سفر به منطقه عشایر شاهسون در فصل ییلاق

عشایر، مردمی کوچنده‌اند که از اوایل اردیبهشت ماه راهی ییلاق می‌شوند و تا پایان فصل گرما در دامنه‌های سرسبز کوهستان می‌مانند. چند ایل بزرگ و کوچک در ایران به ییلاق می‌روند. شاهسون‌ها یکی از ایل‌های بزرگ ایران به حساب می‌آیند. راه رسیدن به ییلاق ایل شاهسون چندان دشوار نیست اما مهم‌تر از آن روش ارتباط شما با اهالی این ایل است. عشایر قوانین نانوشته‌ای دارند که اگر بدانید، می‌توانید دوستانی مهربان و وفادار تا پایان عمر داشته باشید. بهتر است برای رسیدن به ییلاق شاهسون‌ها و تماشای زیبایی‌های دشت با خودرو شخصی سفر کنید.

معمولا شاهسون‌ها تا اواخر اردیبهشت ماه در قشلاق می‌مانند. اما اگر هوا گرم باشد زودتر راهی ییلاق می‌شوند. برای تماشای قشلاق و دیدن عزم شاهسون‌ها برای کوچ پیش از هر چیز به راهنمای محلی نیاز دارید. برای رسیدن به قبله گاه بعد از ۲۲۰ کیلومتر رانندگی در جاده اردبیل- پارس‌آباد که با سواری تقریبا دو ساعت طول می‌کشد و بعد از دو راهی «بران» به راه قبله گاه می‌رسید. قدمت تشکیل این ایل به دوره شاه عباس صفوی می‌رسد. زمانی که قزلباش‌ها دست به شورش زدند، شاه صفوی برای سرکوبشان دوستداران خود را طلبید و فرمان داد: «شاهسون گلسون» و از آن پس این نام بر عشایری كه به كمک شاه صفوی آمده بودند، ماند. شاهسون‌ها از حدود ۳۲ طایفه تشکیل می‌شوند كه هر طایفه هم به‌ترتیب به تیره و اوبا (گروه بزرگ فامیلی) تقسیم می‌شود. امروز حدود یک هزار و ۵۰۰ اوبا در دشت مغان زندگی می‌کنند.

هنگامی که آلاچیق‌ها یا گله‌های گوسفند را دیدید، مراقب باشید. زندگی شاهسون‌های کوچ‌نشین بدون سگ‌های گله امکان‌پذیر نیست. تعداد سگ‌های هر اوبا بستگی به تعداد دام‌های آن‌ها دارد، اما معمولا چند سگ همیشه در حال پرسه زدن در اطراف آلاچیق‌ها هستند. سگ‌های شاهسون جثه بزرگی دارند. این سگ‌ها معمولا پرمو و به رنگ گوسفندان گله‌اند. ازاین‌رو گاهی نمی‌توان از فاصله ۲۰۰ متری، آن‌ها را از گوسفندان ایل تمیز داد. در قشلاق سگ‌ها اجازه ورود سواره و پیاده را به اوبا نمی‌دهند و این سختگیری در ییلاق بیشتر می‌شود. سگ‌ها در قشلاق معمولا اهل حمله نیستند و بیشتر قصدشان ترساندن است، اما در ییلاق احتمال حمله‌شان زیاد است. تا وقتی یکی از اهالی ایل برای آرام کردن سگ‌ها نیامده، بهتر است از خودرو پیاده نشوید.

احترام به بزرگ‌ترها در ایلات آداب خاصی دارد. اهالی هر اوبا نیز که همه در طول یک هفته اسباب سفرشان را بسته‌اند، قبل از آغاز کوچ برای خداحافظی پیش رئیس اوبا می‌آیند و از او کسب اجازه می‌کنند.

اگر بخواهید می‌توانید در مسیر کوچ حرکت کنید. این مسیر به شرایط آب و هوایی و مراتع در راه بستگی دارد. مسافت معمول کوچ شاهسون‌ها ۲۰۰ کیلومتر است که گاه برای یافتن چراگاه خوب تا ۴۰۰ کیلومتر هم طول می‌کشد. همه افراد اوبا با هم کوچ نمی‌کنند، آن‌ها در عرض یک هفته و به‌تدریج به سوی ییلاق حركت می‌کنند. عده‌ای از عشایری كه از جاده پارس‌آباد می‌آیند، به سوی ییلاق‌های سراب و عده دیگری به‌سمت مشكین شهر می‌روند. از آغاز ییلاق تا پاییز که دوباره به قشلاق برگردند یکدیگر را نمی‌بینند.

شاهسون‌ها از هیچ مهربانی‌ای دریغ نمی‌کنند. از آنجا که ساکنان هر اوبای قوم و خویش هم هستند و زن و مرد در کنار هم به کار و تلاش مشغول‌اند، بهتر است همراه خانواده به مهمانیشان بروید تا زنان با زنان و دختران همدم شوند و مردان با هم. وقتی شب دشت خرامان می‌رسد، نگران جای خواب نباشید. اگر اهل طایفه آلاچیق اضافه‌ای داشته باشند در اختیار خانواده‌تان می‌گذارند. در غیر این صورت زن و بچه مهمان با زن و فرزند میزبان در یک آلاچیق و مردها با هم بیرون از آلاچیق کنار آتش شب را سپری می‌کنند. هنگامی که به دیدار زندگی عشایر شاهسون می‌روید، باید یادتان باشد با وجود همه جذابیت‌های فرهنگی، این یک گونه زندگی است نه نمایش.

ییلاق‌های اصلی ایل شاهسون در مناطق کوهپایه‌ای مشکین شهر، اردبیل و سراب قرار دارد و مثل قشلاق هر یک نام مخصوص دارد. اگر خطوطی از این شهرها به هم وصل کنیم، مثلثی داریم که سبلان با ۴ هزار و ۸۰۰ متر ارتفاع در وسط آن قرار می‌گیرد و کوهپایه‌های آن خانه تابستانی شاهسون‌های اردبیل است که مساحتی دو برابر محل قشلاقشان دارد. شاهسون‌های اردبیل به‌دلیل سکونت ییلاقی در دامنه‌های سبلان، همیشه نزدیک آبگرم‌ها و چشمه‌ها، آلاچیقشان را برپا می‌کنند. اگر خشکسالی یا آلودگی‌ای که مسافران ایجاد می‌کنند، چشمه‌ها را از بین نبرده باشد، آلاچیق و کومه ییلاقیشان در همان حوالی قرار دارد. در محدوده مثلثی شکل ییلاق شاهسون‌های اردبیل حدود ۲۰ چشمه آبگرم بزرگ همراه آب سرد وجود دارد. اگر از بیماری‌های پوستی، عصبی و مفصلی رنج می‌برید با مشورت پزشک راهی ییلاق شوید تا ضمن لذت تجربه زندگی ایلاتی دردهای خود را درمان کنید.

آلاچیق ییلاقی شاهسون‌ها مانند ترکمن‌ها ساخته می‌شود. آن‌ها معمولا آلاچیق‌شان را خلاف جهت باد برپا می‌کنند تا باد وارد حریم گرم خانه‌هاشان نشود. گرچه امروزه جابه‌جا در دشت، کومه (سرپناهی کوچک‌تر از آلاچیق که پیش‌تر مورد استفاده چوپان‌ها بوده) و چادر برزنتی به چشم می‌آید، اما هنوز هم ابهت زندگی شاهسون‌ها در ییلاق، وابسته به آلاچیق‌های دایره‌ای بزرگشان است. برای نگه داشتن دمای آلاچیق رویش را با نمد (کِچه) می‌پوشانند و کلاف‌های قرمزی (گوتاز) در بالاترین نقطه آن نصب می‌کنند. زیر پایتان، فرش و گلیم و «ورنی»هایی است که زنان بافته‌اند. اگر کپه‌ای پارچه پوش شده در بالای آلاچیق دیدید، یادتان باشد که نامش «مرفش» (مفرش) و جا رختخوابی بافته شاهسون‌ها است که آن را در بالای آلاچیق می‌گذارند و حکم پشتی هم دارد. در یک طرف ورودی هم آشپزخانه و سماور و «چوال» (بافته زیبای استوانه‌ای که چیزهایی مثل برنج را در آن میگذارند) به چشم می‌خورد.

در سال‌هایی نه چندان دور عروسی شاهسون‌ها حدود ۱۰ شبانه‌روز طول می‌کشید، اما امروزه بیشتر عروسی‌ها در قشلاق انجام می‌شود یا در تالارهای پذیرایی شهر. اما بعضی‌ها که هنوز رنگ و بوی رسوم قدیمی را دوست دارند، عروسی بچه‌هایشان را در ییلاق به همان شیوه برگزار می‌کنند.

عاشیق‌ها می‌نوازند و سواران در دشت می‌تازند. اگر اهل سواری باشید، می‌توانید از جوانان اسبی گرفته و اندکی در دشت بتازید. تیراندازی ورزش رایج دیگر عروسی‌ها است. زن و مرد تیراندازی می‌کنند. برای عروس پارچه‌ای قرمز روی زمین پهن می‌کنند. داماد از بالای سر عروس سیبی پرت می‌کند که اگر بتوانید میان جوانان شاهسونی آن را سالم روی هوا بگیرید هدیه‌ای از داماد دریافت می‌کنید.