سرنوشت تاریک جسد اسکندر کبیر؛ از مقبره گمشده تا حمله کوسه‌ها!

اسکندر مقدونی زمانی که از دنیا رفت، به جایگاه خدایی برکشیده شد و آیینی حول وی شکل گرفت که اسکندر را می‌پرستید و مقبره‌اش به مکانی برای زیارت تبدیل شد. با وجود قداست مقبره اسکندر، امروزه اثری از آن نیست و کاوش‌ها برای یافتن مقبره و حتی جسد اسکندر ادامه دارد. نظریات مختلفی درباره مکان آرامگاه اسکندر مطرح است که در این مقاله با آن‌ها آشنا خواهید شد.

اسکندر مقدونی یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های جهان را تشکیل داد و در سال ۳۲۳ قبل از میلاد درگذشت. مرگ وی منجر به ایجاد یکی از مسائل حل‌ناشدنی در باستان‌شناسی شد. پژوهشگران درباره محل دفن اسکندر بحث کرده‌اند. دراین‌باره، نظرات متنوعی ارائه شده است؛ برخی موطن وی در مقدونیه (یونان کنونی) و برخی دیگر مصر را پیشنهاد داده‌اند.

مثل جام مقدس حضرت عیسی در شام آخر یا تابوت عهد حاوی ۱۰ فرمان حضرت موسی، مقبره اسکندر نیز جایگاهی افسانه‌آمیز پیدا کرده و باستان‌شناسان را درگیر خود کرده است. تا وقتی مقبره اسکندر پیدا نشود، او در برزخی شبه‌عرفانی زیست می‌کند و مدام نظریات و بحث‌های جدید حول این موضوع پدید می‌آید. صدها نفر به‌دنبال مقبره اسکندر گشته‌اند؛ اما به نتیجه‌ای نرسیده‌اند.

منبع عکس: National Geographic، عکاس: نامشخص

در سال ۱۹۶۳ میلادی، یونانیان در نزدیکی ایستگاه راه آهن اسکندریه به حفاری پرداختند. این حفاری پنج سال طول کشید؛ اما چیزی از آن به دست نیامد. یونانیان همچنان در اسکندریه مصر به‌دنبال جسد اسکندر می‌گردند و گویا دارند به نتایج امیدوارکننده‌ای می‌رسند. مقبره اسکندر احتمال دارد که در زیر خیابان‌های اسکندریه کنونی و در محل تقاطع دو معبر باستانی باشد.

در کاوش‌های اسکندریه، یک مجسمه جذاب هلنیستی و دیگر نشانه‌ها از محله‌های باستانی به دست آمده است که به زمان اسکندر برمی‌گردند و از این لحاظ، یافته‌های بسیار امیدوارکننده‌ای هستند. این یافته‌ها در محل تقاطع معابر باستانی، احتمال وجود مقبره اسکندر را بیشتر کرده است.

منبع عکس: Equestrian Statues، عکاس: نامشخص

جسد اسکندر در زمان باستان جا‌ به جا و بیش از یک بار دفن شد؛ به همین دلیل، یافتن مقبره وی دشوار است. علاوه بر آن، گزارش‌های تاریخی درباره مقبره بسیار کم هستند و اغلب آن‌ها قرن‌ها پس از مرگ اسکندر نوشته شده‌اند. همان گزارش‌ها نیز چندان قابل‌اعتماد نیستند؛ چون سوگیری‌های سیاسی خاص خود را دارند؛ بنابراین به تمام گزارش‌ها باید با شک نگریست.

هیچ تصویر روشنی از مقبره اسکندر وجود ندارد که این خود بر دشواری یافتن آن می‌افزاید. شهر اسکندریه مدرن نیز، به‌ویژه مرکز شهر، تقریبا کاملا روی شهر اسکندریه باستانی ساخته شده است. در هنگام ساخت خانه‌ها در شهر اسکندریه، تئاتر و مقبره‌های قدیمی پیدا شدند. برای یافتن مقبره اسکندر، باستان‌شناسان باید جاهایی را حفاری کنند که امروزه مردم در آنجاها کار و زندگی می‌کنند؛ بنابراین تا وقتی سند یا مدرک متقنی نباشد، نمی‌توان به حفاری پرداخت.

منبع عکس: The Ancient Theatre Archive، عکاس: Thomas G. Hines

از گزارش مورخانی مثل «پلوتارک» (Plutarch) می‌دانیم که اسکندر در ۳۲ سالگی و در عصر روز دهم ژوئن یا صبح روز یازدهم ژوئن سال ۳۲۳ قبل از میلاد در شهر بابل (عراق کنونی) درگذشت. درباره علت مرگ نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی می‌گویند او بر اثر ابتلا به بیماری‌هایی مثل تیفوس یا مالاریا یا بر اثر نوشیدن شراب مسموم از دنیا رفت. برخی دیگر احتمال ترور وی را مطرح می‌کنند. تعدادی از پژوهشگران حتی گمان می‌کنند که مرگ وی پیش از موعد اعلام شد.

در هر صورت، بدن اسکندر پس از مرگ مومیایی شد. «بطلمیوس یکم سوتر» (Ptolemy I Soter)، فرمانده یونانی-مقدونی و دوست نزدیک و محافظ اسکندر، نقشی اساسی در انتقال جسد داشت. جسد وی از منطقه عراق کنونی به کشور سوریه کنونی منتقل شد. پس از دو سال، جسد را در مسیری به طول ۱,۶۰۰ کیلومتر، به مصر آوردند. گرچه رکسانا، همسر اسکندر، در آن زمان باردار بود، اسکندر هیچ جانشینی برای خود مشخص نکرد.

نقاشی یاران اسکندر پیرامون جسد وی؛ منبع عکس: TheCollector، عکاس: Karl Theodor

هدف بطلمیوس آن بود که در مصر مقبره‌ای برای اسکندر بسازد و بدین ترتیب، جایگاه خود به‌عنوان جانشین مشروع شاه مقدونی را مستحکم کند. جسد اسکندر به «دره پادشاهان» (Valley of the Kings) نزدیک «اقصر» (Luxor) در مصر، به محل دفن فرعون‌ها و شهر تازه‌تاسیس اسکندریه آورده شد. ۱۸ سال پس از مرگ اسکندر، در سال ۳۰۵ قبل از میلاد، جسد وی به اسکندریه منتقل شد. در آن زمان، کاخ، دربار شاهی و موزه‌ای در شهر قرار داشت. تدفین اسکندر در شهر نوپای اسکندریه، موقعیت بطلمیوس و پایتختش را مستحکم‌تر می‌کرد.

آگوستوس به‌شدت مایل بود تا جسد اسکندر را ببیند. ظاهرا جسد اسکندر آن‌قدر نمایان و در دسترس بود که وقتی امپراتور به سمتش خم شد، به‌طور تصادفی، بینی مومیایی اسکندر را شکست. پس از آن، به‌مدت چندین قرن در گزارش‌های تاریخی، هیچ اشاره‌ای به آرامگاه اسکندر نمی‌شود. از حدود سال ۵۰۰ میلادی، دیگر اشاره‌ای به آن وجود ندارد.

نقاشی امپراتور آگوستوس کنار جسد اسکندر؛ منبع عکس: Imperium Romanum، پدیدآورنده: نامشخص

به‌مدت طولانی، دیگر در اسناد تاریخی، هیچ اشاره‌ای به آرامگاه اسکندر نمی‌شود. این سکوت منابع باعث ابراز حدس و گمان‌های بسیار و تئوری‌های توطئه شده است. سکوت طولانی منابع همچنین امکان حدس موقعیت کنونی مقبره را کم می‌کند. به واقع، این شکاف‌های بزرگ در جدول زمانی عجیب است. حدود ۳۰۰ سال پس از مرگ اسکندر، روایتی از آرامگاه وی داریم؛ بعد، روایت‌های دیگر متعلق به ۶۰۰ سال پس از آن هستند. پس در این فاصله چه اتفاقی افتاد؟ چرا منابع دراین‌باره سکوت کرده‌اند؟

برای چندین قرن، مقبره اسکندر مرکز زیارتی معروفی در میان اهالی جهان مدیترانه‌ای بود؛ بنابراین محل مقبره در آن زمان مخفی نبود. ازاین‌رو، این احتمال وجود دارد که چون همگان از محل آن باخبر بودند، کسی به خود زحمت نداده است که موقعیت مقبره را ذکر کند. احتمالا حتی می‌توان تصور کرد که رقابتی میان مسیحیان و مشرکان برای زیارت مقبره عیسی مسیح و اسکندر وجود داشته است.

موزاییک‌ دیدار اسکندر با روحانی یهودی؛ منبع عکس: Quillette، عکاس: نامشخص

احتمالا وقتی مسیحیت دست بالا را پیدا کرد، پدران کلیسا بر آن شدند تا مقبره اسکندر را از بین ببرند و مقبره عیسی مسیح را به تنها مرکز زیارتی جهان باستان تبدیل کنند. در سال ۱۳۶۵ میلادی که «جنگ صلیبی اسکندریه» (Alexandrian Crusade) رخ داد و شهر اسکندریه غارت شد، احتمالا مقبره اسکندر نیز از دست رفت. با این حال، این تنها یک احتمال است؛ چون هیچ گزارش تاریخی وجود ندارد که بگوید مقبره یا جسد از بین رفته است.

اسکندر نزد پرستندگانش، خدا پنداشته می‌شد و آن‌ها وقتی خطر آمدن مسیحیان و ویرانی مقبره را احساس کردند، کوشیدند تا از مقبره محافظت کنند. آن‌ها احتمالا جسد و تابوت اسکندر را پنهان کردند. از آنجا که آخرین آرامگاه ثبت‌شده اسکندر در شهر اسکندریه بوده، بیشتر پژوهشگران توافق دارند که مقبره وی احتمالا جایی در این شهر مصری است.

بقایای سازه مرمر باستانی در اسکندریه؛ منبع عکس: Flickr، عکاس: Picasa

اطلاعاتی در دست است که می‌گوید در قرن یکم میلادی، سردارانی رومی از جمله «ژولیوس سزار» (Julius Caesar) از مقبره اسکندر در اسکندریه بازدید کردند؛ بنابراین می‌دانیم که مقبره در این شهر بوده است؛ اما پرسش اینجا است که مقبره دقیقا در کجای اسکندریه قرار دارد.

طی کاوش‌های سال ۲۰۰۹ میلادی در پارک بزرگ «باغ آبشارها» (Shallalat Gardens) در شهر اسکندریه، مجسمه‌ای از اسکندر یافت شد. طبق نقشه‌های توپوگرافی و منابع باستانی، مجسمه باید در نزدیکی مقبره اسکندر بوده باشد. از آن زمان تاکنون، کاوش‌ها در این منطقه ادامه دارد. ازاین‌رو، بعید نیست که مقبره اسکندر در این محوطه پیدا شود.

منبع عکس: Flickr، عکاس: Picasa

باغ آبشارها در نزدیکی موزه ملی اسکندریه و بقایای دیوار شهر قرار دارد. طبق گزارش منابع باستانی، اینجا در عصر باستان، مکانی سلطنتی بوده؛ اما هنوز کاوش نشده است. «آشیل تاتیوس» (Achilles Tatius)، نویسنده یونانی قرن دوم میلادی، از موقعیت مقبره اسکندر گزارش می‌دهد. اتفاقا محل حفاری‌ها در نزدیکی معبری باستانی و نزدیک جایی است که آشیل تاتیوس توصیف می‌کند.

آشیل تاتیوس می‌گوید مقبره اسکندر در چندصدمتری غرب تقاطع دو خیابان اصلی اسکندریه قرار داشت. یکی از خیابان‌های اصلی اسکندریه از قبل مشخص بود؛ اما به مدد کاوش‌های جدید، دومین خیابان اصلی نیز شناسایی شده است.

منبع عکس: Erenow، پدیدآورنده: Jean Claude Golvin

برخی از پژوهشگران روش و رویکرد کاوش‌های باغ آبشارها را زیر سوال می‌برند و حدس می‌زنند که جسد درون آرامگاهی بزرگ و در بخشی از ارگ شاهی باشد؛ همچنین آن‌ها ناحیه سلطنتی را در جایی دیگر می‌جویند. آرامگاه بزرگ اسکندر باید ساختمانی مشخص و به‌راحتی قابل مکان‌یابی باشد؛ برای مثال، آرامگاه آگوستوس در روم کاملا نمایان است.

چرا آرامگاه اسکندر نمایان نیست؟ پاسخ ساده این است که ناحیه سلطنتی اسکندریه در مجاورت دریا بود. طبق نقشه‌های تاریخی، از زمان اسکندر، سطح آب دریا چندین متر بالاتر آمده است؛ به‌طوری که بخش‌های بزرگی از شهر تاریخی را به زیر آب برده است که این بخش‌ها شامل ناحیه سلطنتی نیز می‌شود. در سال‌های اخیر، غواصان سواحل شهر را کاوش کرده‌اند و به آثاری دست یافته‌اند که متعلق به سازه‌های باستانی است.

منبع عکس: Franck Goddio، عکاس: نامشخص

حتی اگر آرامگاه اسکندر پیدا شود، هیچ تضمینی نیست که جسد درون آن باشد؛ مگر آنکه تابوتی از جسد وی محافظت کند. در غیر این صورت، جسد اسکندر هیچ‌گاه پیدا نخواهد شد؛ زیرا احتمالا خوراک کوسه‌ها شده است.

برخی از پژوهشگران همچنان باور دارند که مقبره اسکندر در خشکی و احتمالا در زیر خیابان‌های محله «مازاریطه» (Mazarita) است. ناحیه مازاریطه زمانی مرکز شهر باستانی اسکندریه و محل استقرار کاخ‌ها بود. طرفداران این نظریه می‌گویند تنها وقتی که ساختمان‌های جدید این محل تخریب شوند، می‌توان به مقبره دست یافت؛ زیرا مقبره در جای دیگری نمی‌تواند باشد.

با وجود اختلاف نظرها، همگان خوش‌بین هستند که مقبره اسکندر روزی پیدا خواهد شد. حتی ممکن است کسانی غیر از باستان‌شناسانی که به دنبالش هستند آن را پیدا کنند. تئاتر باستانی، دخمه‌ها و بسیاری از آثار قدیمی اسکندریه به‌صورت تصادفی و در حین ساخت و سازهای جدید یافت شدند. شاید روزی مقبره اسکندر نیز به‌صورت تصادفی پیدا شود.

منبع عکس: IMDb، عکاس: نامشخص

شما طرفدار کدام نظریه هستید؟ آیا فکر می‌کنید مقبره اسکندر بالاخره پیدا خواهد شد؟ دیدگاه خود را با ما و دیگر همراهان کجارو در میان بگذارید.

منبع عکس کاور: Wikimedia، پدیدآورنده: Walter Crane