ماجرای لو رفتن ۷۴ آلبوم از آلبوم‌خانه کاخ گلستان | علاقه‌مندان خوشحال، مسئولان نگران!

حدود دو هفته پیش یک پیام تلگرامی به همراهی لینکی از گوگل درایو دست به دست بین علاقه‌مندان به حوزه میراث و تصاویر تاریخی ایران نشر پیدا کرد. این لینک را که شامل ۷۴ آلبوم عکس از آلبوم‌خانه کاخ گلستان بود، فردی به‌صورت ناشناس در اختیار عموم قرار داده بود. این اتفاق به‌دلیل محدودیت‌های کاخ گلستان در انتشار عمومی عکس‌های مجموعه خود از ابتدا اتفاق منحصربه‌فردی بود. فرد ناشناسی که این آلبوم‌ها را انتشار داده است، در متن همراه آن «رفتار مجموعه‌دارانی که اسناد مهم تاریخی را حبس می‌کنند»، تقبیح کرده و از دیگران نیز خواسته بود تا حد امکان این آلبوم‌ها را بازنشر کنند.

از حدود دو هفته پیش آلبوم‌ها به‌صورت خصوصی دست به دست می‌چرخید؛ اما در روزهای اخیر لینک دسترسی به این آلبوم‌ها به‌صورت عمومی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده و مورد استقبال عمومی قرار گرفته است. انتشار حدود ۳,۲۰۰ قطعه عکس تاریخی از دوره قاجار که بسیاری از آن‌ها تاکنون منتشر نشده بودند، آن‌هم از آلبوم‌خانه کاخ گلستان با سابقه سخت‌گیری در انتشار اسنادش، واکنش‌های مختلفی را به‌همراه داشته است.

محمدرضا طهماسب، پژوهشگر تاریخی عکاسی ایران که سابقه همکاری با گنجینه موزه‌ها و انتشار کتاب را دارد، در صفحه شخصی خود در اینستاگرام مطلبی با تیتر «شبیخون» منتشر کرده و نوشته است:

...برای به دست آوردن یک یا حتی چند عکس ساده و بی‌کیفیت‌تر از این مجموعه (آلبوم‌خانه کاخ گلستان) باید با مدیریت کاخ نامه‌نگاری شود؛ سپس در صورت موافقت، نامه به مسئول آلبوم‌خانه ارجاع داده می‌شود و پس از آن، موضوع عکس مورد نیاز اگر در آلبوم‌هایی که تاکنون در آلبوم‌خانه کاخ گلستان با نام آلبوم سایه عکسبرداری شده باشد، با تعداد محدودی عکس موافق می‌شود. سال‌ها است که به مدیران کاخ گلستان و مسئولان آلبوم‌خانه این شیوه نادرست و دور از روش‌های علمی جست‌وجو و دریافت و دراختیار گذاشتن عکس را یادآور شده‌ام و نتیجه‌ای نگرفته‌ام.

این پژوهشگر در ادامه متن خود با اشاره به آرشیو‌های آنلاین در سراسر جهان به طرح این سوال پرداخته که آیا زمان آن نرسیده است که مانند دیگر آرشیو‌های پیشرو و دیجیتال جهان، کاخ گلستان نیز با یک برنامه‌ریزی مدبرانه امکان استفاده همگانی از این آلبوم‌ها را فراهم کند.

بر اساس شماره‌بندی آلبوم‌های نشر یافته و با اطلاع از اینکه این آلبوم‌ها به بخش آلبوم‌های سایه (تصویربرداری شده) مربوط است، می‌توان حدس زد چه گنجینه بزرگ‌تری از اسناد و تصاویر تاریخی در آلبوم‌خانه کاخ گلستان قرار داد. گنجینه‌ای که در صورت قرار گرفتن در دسترس عموم احتمالا تکانه‌های شدیدی در قاجارپژوهی ایجاد خواهد کرد؛ اما فعلا پشت درهای بسته قرار دارد و گاهی فقط خبرهایی مانند گم شدن یک آلبوم از آن مجموعه سروصدا به پا می‌کند.

از مجموعه عکس‌های منتشر شده از آلبوم‌خانه کاخ گلستان

علاقه‌مندان به تصاویر تاریخی از انتشار یک‌باره این مجموعه دیدنی از عکس‌ها استقبال گسترده‌ای‌ کردند. نگاهی به وضعیت شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که از ۱۰ روز پیش تک به تک عکس‌های این مجموعه در حال انتشار است و علاقه‌مندان به جست‌و‌جوی اطلاعات و تصاویر مهم این آلبوم‌ها مشغول هستند. «کجارو» پیش از این به بهانه انتشار عکس جدیدی از ببری‌خان، گربه ناصرالدین‌شاه قاجار که از مجموعه آلبوم‌های درز یافته در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده بود، گزارشی درباره سرنوشت این گربه منتشر کرد. اتفاقی که نشان از ظرفیت بالای پژوهشی این آلبوم‌ها برای پژوهشگران متخصص دارد و به‌زودی نتایج در دسترس قرار گرفتن این آلبوم‌ها در پژوهش‌های آتی متخصصان این حوزه نمایان خواهد شد. با این وجود، صفحه‌های شبکه‌های اجتماعی این روزها با موجی از عکس‌های دیده‌نشده دوران قاجار روبه‌رو است و مخاطبان عمومی در اولین مواجه از این اتفاق استقبال کردند.

یکی از کاربران شبکه اجتماعی ایکس در واکنش به این درز آلبوم‌ها نوشته است:

این نشت اطلاعات آلبوم‌خانه کاخ گلستان یکی از بزرگ‌ترین اتفاقات در حوزه قاجارپژوهی است؛ علاوه بر کمکی که به پژوهشگران حوزه‌های مختلف می‌شود، باعث ارتباط بیشتر مردم با آن دوره خواهد شد.

کاربر دیگری نیز با نقد انحصارگرایی، از تبعات احتمالی این درز اطلاعات نوشته است:

پژوهشگران ایرانی دائم از انحصار گله داشتند؛ حال ببینیم در این وضعیت انحصارزادیی شده چه می‌کنند؟ آیا این دسترسی باعث بروز حرکت‌های جمعی اندیشیده و مفید فایده کردن گنجینه خواهد شد یا به چند لایک در فضای مجازی بسنده می‌کنند؟

تهیه سفرنامه تصویری ناصرالدین شاه به مازندران روی نقشه‌های کنونی

در دسترس قرار گرفتن این آلبوم‌ها فقط به انتشار عکس‌های آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی محدود نشده است. «مهدی طباطبایی»، فعال علاقه‌مند به دوره قاجار در مدت کوتاهی پس از انتشار این آلبوم‌ها، سفرنامه تصویری ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۹۲ قمری به مازندران را بر اساس عکس‌های یکی از آلبوم‌ها روی نقشه‌های فعلی تعیین کرده و همه عکس‌های این سفر را در موقعیت‌های کنونی آن قرار داده است. این نقشه که به‌صورت عمومی در دسترس قرار گرفته است، حالا با انطباق با روزنوشت‌های ناصرالدین‌شاه از این سفر، یک سفرنامه تصویری جذاب برای عموم مخاطبان خواهد بود.

می‌توان پیش‌بینی کرد که با توجه به اهمیت عکس‌های منتشر شده و تعدد تصاویری که پیش از این در دسترس عموم قرار نداشت، فعالیت‌های مشابه روی این آلبوم‌ها در روزهای آینده ادامه خواهد داشت و اطلاعات بازپرداخت شده از این آلبوم‌های در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.

«هادی میرزایی»، مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی پیش از این در پاسخ به «کجارو» درباره ضوابط انتشار اسناد تصویری موزه‌ها می‌گوید:

انتشار بدون اجازه اسناد یک تخلف است. در تمامی کشورها انتشار بدون اجازه گنجینه یک موزه ماهیت جرم‌انگارانه دارد. این اتفاق احترام نگذاشتن به تعهدات درباره دسترسی به آثار و گنجینه است. استفاده از این آثار منع قانونی دارد و هرگونه استفاده پژوهشی و غیره از آن نیز باید منوط به اجازه از موزه‌ها باشد.

انتشار این آلبوم‌ها همراه با متنی بوده که به نظر می‌رسد اقدامی اعتراضی به حبس آثار در گنجینه‌‌ها و انحصار در دسترسی به آن‌ها است. مدیرکل موزه‌های کشور اما نظر دیگری دارد و می‌گوید:

حتی یک درخواست وجود ندارد که بدون پاسخ مانده باشد. سخت‌گیری برای در اختیار قرار دادن اسناد و مدارک نداریم؛ اما حفظ محرمانگی، رعایت اصول مالکیت معنوی و تعهدات طرفین هم مهم است. هر پژوهشگری که پروپوزال مشخص با هدف مشخص ارائه کرده، اسناد مورد نیاز را دریافت کرده است.

با وجود این بسیاری از پژوهشگران نسبت به سخت‌گیری‌های غیرلازم در ارائه نسخه‌های دیجیتال اموال موزه‌های وزارت میراث فرهنگی شکایت دارند. آلبوم‌خانه کاخ گلستان یکی از مهم‌ترین مراکز اسناد تصویری دوره قاجار در جهان است که تاکنون بارها توسط منتقدان به انحصارطلبی متهم شده است؛ اما هادی میرزایی این اتفاق را رد می‌کند و می‌گوید:

آلبوم‌خانه کاخ گلستان ساماندهی شده است و رسیدگی‌ها را ارتقا داده‌ایم. بحث توسعه و گسترش فضای آلبوم‌خانه هم مطرح است تا حتی گردشگران کاخ گلستان هم بتوانند بخشی از آن را بازدید کنند.

از مجموعه عکس‌های منتشر شده از آلبوم‌خانه کاخ گلستان

بسیاری از موزه‌های جهان بخشی از اسناد، مدارک، آرشیو‌های تاریخی و حتی تصاویر اشیای موزه‌ای خود را به‌شکل‌های مختلف و با رعایت ضوابط مختلف از جمله شرایط استفاده تجاری از آثار، به‌راحتی در دسترس عموم قرار می‌دهند. بسیاری از آرشیو‌ها و موزه‌های جهان هم‌اکنون آلبوم‌های تاریخی مرتبط با ایران، مثل آلبوم «آنتوان سوروگین»، را با بالاترین کیفیت در اختیار عموم قرار داده‌اند. اتفاقی که سال‌ها است در ایران وعده آن داده شده؛ اما هنوز به مرحله عمل نرسیده است. به نظر می‌رسد ضوابط مشخصی برای انتشار اسناد تاریخی برای موزه‌ها وجود ندارد و برخی موزه‌ها نیز ترجیح می‌دهند که انتشار اسناد را با روش‌های سخت‌گیرانه کنترل کنند؛ اتفاقی که شائبه انحصاری بودن دسترسی به مجموعه‌ها را نیز ایجاد کرده است. با این حال برخی از موزه‌های غیردولتی ایران نیز از سال‌ها پیش اقدام به انتشار آرشیو‌های دیجیتال از مجموعه‌های خود را کردند و حتی تصاویر بسیار با کیفیت از آثار خود را به رایگان در اختیار عموم قرار داده‌اند. موزه‌های وزارت میراث فرهنگی که مخزن بخش بزرگی از اسناد، مدارک و تصاویر تاریخی کشور است؛ اما در این زمینه دچار عقب‌افتادگی جدی هستند و به نظر می‌رسد مقاومتی جدی‌ در برابر انتشار عمومی آثار خود دارند. با این حال وزارت میراث فرهنگی چند سالی است که به‌دنبال راهی برای انتشار محتوای دیجیتال از گنجینه موزه‌ها است. پیش‌زمینه چنین اتفاقی، دیجیتالی کردن مجموعه آثار موزه‌های کشور است؛ روندی که هادی میرزایی، مدیرکل موزه‌های کشور، از جریان داشتن آن خبر می‌دهد:

بیش از ۸۰۰,۰۰۰ شی و آثار مکتوب و اسناد از موزه‌های سراسر کشور تاکنون در سامانه جام (سامانه جامع اموال منقول تاریخی- فرهنگی) بارگذاری شده است. تنها در دولت سیزدهم ۱۴۰,۰۰۰ اثر دیگر به این مجموعه اضافه شده و مهم‌ترین مسئله برای ما تشکیل آرشیو دیجیتال آثار است. باید تلاش کنیم با ایجاد شرایط، دسترسی عمومی به این آثار ایجاد شود تا علاقه‌مندان بتوانند از آن استفاده کنند.

مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی وعده داد که تلاش خواهد شد تا پایان سال بخشی از آرشیو دیجیتال شده آثار موزه‌های ایران در دسترس عموم قرار گیرد. همچنین بر اساس اطلاعاتی که به دست «کجارو» رسیده است، کاخ گلستان به‌زودی اطلاعیه‌ای درباره درز ۷۴ آلبوم از گنجینه خود منتشر خواهد کرد. هرچند تا زمان انتشار این گزارش، کاخ گلستان واکنشی به این اتفاق نداشته است، بسیاری معتقدند که اکنون بهترین زمان است که این کاخ حداقل ۷۴ آلبوم درز یافته را با کیفیت مناسب روی سایت خود و در دسترس عموم قرار دهد و قدم مثبتی در جهت انتشار عمومی اسناد و تصاویر مخازن خود بردارد.