گردشگری روستایی؛ مقصدی روشن در آینده گردشگری

صنعت گردشگری در جهان توسعه فراوانی یافته است و بسیاری از کشورها از این راه توانسته‌اند وضعیت خود را بهبود ببخشند و از مشکلاتی مانند بیکاری، پایین بودن سطح درآمد سرانه و کمبود درآمد ارزی خویش بکاهند.

صنعت جهانگردی بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین صنعت در دنیا به حساب می‌آید. بسیاری از کشورها این صنعت پویا را منبع اصلی درآمد، اشتغال‌زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه زیرساخت‌ها می‌دانند. صنعت گردشگری امروزه به‌قدری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را صادرات نامرئی نیز می‌نامند.

عکس از : سعید طلوعی

یکی از انواع گردشگری که روزبه‌روز طرفداران بیشتری پیدا می‌کند، گردشگری روستایی است و به نظر می‌رسد روستاها در آینده به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگران تبدیل شوند.

گردشگری روستایی به‌عنوان فعالیتی تفریحی-اجتماعی، در نیمه دوم قرن هجدهم در انگلستان و اروپا شکل گرفت. تا اوایل نیمه دوم قرن هجدهم یعنی تا انقلاب صنعتی افراد نسبتا کمی ابزار یا حتی میل و تصمیم به سفر و گردشگری داشتند، مسافرت بسیار کند، سخت، اغلب خطرناک و مسافرت ب روستاها امر دشواری بود.

انقلاب صنعتی اگرچه باعث ایجاد مسائل و مشکلاتی برای جوامع شهری و روستایی شد، موجب گسترش راه‌ها و جاده‌ها و وسایل حمل و نقل و توسعه ارتباطات هم در سطح محلی، ملی و بین‌المللی شد که این خود باعث افزایش مسافرت‌ها و تفریحات به نقاط مختلف جهان از جمله روستایی شد.

عکس از: خلیل غلامی

البته پیش از آن هم مناطق روستایی برای فعالیت‌های تفریحی مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما شرکت در این فعالیت‌های تفریحی محدود به اقشار برتر جامعه بود.

در قرن نوزدهم و بیستم به‌دلیل توسعه حمل و نقل و سهولت جابه‌جایی، راه‌یابی به روستاها آسان شد. رشد سریع تقاضا برای گردشگری روستایی از سال ۱۹۴۵ آغاز شد. در این زمان گردشگری روستایی شاهد رشدی چشمگیر و گردشگری بین‌المللی نیز شاهد رشد جمعیت بود و افزایش تقاضا برای گردشگری روستایی تا اندازه‌ای منجر به توسعه گردشگری شد.

تعريف گردشگری روستايی كار چندان آسانی نيست و توافقی درباره‌ آن وجود ندارد. با اين حال گردشگری روستايی می‌تواند به‌طور ساده به‌عنوان مسافرت به نواحی روستايی تعريف شود. نمونه‌های زيادی از انجام فعاليت‌های گردشگری در نواحی روستايی وجود دارد، از جمله فعاليت‌های مبتنی بر طبيعت، جشنواره‌ها، وقايع ميراث، جاذبه‌های مبتنی بر جامعه‌ بومی، گردشگری كشاورزی، نمايشگاه‌های هنری و صنایع دستی، تئاتر اجتماع محلی و ساير موارد.

به‌طور كلی گردشگری روستايی از دو جنبه اهميت دارد، يكی به‌عنوان يک فعاليت گسترده جهانی و ديگری از نظر تأكيد بر آن در سياست‌های توسعه منطقه‌ای و محلی.

عکس از: طاها اصغر خانی

كنفرانس جهانی گردشگری، گردشگری روستايی را شامل انواع گردشگری با برخورداری از تسهيلات و خدمات رفاهی در نواحی روستايی می‌داند كه امكان بهره‌مندی از منابع طبيعی و جاذبه‌های طبيعت را همراه با شركت در زندگی روستايی و كار در مزرعه و كشاورزی فراهم می‌آورد.

گردشگری روستايی در كشورهای مختلف نيز معانی متفاوتی دارد. در سال ۱۹۸۶ كميسيون جامعه اروپايی نيز گردشگری روستايی را اين‌گونه تعريف می‌كند:

گردشگری روستايی تنها شامل گردشگری كشاورزی نيست، بلكه همه فعاليت‌های گردشگری در مناطق روستايی را در بر می‌گيرد.

با اين حال در اروپا گردشگری روستايی اغلب برای توصيف گردشگری كشاورزی (يا گردشگری مبتنی بر مزرعه) به كار برده می‌شود، اما در صورت لزوم همه‌ فعاليت‌های گردشگری در نواحی روستايی را در برمی‌گيرد. در همين راستا امروزه اتحاديه اروپا همه انواع گردشگری در نواحی غيرشهری را به‌عنوان گردشگری روستايی در نظر می‌گيرد.

درمجموع گردشگری روستایی به معنای کلاسیک نوعی از فعالیت‌های گردشگری است که درآمدی اضافی را برای آن‌هایی که شغلی ثابت مانند کشاورزی و دامداری دارند، فراهم می‌آورد.

گردشگری روستایی باید به‌ صورت یک شیوه زندگی بر پایه عقاید مربوط به جوامع روستایی درک شود. سرچشمه بیشتر جاذبه‌‌های روستایی فرهنگ مردم ساکن در آن منطقه است.

امروزه روستاییان برای کسب درآمد و گذران زندگی در محیط روستاها ناچارند دست به فعالیت‌های مختلفی در زمینه‌های کشاورزی، دامداری، صنایع دستی یا خدماتی بزنند. در روستاهای زیبای ایران ظرفیت‌های بسیاری وجود دارد که می‌تواند موجب رونق گردشگری روستایی ما شود. گردشگری روستایی می‌تواند منبع جدید درآمدی برای روستاییان و به‌ویژه روستاییان کشورهای در حال توسعه باشد و تا اندازه‌ای مشکلات آن‌ها را حل کند یا تقلیل دهد. لازمه این امر این است که گردشگران علاوه بر دیدن مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی آن نقاط، با آداب و رسوم و فرهنگ آن روستا نیز آشنا شوند. بدین ترتیب گردشگران به خرید محصولات روستا از قبیل صنایع دستی، محصولات محلی، غذاهای سنتی و... علاقه‌مند می‌شوند و این به معنی افزایش درآمد روستاییانی است که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در این صنعت فعالیت می‌کنند.

گردشگری روستايی اساسا يک فعاليت مصرفی است، اكثر مطالعات حاصل تقاضا بوده و بر بازديدكنندگان و نيازها و انگيزه‌های آن متمركز است. جذابيت نواحی روستايی برای گردشگری و تفريح می‌تواند در درجه اول و با تصوير روستایی همراه باشد.

عکس از: تاپ توریسم

آنچه در گردشگری روستایی مهم است این امر است: در نواحی روستايی كل شيوه زندگی روستايی باید به‌عنوان يک جاذبه‌ اصلی در نظر گرفته شود. به هر حال، با توجه به تعاريف ذكر شده از گردشگری روستايی، می‌توان گفت اكثر تعاريف، گردشگری روستايی را شامل تمامی فعاليت‌های گردشگری دانسته‌اند كه فرد در نواحی روستايی و نواحی غيرشهری دور از محل اقامت و كار انجام می‌دهد، ولی گردشگری روستايی را می‌توان اين‌چنين تعريف كرد:

گردشگری روستايی به تمامی فعاليت‌ها و خدماتی گفته می‌شود كه توسط كشاورزان، مردم و دولت‌ها برای تفريح و استراحت گردشگران و همچنين جذب گردشگران به‌ نواحی روستايی ارائه می‌شود و می‌تواند شامل گردشگری كشاورزی، گردشگری مزرعه، گردشگری طبيعی و گردشگری فرهنگی و مانند آن باشد.

گردشگری روستايی تنها شامل گردشگری كشاورزی نمی‌شود، بلكه همه‌ فعاليت‌هايی را در بر می‌گیرد كه گردشگران در مناطق روستايی انجام می‌دهند. از اين رو می‌توان گفت افراد به دلايل مختلف و با انگيزه‌های متفاوت از نواحی روستايی بازديد می‌كنند و در بسياری از فعاليت‌های گردشگری نيز شركت خواهند كرد، به همين دليل نيز انواع خاصی از گردشگری در نواحی روستایی وجود دارد كه به شخص مسافر، ويژگی‌های مقصد و انگيزه‌ سفر بستگی دارد؛ بنابراين می‌توان با توجه به اهداف گردشگران، از انواع زیر نام برد:

• گردشگری طبيعی: با تکیه بر جاذبه های اکولوژیکی.
• گردشگری فرهنگی: مرتبط با فرهنگ، تاريخ و ميراث فرهنگی و باستانی مردم روستایی.
• اكوتوريسم: نوعی گردشگری كه علاوه بر تعامل با جاذبه‌های طبيعی با زندگی و هنجارهای اجتماعی مردم محلی در ارتباط است.
• گردشگری دهكده:‌ گردشگران در مساكن دهكده‌ها اقامت كرده و در فعاليت‌های اقتصادی و اجتماعی دهكده مشاركت می‌كنند.
• گردشگری مزرعه: شامل اقامت و گاهی اوقات مشاركت در فعاليت‌های كشاورزی در مزرعه بوده و در بين خانوارهای كشاورز به‌عنوان مكمل و جايگزين فعاليت‌های اقتصادی رواج پيدا می‌كند. به‌علاوه گردشگری مزرعه، ابزاری نيز برای حفاظت از چشم‌اندازهای سنتی است.
• گردشگری روستايی يا گردشگری محلی ـ روستایی: اين نوع گردشگری كه می‌تواند شامل موارد بالا نيز باشد، شامل اردو زدن، اقامت در منازل اجاره‌ای، گشت و شكار در حيات‌وحش، بازاريابی صنايع دستی، جشنواره‌های فرهنگی، ورزش‌های ماجراجويانه، راه‌پيمايی، بازديد از مكان‌های تاريخی، جشنواره‌های موسیقی و در واقع هرگونه فعاليت تفريحی در نواحی روستايی است.
• گردشگری سبز: اگرچه در بعضی از كشورها اصطلاح «گردشگری سبز» به گردشگری روستايی اطلاق می‌شود، يعنی گردشگری در مناطق سبز، اما اغلب برای توصيف نوعی از گردشگری به كار می‌رود كه بيشتر طرفدار محیط زیست است.

عکس از: پوریا پاکیزه

درمجموع برخی از محصولات گردشگری يا انواع متفاوت گردشگری، جزو گردشگری روستايی به حساب می‌آيد، ولی با آن برابر نيستند. برای مثال گردشگری كشاورزی به هر نوع گردشگری اطلاق می‌شود كه به‌طور مستقيم با كشاورزی (مزرعه) مرتبط است و شامل اقامت در مزارع، اتاق‌ها يا چادرزدن، بازديدهای آموزشی، خوراک، فعاليت‌های تفريحی و فروش محصولات كشاورزی يا صنایع دستی است.

باید در نظر داشت شرایط طبیعی، مورفولوژی، اقلیمی همراه با ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی محیط روستا اشکال گوناگون و متنوعی از روستاها را به وجود می‌آورند که هرکدام به‌لحاظ فیزیکی، تیپ معماری، نوع مسکن، الگوی سکونت، نوع معیشت، آداب و رسوم و سنت‌ها از یکدیگر متمایز می‌شوند. این وجوه تمایز و دیگر اختلافات روستاها خود خالق جاذبه‌هایی است که می‌تواند نوع خاصی از گردشگری روستایی را سبب شود.

عکس از: خبرگزاری مهر

باید متذکر شد گردشگری روستایی در اثر صنعتی شدن و شهرنشینی سریع جوامع غربی طی قرن در کنار عواملی چون توسعه حمل و نقل، افزایش درآمد و اوقات فراغت پدید آمد و این امکان را ایجاد کرد که تعداد افراد بیشتری از حومه‌ها دیدن کنند، بنابراین در دوران ما گردشگری روستایی یکی از مردمی‌ترین اشکال گردشگری است.

این پرسش‌ را می‌توان با بیان چند نکته پاسخ گفت، اولین نکته این است که در کشورهایی مانند کشور ما هرروز که می‌گذرد روستاهای بیشتری بر اثر مهاجرت متروکه می‌شوند. دلیل اکثر مهاجرت‌های روستایی مشکلات اقتصادی، کمبود شغل و امکانات رفاهی در روستاها است. گردشگری روستایی می‌تواند راهی برای جلوگیری از این امر باشد.

نکته دوم آنکه بدانیم در بسیاری از کشورها، گردشگری روستایی یک فعالیت اقتصادی بسیار مهم در کنار سایر بخش‌های اقتصادی مانند کشاورزی، صنعت و بازرگانی است.

عکس از : تاپ توریسم

با چنین دیدگاهی چندسالی است که کشورمان برنامه‌ای تحت عنوان روستاهای هدف گردشگری را مطرح کرده است که در این طرح با معرفی روستاهایی با شرایط خاص، آن‌ها را به‌عنوان روستاهای هدف گردشگری مشخص و در رشد و گسترش امکانات روستا به روستاییان یاری می‌دهند تا بتوانند با جذب گردشگر به توسعه خود کمک کنند.

در حال حاضر و با توجه به اطلاع‌رسانی معاونت گردشگری «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» بیش از ۴۰۰ روستای هدف گردشگری در ایران شناسایی و ثبت شده است که می‌تواند به ۱۰۰۰ روستا افزایش یاید. همچنین از میان این تعداد ۱۲۰ روستای هدف گردشگری در اولویت کارگروه عملیاتی روستاهای هدف گردشگری به تصویب رسیده است. با توجه به تعداد چشمگیر این روستاها در اینجا مجالی برای معرفی تمام آن‌ها نیست، اما در آینده این روستاها معرفی و دلیل قرار گرفتن این روستاها در بین روستاهای هدف گردشگری مورد بحث قرار خواهد گرفت.

عکس کاور: میلاد رفعتی