تمساح گاندو؛ تنها تمساح پوزه کوتاه حیات وحش ایران

نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۷/۰۶/۲۱ منتشر شده و در تاریخ ۱۳۹۹/۰۸/۰۵ توسط سعیده خلیلی‌صفا به‌روزرسانی شده است.

«گاندو» یا «تمساح پوزه کوتاه» نوعی کروکودیل بومی ایران و پاکستان است. این حیوان بزرگ‌ترین خزنده در هر دو کشور به حساب می‌آید که طی ۶۵ میلیون سال گذشته تغییرات کمی کرده است. شاید جالب باشد بدانید گاندو تنها تمساحی است که به‌طور طبیعی در ایران زندگی می‌کند و همین ویژگی آن را به حیوانی محبوب در بین گردشگران تبدیل کرده است.

در زبان بلوچی «گاندو» معنی «راه رونده روی شکم» است و نام اصلی این حیوان «تمساح پوزه کوتاه مردابی» و نام علمی این حیوان «Crocodylus palustris» است. این حیوان در مناطقی مثل رودخانه‌ «باهوکلات» و رودخانه‌ «سرباز» و محدوده‌های آبی چابهار و سراوان زندگی می‌کند. به عبارت دیگر، جنوب استان سیستان و بلوچستان تنها نواحی زیستی گاندو در ایران محسوب می‌شود.

این حیوان هم‌زیستی مسالمت آمیزی با مردم منطقه دارد و هر سال تعداد زیادی گردشگر را به این منطقه جذب می‌کند. مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان این حیوان را نماد برکت و آبادانی می‌دانند و معتقدند که با هجرت و مرگ این حیوان، خشک‌سالی و قحطی روی زندگی آن‌ها سایه خواهد انداخت. به خاطر همین باور قلبی،‌ آن‌ها تمام تلاش خود را برای مراقبت و بقای این حیوان به کار می‌گیرند.

عکس از پایگاه خبری دیده‌بان محیط زیست

گاندوها بازمانده‌هایی از راسته کروکودیل‌هایی هستند که در دوره زمین‌شناسی مزوزوئیک یعنی ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل زندگی می‌کردند و از ۶۵ میلیون سال قبل تاکنون تقریبا هیچ تغییر ظاهری نداشته‌اند. توله‌های گاندو طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و رنگ زیتونی با نوارهای تیره روی دمشان دارند و تمساح‌های بالغ‌تر رنگ قهوه‌ای روشن با نشان‌هایی تیره و پراکنده‌ در طول بدنشان دارند. این تمساح دارای پوزه‌ای پهن با ۱۹ دندان در فک بالایی و ۱۵ دندان در فک پایینی است و پاهایی کوتاه دارد.

گاندو گوشتخوار و از نوع شکارچی کمین‌گر است که ماهی‌ها، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، حتی سگ‌ها را شکار می‌کند. در واقع بیشتر حیواناتی که به آب‌های محل زندگی گاندو بروند، ممکن است خوراک این تمساح شوند. گاندوها در کشور هند حتی گاهی گوزن سمبر ۲۲۵ کیلویی و گاومیش اهلی ۴۵۰ کیلویی را شکار کرده‌اند. آن‌ها در شکار با ببرهای هندی نیز رقابت دارند و بارها بر سر شکار طعمه با این‌گونه درنده درگیر شده‌اند. البته همان طور که گفته شد، این تمساح‌ها عادت انسان‌خوری ندارند و به‌جز مواردی محدود هیچ حمله‌‌ای علیه انسان‌ها نداشته‌اند.

عکس از : باشگاه خبرنگاران جوان

ساختمان دندان گاندو برای جویدن مناسب نیست و قدرت جویدن ندارد. شکارهای کوچک خود را می‌‌بلعد و شکارهای بزرگ را مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می‌دارد تا گوشت آن شل شود؛ سپس آن را تکه کرده و می‌خورد. برعکس دندان‌های ضعیف،‌ شیره‌ گوارشی آن‌ها اسید فراوان دارد که می‌تواند در عرض چند دقیقه هر غذایی را هضم کند.

حدود نیمی از کل بدن گاندو را دم قوی این حیوان تشکیل می‌دهد و این دم مانند سکان کشتی به جلو بردن او در آب کمک می‌کند. تمساح پوزه کوتاه ایرانی از نظر اندازه، یک تمساح با جثه متوسط به حساب می‌آید و می‌تواند تا طول حداکثر چهار متر رشد کند. عمر گاندو در طبیعت بین ۴۰ تا ۶۰ سال است که در صورت زندگی در شرایط محافظت شده، می‌تواند بیش از ۶۰ سال هم زنده بماند.

عکس از: رستم کریمی نژاد خبرگزاری مهر

در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن گاندو، دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می‌شود. در قسمت پاهای جلوی خود پنج انگشت و در پاهای عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این کروکودیل‌ها در نرها سه متر و در ماده‌ها ۲٫۴۵ متر و میانگین وزن آن‌ها ۵۵۰ کیلوگرم است. عموما تمساح‌های نر زودتر به بلوغ می‌رسند و جثه‌ بزرگ‌تری نسبت به تمساح ماده دارند. بزرگ‌ترین گاندوی مشاهده شده در ایران ۳٫۶ متر طول دارد که در جایی به نام «كافه یوسف» در نزدیكی منطقه‌ «گرم بیت» دیده شده است.

عکس از پایگاه خبری دولت جمهوری اسلامی ایران

وجود پرده‌ای در بدن این تمساح راه ورود آب به معده را می‌بندد؛ حتی زمانی که دهان حیوان باز است، هیچ آبی وارد معده‌اش نمی‌شود. با توجه به تحرک پایین و خونسرد بودن، مصرف غذایی گاندوی بالغ به‌طور متوسط روزانه تنها ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم گوشت است. یک پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد که برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی به‌عنوان پلک سوم تمساح به حساب می‌آید. در سوراخ بینی گاندو ماهیچه‌ای وجود دارد كه از بینی در زیر آب محافظت می‌کند. گوش گاندو به‌صورت شكاف باریک در عقب چشم واقع شده و پوسته‌ای متحرک، جهت محافظت در زیر آب دارد.

گاندو قوی‌ترین پا را در میان همه تمساح‌ها دارد. این ویژگی به خاطر آن است که نسبت به سایر تمساح‌ها بیشترین راهپیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یک تغییر تکاملی است؛ زیرا منابع آبی کم و پراکنده، گاندو را مجبور کرده که برای دستیابی به منابع آبی جدید مسیرهای خشکی را طی کنند و چون بیشترین تکیه برای راه رفتن روی پاهای عقبی است، پاهای عقبی آن‌ها قوی‌تر است.

جالب است بدانید که اگر دندان این تمساح بشکند، دندان جدیدی جایگزین آن می‌شود. همچنین این‌گونه دارای اندام‌های حسی پوستی است که به فشار آب حساس است. اگر یک ماهی از کنارشان حرکت کند، از طریق فشار آب متوجه حضور آن می‌شود. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.

عکس از خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: عاطفه حسینی پور)

از رفتارهای جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و ساخت آب‌گیرهایی برای محل زندگی خود و فرار از گرما است. گاندوها کانال‌هایی را حفر می‌کنند که چندین متر عمق دارد و طول آن‌ها تا ۱۵ متر می‌رسد که یک یا دو تمساح در آن‌ها وجود دارد. این کانا‌ل‌ها پناهگاهی برای زندگی و استراحت این حیوان در ساعت‌های گرم روز است که از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم یا زمان خشک‌سالی کمک می‌کند. به همین دلیل مردم بلوچ باور دارند که گاندو باعث خیر و برکت است و درباره این حیوان می‌گویند:

هر جا گاندو باشد، آب فراوان است.

فصل جفت‌گیری تمساح پوزه کوتاه یا گاندو در اسفند ماه است. این حیوان بعد از جفت‌گیری تا اردیبهشت ماه حدود ۲۵ تا ۳۰ تخم می‌گذارد که تخم‌ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند، هرچند تنها ۶۰ درصد از تخم‌ها تبدیل به نوزاد می‌شود.

عکس از پایگاه خبری دولت جمهور اسلامی ایران

نوزادها در حین تولد طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر دارند و از حشرات، دوزیستان کوچک و بچه‌ماهی‌ها تغدیه می‌کنند. نوزاد گاندو تا زمان بالغ شدن بسیار حساس است و در مقابل بی‌آبی و گرمای شدید تلف می‌شود. همچنین نوزادها در معرض خطر شکار توسط حیوانات دیگری مثل پرندگان شکاری، مرغان ماهی‌خوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند.

جالب است بدانید تنها پنج تا ۱۰ درصد از نوزادهای متولد شده گاندو به سن بلوغ یعنی ۵ تا ۱۰ سالگی می‌رسند. شاخص ارزیابی سلامت گاندو، قطر دم آن‌ها است. دم تمساح ذخیره چربی است که هرچقدر قطورتر باشد نشانه سلامت بیشتر حیوان است؛ البته در دوران نوزادی گاندو، امکان قطع شدن دم آن وجود دارد که در حالت طبیعی منجر به مرگ این حیوان نمی‌شود.

عکس از : تهران پرس

گاندوها در آب‌های شیرین زندگی می‌کنند و تابه‌حال گزارشی مبنی بر زندگی آن‌ها در آب‌شور به دست نیامده است. به همین خاطر برای دیدن این جیوانات باید به آبگیرهای منطقه بلوچستان در استان سیستان‌ و‌ بلوچستان سفر کرد. برای دیدن گونه‌های اهلی‌تر گاندو باید وارد جاده سرباز به چابهار شد. در کیلومتر ۲۰ جاده جکیگور به‌سمت چابهار در روستای «درگس» می‌توان این حیوانات زیبا را در ایستگاه «ریکوکش» دید.

این ایستگاه در سال ۱۳۸۹ به‌منظور حفاظت از گاندوها در مقابل تهدیدات خشک‌سالی در وسعتی برابر با ۱۰ هکتار تاسیس شد. در حال حاضر حدود ۳۰ تمساح پوزه کوتاه در این ایستگاه زندگی می‌کنند. همچنین در منطقه‌ حفاظت شده‌ روستای «باهوکلات» این تمساح‌ها تحت حفاظت هستند، برای همین به‌راحتی ‌می‌توان آن‌ها را دید. در واقع تمامی زیستگاه‌های گاندوها در ایران از سال ۱۳۴۹ به مناطق حفاظت‌شده تبدیل شده‌اند و از سال ۱۳۶۱ منطقه باکوهلات به اسم این تمساح یعنی گاندو تغییر نام داده است. تنها روستای باهوکلات با نام قدیمی آن خوانده می‌شود و این روستا از زمان تغییر نام، به منطقه‌ای حفاظت شده برای گاندوها تبدیل شده است.

عکس از پایگاه خبری دولت جمهور اسلامی ایران

از مهم‌ترین مراکز تجمع گاندوها در کنار رودخانه سرباز می‌توان به بركه فیروزآباد، بركه آزادی، بركه درگس، بركه كهیر برز، بركه هوت كت، بركه شیر‌گواز، بركه باهوكلات، بركه پیر سهراب، بركه زیر سد پیشین، بركه جنگل، بركه پلنگی و برکه درياچه سد پیشین اشاره کرد.

عکس از خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: عاطفه حسینی پور)

یک نکته قابل‌توجه درباره این تمساح‌ها وجود دارد و آن هم این است که دیدن آن‌ها در شب بسیار راحت‌تر از روز است. ساختمان چشم این تمساح‌ها به شکلی است که تابش نور شدید، بازتابی براق و واضح به رنگ قرمز در آن به وجود می‌آورد و همین موضوع دیدن و تشخیص آن‌ها را در شب آسان‌تر می‌کند؛ تاریکی و سکوت شب باعث کاهش ترس تمساح و حضورش روی خشکی می‌شود. به خاطر در خطر بودن نسل گاندوها، آسیب زدن یا شکار آن‌ها جریمه سنگین ۲۰ میلیون تومانی برای هر گاندو را در پی دارد.

در هر صورت لذت دیدن این حیوان خاص و کم‌یاب در حدی است که اگر روزی به شهر زیبای چابهار رفتید و از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان دیدن کردید، حتما به محل زندگی این حیوان به‌ویژه در روستای باهوکلات سری بزنید تا تجربه‌ای فراموش‌نشدنی را کسب کنید.

عکس از: میلاد رفعت

گاندو حیوانی بسیار باهوش،‌ زیرک و خیلی ترسو است؛ برای همین کمی سخت می‌توان آن‌ها را بیرون از آب مشاهده کرد. این خزنده از فاصله ۵۰۰ متری صدا را از پشت سر خود می‌‌شنود و به سرعت در آب پنهان می‌‌شود. هرچند گاندو‌ها در شرایط عادی کاملا اجتماعی هستند و در صورت نبود خطر به‌راحتی در کنار انسان‌ها رفت‌و‌آمد می‌کنند. برخلاف چهره وحشتناک، آن‌ها حیوانات کاملا آرامی هستند. در طی ۱۰ سال گذشته فقط ۲ مورد حادثه مبنی بر آسیب انسانی از طرف این حیوان در ایران گزارش شده است.

این آسیب‌ها شامل حمله‌ خفیف در حد گاز گرفتن دست و پا بوده است که با توجه به تعداد بسیار کم این آسیب‌ها، احتمال این می‌رود تمساح در تشخیص شکار خود اشتباه کرده باشد. در کل وجود گاندو در برکه‌ها و رودخانه‌ها تهدیدی برای مردم محلی نیست؛ به‌طوری که حتی بچه‌ها در این برکه‌ها به‌راحتی شنا کرده و زنان به شستن ظرف و لباس مشغول هستند. گاندوها تنها گونه‌ای از تمساح‌ها هستند که در ایران یافت می‌شوند،‌ برای همین این حیوانات تبدیل به یک جاذبه گردشگری خاص در کشور شده‌اند.

طبق آخرین سرشماری در حدود ۴۰۰ گاندو در سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند و تقریبا در تمام گودال‌های‌ بزرگ آب، که مردم محلی به نام «هوتک» می‌گویند، می‌توان گاندوها را پیدا کرد. البته این حیوان به‌جز در جنوب‌شرق ایران در کشورهای نپال، پاکستان، هند، بنگلادش، سریلانکا و بخش‌هایی از چین نیز وجود دارد که بیشترین تعداد آن بعد از هند، در سریلانکا گزارش شده است.

در طول سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳ بسیاری از گاندوها به‌دلیل بحران‌ خشک‌سالی جان خود را از دست دادند. خشک شدن برکه‌ها و آبگیرها منجر به مرگ تعدادی از این جانوران ارزشمند شد، به‌طوری که ماموران محیط‌زیست مجبور به انتقال تعدادی از این تمساح‌ها به مکان‌ مناسب‌تری برای زندگی شدند. استان سیستان و بلوچستان به‌طور متوسط هر ۳۰ سال یک‌بار دوره‌های خشک‌سالی را پشت سر گذاشته است. بروز یک دوره طولانی خشک‌سالی ۶ ساله از سال ۱۳۷۹ در زیستگاه‌های منطقه و خشک شدن بخش‌های زیادی از رودخانه سرباز و باهوکلات نسل این‌گونه کم‌یاب در ایران را در معرض انقراض گذاشته است. این‌گونه جانوری از لحاظ ارزش و تعداد کم در آخرین طبقه‌بندی جانوران دنیا در سال ۲۰۰۵ جزو گونه‌های آسیب‌پذیر دسته‌بندی شدند. در کل دنیا تنها ۲۴۰۰ عدد از تمساح‌های پوزه کوتاه باقی ‌مانده‌اند.

از دلایل دیگر انقراض آن‌ها می‌توان به بروز سیلاب‌های سنگین در محل زندگی آن‌ها و خورده شدن نوزادان گاندو توسط تمساح‌های بالغ‌تر اشاره کرد. همچنین تغییر در ترکیب آب‌شیرین رودخانه‌ سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی‌های شیمیایی مثل آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، روغن موتور یا مواد شوینده هم بر آینده این تمساح‌ها تاثیر منفی گذاشته است. همچنین برخی از گاندوها در حین رد شدن از جاده‌ها به خاطر برخورد با خودروها کشته می‌شود، هرچند تعداد این حوادث تاثیر زیادی بر آمار کلی مرگ‌و‌میر گاندو‌ها ندارد.

عکس کاور: خبرگزاری مهر (عکاس: میلاد رفعت)