گردشگری تالاب؛ پدیده‌ای نوظهور در کشورهای در حال توسعه

تالاب‌ها، زیستگاه گونه‌های جانوری و گیاهی متعددی هستند و ارزش اکولوژی آن‌ها چندین برابر جنگل‌ها و زمین‌های زراعی است؛ به همین دلیل نقش مهمی در محیط‌زیست دارند و حفاظت از آن‌ها یک اصل مهم به شمار می‌رود؛ اما این همه ماجرا نیست و می‌توان از طریق گردشگری تالاب، درآمد بسیاری عاید مردم بومی منطقه کرد. تالاب‌ها یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌های گردشگری هستند که سالانه میلیون‌ها گردشگر را به خود جلب می‌کنند.

به‌طور کلی اگر تالاب‌ها به مراکز گردشگری تبدیل شوند و مردم بومی بتوانند از این راه ارتزاق کنند، علاوه بر توسعه پایدار گردشگری، مردم تمام هم‌وغم خود را برای حفاظت از آن‌ها به کار می‌بندند و به این ترتیب خطر نابودی تالاب‌ها از بین می‌رود.

جالب است بدانید که کنوانسیون رامسر، قدیمی‌ترین معاهده بین‌المللی در زمینه حفاظت از طبیعت به شمار می‌رود که کشورهای عضور را ملزم به حفظ تالاب‌های بین‌المللی کرده و طرف‌های متعهد و سایر ذی‌نفعان را به ارتقا و توسعه پایدار گردشگری تالاب‌ها تشویق کرده است. برنامه‌ریزی و مدیریت دقیق و موشکافانه، نقش مهمی در توسعه پایدار محیط‌زیست و تالاب‌ها، مطابق با اصول توافق‌شده در قرارداد رامسر دارند.

توسعه گردشگری پایدار نه‌تنها باعث آشنایی مردم را با واقعیت‌های زیست‌محیطی می‌شود، بلکه آن‌ها را به پذیرش گردشگری سبز ترغیب می‌کند. برای اینکه با گردشگری تالاب و فرصت‌ها و چالش‌های آن آشنا شوید، با ما همراه باشید.

تالاب‌ها از جمله جاذبه‌های گردشگری پرطرفدار به شمار می‌روند؛ به‌طوری که سالانه بیش از ۶۰ میلیون نفر در آمریکای شمالی به تماشای کوچ پرندگان می‌پردازند که رقمی بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار را نصیب دست‌اندرکاران این صنعت می‌کنند. رونق گردشگری تالاب‌ها مستلزم وجود آژانس‌های ویژه در این حوزه و همین طور ایجاد تورهای متعدد است تا مردم به‌تدریج با این جاذبه و نحوه حفاظت از آن آشنا شوند. ضمن اینکه فعالان گردشگری می‌توانند از طریق تورهای مخصوص تالاب‌ها، درآمدزایی خوبی از این محل داشته باشند.

یکی از مواردی که باید در کنار تالاب‌ها وجود داشته باشد، مرکز بازدیدکنندگان است که نمونه آن را می‌توان در کشور ژاپن دید. این کشور در نزدیکی یکی از تالاب‌هایش، مرکزی برای گردشگران تدارک دیده است که شامل مزرعه اسب برای کرایه اسب و همین طور استقرار مسیرهایی برای سوارکاری در حاشیه تالاب می‌شود. همین راهکار باعث درآمدزایی مزرعه‌دارها، فعالان حوزه گردشگری و جوامع محلی شده است.

شکار و ماهیگیری تفریحی و ورزش‌های آبی، پرنده‌نگری، پیک‌نیک و طبیعت‌گردی نیز از دیگر تفریح‌هایی است که در تالاب‌های بین‌المللی رواج دارد و بسیار پرطرفدار است.

از دیگر مزایای مراکز بازدیدکنندگان، آموزش شیوه بازدید و استفاده از تالاب‌ها به گردشگران است. همچنین می‌توان از ظرفیت عظیم تالاب‌ها برای آموزش دروسی مثل علوم و زیست‌شناسی به دانش‌آموزان استفاده کرد که به درک بهتر این دروس به آن‌ها کمک می‌کند و نحوه مراقبت و حفاظت از محیط‌زیست را به دانش‌آموزان یاد می‌دهد؛ موضوعی که تاکنون از دید آموزش‌وپرورش دور مانده است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: مرتضی صالحی)

بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که از طریق گردشگری تالاب و فعالیت‌های استاندارد گردشگری می‌توان حفاظت از این مناطق را به دست مردم سپرد و آن‌ها را از خطر نابودی نجات داد. در واقع تا وقتی که مردم از کاری سود نبرند، برای انجام آن اشتیاقی نشان نمی‌دهند؛ پس با رونق گردشگری در کنار تالاب‌ها، مردم بیشتر به فکر حفاظت از آن‌ها می‌افتند.

اکوسیستم‌های طبیعی ارزش اقتصادی بسیاری دارند که بخشی از آن از طریق تالاب‌ها تامین می‌شود. از آنجا که در حال حاضر تالاب‌ها ارتباط تنگاتنگی با معیشت و زندگی جوامع آن دارند، گردشگری تالاب‌ و بهره‌بردای خرمندانه از آن‌ مورد توجه قرار گرفته است تا درآمد بسیاری نصیب مردم شود و علاوه بر بهبود معیشت، دیگر مردم مجبور به مهاجرت از آن منطقه نباشند. در واقع جامعه محلی باید ذی‌نفعان اصلی این اکوسیستم باشند.

یکی از عواملی که می‌تواند به رونق گردشگری تالاب بینجامد، ورود بخش خصوصی به این حوزه به‌منظور توسعه و مدیریت امکانات گردشگری از قبیل احداث ساختمان‌ها و ایجاد تسهیلات و خدمات پشتیبانی است؛ به‌خصوص با توجه به وضعیت اقتصادی کشور که امکان توسعه گردشگری در مناطق تحت حفاظت خود را ندارد.

علاوه بر ایجاد اشتغال و تحصیل ارز خارجی که در نتیجه توسعه گردشگری در تالاب‌ها حاصل می‌شود، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و امکانات و خدمات تفریحی بهبود می‌یابد و سطح رفاه اقتصادی و اجتماعی مردم و کشور ارتقا پیدا می‌کند. رشد اقتصادی، کاهش فقر و حمایت از فرهنگ‌های محلی نیز در نتیجه این توسعه اتفاق می‌افتد. از آنجا که تالاب‌ها در کنترل و جلوگیری از سیلاب، ازبین‌بردن ریزگردها، فیلترکردن آلودگی‌های طبیعی، تغذیه منابع زیرزمینی آب و حفظ گونه‌های جانوری و گیاهی، نقش مهمی دارند، توسعه و حفاظت از تالاب‌ها بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند.

یکی از دلایلی که گردشگری تالاب در ایران ناشناخته مانده، نبود تبلیغات و اطلاع‌رسانی کافی و مناسب در این زمینه است. با این حال برخی معتقدند که این نوع گردشگری در کنار رونقی که برای مردم منطقه رقم می‌زند، احتمال دارد به تخریب تالاب‌ها منتهی شود؛ زیرا فرهنگ گردشگری تالاب برای مردم جا نیفتاده است و با آن آشنا نیستند. برای نمونه، در برخی مواقع دیده شده است که اهالی محلی یا گردشگران با خودرو خود به کنار تالاب می‌روند و با ایجاد سروصدا و بلندکردن صدای ضبط خودرو، آرامش محیط را از بین می‌برند.

گردشگری همیشه مزایای فرهنگی-اجتماعی برای جوامع محلی تالاب‌ها به‌همراه ندارد و ممکن است به همان اندازه منجر به تشدید مشکلات موجود و ایجاد مشکلات جدیدی شود. ساخت امکانات گردشگری مانند هتل‌ها، اقامتگاه‌ها، رستوران‌ها، مراکز بازدیدکنندگان و زیرساخت‌های مربوطه در نزدیکی تالاب‌ها و همچنین مشکلات مرتبط با آلودگی آب و خاک می‌توانند به‌طور جدی بر تنوع‌زیستی تالاب‌ها تاثیر بگذارند.

استفاده متمرکز از مناطق اطراف تاسیسات گردشگری ممکن است تاثیر منفی روی پوشش گیاهی و جانوری تالاب‌ها داشته باشد. مجموعه‌های گردشگری برای تامین نیاز گردشگران خود نظیر غذا و آب و همچنین فراهم‌کردن مواد اولیه برای ایجاد زیرساخت‌های گردشگری احتمال دارد که به‌سراغ استخراج تالاب‌ها بروند.

تردد با وسایل نقلیه به این مناطق نیز می‌تواند اثرات مخرب مستقیمی بر محیط‌زیست آن‌ها داشته باشد؛ برای نمونه، از بین‌بردن پوشش گیاهی، ایجاد مزاحمت برای حیوانات، رهاسازی روغن و سوخت خودرو و غیره از جمله این مضرات هستند.

منبع عکس: ایرنا (عکاس: مجتبی محمدی)

پستانداران دریایی ممکن است در اثر برخورد با قایق آسیب ببینند یا کشته شوند.

شکارچیان یا ماهیگیران می‌توانند نرخ جمعیت جانداران منطقه را تغییر دهند یا احتمال دارد که به‌دنبال ورود گونه‌های خارجی و افزایش جمعیت حیوانات هدف باشند.

فروش سوغاتی‌های ساخته‌شده از گونه‌های در معرض خطر که برای گردشگران جذابیت دارد، باعث نابودی این محیط طبیعی زیبا می‌شود. دلیل اصلی بسیاری از مردم برای بازدید از تالاب‌ها، تماشای طبیعت و حیات وحش آن است؛ با این حال، آن‌ها با خرید حتی یک صدف یا قطعه مرجانی به تخریب منبعی کمک می‌کنند که گردشگری به آن وابسته است.

گردشگری در مناطق تالاب‌ها می‌تواند هزینه‌های اجتماعی را به‌همراه داشته باشد؛ برای نمونه، کیفیت زندگی مردم بومی را کاهش دهد یا فعالیت‌های روزمره جامعه را مختل کند.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: مرتضی صالحی)

در حال حاضر ۲۸۰۰ تالاب در کشور وجود دارد که ۹۴ مورد از آن‌ها شناخته‌شده هستند و از این تعداد ۲۴ تالاب بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت شده‌اند. فهرست این تالاب‌های بین‌المللی عبارت‌اند از‌ تالاب گمیشان، مجموعه آلاگل، آلماگل و آجی‌گل در گلستان، تالاب میانکاله در مازندران، تالاب امیرکلایه و تالاب انزلی در گیلان، تالاب چغاخور در چهارمحال و بختیاری، تالاب کانی برازان در آذربایجان غربی، تالاب زریوار در کردستان، تالاب گاوخونی در اصفهان، مصب رودهای گز و حرا در هرمزگان، تالاب شیدور در هرمزگان، تالاب رودهای شور، شیرین و میناب در هرمزگان، خور خوران در هرمزگان، تالاب بین‌المللی خور باهو و خلیج گواتر در سیستان و بلوچستان، تالاب هامون (هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند) در سیستان و بلوچستان، تالاب شادگان، خورالامیه و خور موسی در خوزستان، تالاب پریشان در فارس، تالاب‌ نیریز و کمجان در فارس، تالاب قوپی‌ باباعلی در آذربایجان غربی، تالاب‌های یادگارلو، دورگه‌سنگی و شورگل در آذربایجان غربی، تالاب دریاچه ارومیه، کولاب بندر کیاشهر و دهانه سفیدرود در گیلان و تالاب قوری‌گل در آذربایجان شرقی.

جالب اینکه تالاب‌های جهان در ۴۲ نوع تیپ دسته‌بندی شده‌اند که ۴۱ تیپ در ایران شناسایی شده است و هریک ظرفیت بالایی در پذیرش گردشگر دارند. با توجه به قرارگیری کشور در مسیر مهاجرت پرندگان، اهمیت این نقاط بکر و بی‌نظیر دوچندان می‌شود.

تالاب‌ها از مقاصد پرنده‌ نگری ایران به شمار می‌روند که محل زندگی گونه‌های جانوری و گیاهی و پرندگان مهاجر هستند و در بقای نسل پرندگان مهاجر تاثیر دارند. در حال حاضر مشکلات بسیاری اعم ا‌ز حفر چاه‌های عمیق، گرم‌شدن کره زمین، سوء‌مدیریت، کشاورزی بی‌رویه و غیره باعث خشک‌شدن بسیاری از تالاب‌های کشور شده است. بهره‌برداری بیش از حد از منابع آبی و همین طور کاهش بارندگی‌ها در خشکی تالاب‌ها بی‌تاثیر نبوده‌اند.

انباشت زباله مردم روستایی و گردشگران، آسیب فراوانی به این مناطق زده و در کنار نابودی پوشش گیاهی و آلودگی آب، صدمه به جانداران را در پی داشته است. آلودگی‌های ناشی از تردد گردشگران فقط به ریختن زباله خلاصه نمی‌شود و آلودگی سوخت‌های فسیلی، رها شدن پسماند تاسیسات گردشگری در تالاب‌ها، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز در کنار تالاب‌ها، لگدمال‌کردن گیاهان در اثر پیاده‌روی و غیره به سهم خود زندگی گیاهی و جانوری مرتبط با تالاب را به خطر می‌اندازند و می‌تواند اکوسیستم آن را دستخوش تغییر کند.

گردشگری ناپایدار و کنترل‌نشده منجر به استفاده غیراصولی از این طبیعت شده است که اگر سازمان‌های مربوطه، مزیت و کارکرد تالاب‌ها را به رسمیت بشناسند، می‌توان گردشگری پایدار، مسئولانه و جامعه محور را رقم زد.

از آنجا که برخی از مردم خواسته و ناخواسته، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به تالاب‌ها وارد می‌کنند؛ به همین دلیل فرهنگ‌سازی و افزایش سواد زیست‌محیطی در میان اقشار مختلف مردم و تغییر نگرش و رفتار نادرست، نقش مهمی در رونق گردشگری تالاب‌ها ایفا می‌کند.

بی‌شک برگزاری کلاس‌های آموزشی و گفت‌وگو با اهالی بومی درباره روش‌های نگهداری و حفاظت از تالاب‌ها نظیر پاک‌سازی، رعایت حقابه و توجه به زندگی جانداران می‌تواند به حفاظت از این بخش از محیط‌زیست و رونق اقتصادی و گردشگری کمک بسزایی کند. آموزش به گردشگران برای رعایت قوانین ورود به مناطق بکر و کمترشناخته‌شده نیز باید در دستور کار قرار بگیرد تا دیگر تخریب‌ها و آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از گردشگری در این مناطق اتفاق نیفتد.

فعالیت‌های استاندارد گردشگری زمانی عملی می‌شود که استانداردهای قانونمند، علمی و ضابطه‌مندی از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وضع شود و مردم بومی و گردشگران از آن تبعیت کنند. با این اوصاف می‌توان گفت که گردشگری پایدار مطابق با استانداردهای بین‌المللی شاید تنها راه نجات تالاب‌ها باشد. پس برای اینکه از این منابع خدادای منتفع شوید، باید در نگهداری و حفاظت از آن بکوشید.

اگر اهل طبیعت‌گردی هستید، می‌توانید نظر و تجربه‌تان درباره گردشگری تالاب را در پایین این مقاله از کجارو با مخاطبان ما در میان بگذارید.