقه نشان نمی‌دهد.

یزد را پایتخت شیرینی ایران معرفی می‌کنند و قطاب، باقلوا و پشمک یزد، از محبوب‌ترین شیرینی‌های این شهر و بهترین سوغات ایران به حساب می‌آیند؛ ازاین‌رو، بسیاری از افراد معتقدند که بهترین سوغات یزد، همین شیرینی‌های خوشمزه و متنوعی است که در جای دیگر، نظیرشان را پیدا نخواهید کرد.

علاوه بر انواع خوراکی و شیرینی‌های خوش‌طعم، صنایع دستی استان یزد نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از جمله بهترین و با ارزش‌ترین سوغات یزد به حساب می‌آید. ترمه، سفال، زیلو، شمد، دارایی بافی، شعربافی و محصولات مسی، تنها بخشی از زیباترین صنایع دستی سوغات یزد هستند.

بهترین سوغات یزد از انواع شیرینی، صنایع دستی و محصولات نساجی را باید در بازارهای قدیمی و سنتی یزد جست‌و‌جو کرد.

شهر یزد حدود ۱۷ بازار سنتی و تاریخی دارد که از آن میان، می‌توان به بازار خان، بازار دروازه مهریز، بازار تبریزیان، بازار زرگرها، بازار مسگران یا بازار پنجه علی، بازار حاجی قنبر، بازار محمد علی خان و بازار قیصریه اشاره کرد. علاوه بر خرید سوغات از این بازارها، می‌توان ساعت‌ها غرق تماشای معماری باشکوه و تاریخ نهفته در گوشه و کنار آن شد.

منبع عکس: digikala؛ نام عکاس: نامشخص

• آدرس: استان یزد، یزد، مجموعه امیر چخماق (مشاهده روی نقشه)

بازار حاجی قنبر، قدیمی‌ترین بازارچه شهر یزد است که قدمت آن به قرن نهم هجری قمری می‌رسد. این بازار قدیمی، سنتی و سرپوشیده، توسط شخصی به نام «نظام‌الدین خواجه قنبر جهانشاهی» حاکم یزد در دوره جهانشاه قره قویونلو، بنا شد و بخشی از مجموعه تاریخی امیر چخماق یزد محسوب می‌شود. انواع شیرینی‌های سنتی یزد، پارچه، طلا و فرش در این بازار به فروش می‌رسد.

منبع عکس: salameno؛ نام عکاس: نامشخص

اولین کارگاه شیرینی‌سازی حاج خلیفه رهبر، قدیمی‌ترین و معروف‌ترین شیرینی‌فروشی یزد در بازار حاج قنبر تاسیس شد. این کارگاه در حدود سال ۱۳۳۰ خورشیدی، به مغازه‌ای در نبش میدان امیر چخماق منتقل شد که همچنان نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. حاج خلیفه رهبر، قدیمی‌ترین قناد و به عبارتی «پدر شیرینی‌سازی اصیل یزد» لقب گرفته است و همچنان، بهترین شیرینی‌های سوغات یزد را به نام وی می‌شناسند.

«محمد گلشن» در کتاب خود درباره شیرینی‌فروشی‌های یزد و به‌ویژه حاج علی رهبر می‌نویسد:

از دیگر چیزهایی كه در ایام نوروز در یزد بسیار جالب بود، وضع مغازه‌های شیرینی فروشی بود؛ مخصوصا مغازه مرحوم حاجی خلیفه علی رهبر كه آن مرحوم، بهترین شیرینی‌های یزد را می‌ساخت و دلیلش این بود كه از بهترین مصالح، شیرینی تهیه می‌کرد. آن مرحوم، همیشه روغن گوسفند اعلا را از كرمانشاه یا فارس وارد می‌کرد. هل و گلاب و مغز پسته و بادام كه مصرف می‌کرد، به مقادیر زیاد از بهترین جنس می‌خرید و خودش هم مرد خوب و متدینی بود و با همان لنگی كه جلویش بسته بود، به مسجد امیرچقماق برای نماز جماعت می‌آمد.

منبع عکس: gotoyazd؛ نام عکاس: نامشخص

برای تهیه شیرینی‌های خوشمزه یزدی، علاوه بر شعبه‌های حاج خلیفه، می‌توان به سراغ دیگر شیرینی‌فروشی‌های معروف شهر یزد از جمله شیرینی سنتی، شیرینی بهشت، شیرینی فروشی‌ موسوی، شیرینی فروشی متوسلیان، شیرینی فروشی باغشاهی، شیرینی گلبن، شیرینی گل یاس و شیرینی عروس کویر رفت.

• آدرس: استان یزد، یزد، خیابان قیام (مشاهده روی نقشه)

بازار خان یزد، طولانی‌ترین و وسیع‌ترین بازار شهر یزد به شمار می‌آید که قدمت آن به عصر قاجار بر می‌گردد. این بازار، بخشی از مجموعه بزرگ خان است که چندین بازارچه زیر مجموعه آن قرار دارد.

بازار قیصریه، بازار پنجه علی، بازار علاقبندی‌، بازار کاشی‌گری، بازار ملا اسماعیل، بازار چیت‌سازی، بازار افشار، بازار دروازه مهریز، بازار صدری (شاهزاده فاضل)، بازار مسگری و بازار نخود بریزها، از جمله بازارهایی است که در بازار بزرگ و مهم خان به چشم می‌خورد. گفته می‌شود که بازار خان در گذشته، تنها به خوانین و ثروتمندان اختصاص داشت و مردم عادی، اجازه رفت و آمد به آن را نداشتند.

منبع عکس: rooberah؛ نام عکاس: نامشخص

بازار خان را بیشتر به‌عنوان بازار زرگری می‌شناسند؛ بسیاری از گردشگران نیز دوست دارند که علاوه بر تماشای معماری باشکوه بازار، از مغازه‌های طلافروشی نیز دیدن کنند. با این حال، در اطراف این بازار بزرگ، بازار مسگری نیز وجود دارد که مکان مناسبی برای تهیه ظروف مسی ساخت یزد است.

علاوه بر ظروف مسی و زیورآلات، انواع شیرینی و پارچه‌هایی چون ترمه یزدی را نیز می‌توانید از حوالی بازار خان تهیه کنید. البته، ترمه یزدی در مکان‌های دیگری چون خیابان امام خمینی، اطراف باغ ملی و میدان آزادی یزد نیز یافت می‌شود.

• آدرس: استان یزد، یزد، خیابان قیام، ضلع جنوبی بازار خان (مشاهده روی نقشه)

بازار پنجه علی از قدیمی‌ترین بازارهای شهر یزد به شمار می‌رود که قدمت آن را به حدود ۶۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند. این بازار به گواه برخی از افراد، لقب نگین بازارهای تاریخی ایران را یدک می‌کشد. بازار پنجه علی، در بخش جنوبی بازار بزرگ خان قرار دارد و در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسیده است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: Maryam Sh

در گوشه و کنار بازار پنجه علی، مسگرهای یزدی با چکش‌های مخصوص خود بر تکه‌هایی از جنس مس می‌کوبند تا به طرح دلخواه برسند. چنانچه قصد خرید محصولات مسی از بازار یزد را داشته باشید، بازار پنجه علی، از مهم‌ترین مراکز خرید ظروف مسی زیبا و سنتی است.

هرچند برخلاف گذشته، تمام حجره‌های بازار پنجه علی در انحصار مسگرها نیست و فروشگاه‌های پوشاک و سایر اقلام نیز در آن به چشم می‌خورد، همچنان این بازار قدیمی و باشکوه یزد را به‌عنوان بازار مسگری می‌شناسند.

منبع عکس: rooberah؛ نام عکاس: نامشخص

کمی آن سوتر از بازار پنجه علی، در خیابان قیام (حوالی میدان خان) نیز، بازاری موسوم به بازار مسگرها وجود دارد که انواع ظروف و دیگر محصولات مسی و فلزی در آن یافت می‌شود.

• آدرس: استان یزد، یزد، خیابان قیام، بازار خان، حد فاصل میدان و مدرسه خان (مشاهده روی نقشه)

بازار قیصریه، از معروف‌ترین بازارهای قدیمی یزد است که بخشی از بازار بزرگ خان به حساب می‌آید و بین میدان خان و مدرسه خان قرار دارد. قدمت این بازار به قرن ۱۲ هجری خورشیدی بازمی‌گردد و به‌دلیل معماری زیبا و منظم، از جمله پنج بازار سنتی و مشهور ایران محسوب می‌شود.

منبع عکس: rooberah؛ نام عکاس: نامشخص

در گذشته، معمولا منسوجات اعلا و کالاهای گران‌قیمت در بازار قیصریه به فروش می‌رسید؛ در روزگار کنونی، این مکان یکی از بهترین مراکز خرید پارچه‌های یزدی است. بازار قیصریه نیز چون اغلب بازارهای قدیمی یزد، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع عکس‌ها: apochi ،yazdshirini؛ نام عکاس: نامشخص

چنانچه شما از اهالی یزد هستید یا تجربه‌ سفر و خرید سوغات یزد را دارید، لطفا نظرها و تجربه‌های خود را با ما و سایر کاربران کجارو ‌به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: snapptrip؛ نام عکاس: نامشخص