جشن چله تابستان؛ از جشن‌های فراموش شده ایرانی

جشن چله تابستان یا چله تموز از جشن‌ های ایران باستان به حساب می‌آید که زمان برگزاری آن مصادف با روز دهم مرداد است. جشن چله تابستان با اسامی دیگری همچون جشن نوروزبل، جشن نیلوفر و مراسم زیارتگاه پیر نارکی در گوشه‌وکنار ایران برپا می‌شود که همگی از جشنی بزرگ در اواسط فصل تابستان حکایت دارند. برای آشنایی بیشتر با این جشن باشکوه، ادامه مقاله را از دست ندهید.

هرآنچه باید درباره جشن چله تابستان بدانید:

شادی و نشاط، اهمیت بسزایی در ایران باستان داشته است؛ به‌طوری که زندگی بر پایه شادی بود و غم و اندوه و گریه، امری اهریمنی و مخالف میل خداوند به حساب می‌آمد. به همین دلیل، مردم در هر مناسبتی گرد هم می‌آمدند تا با محبت به یکدیگر و ابراز شادی، زندگی زیباتری داشته باشند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: دکتر سید عباس خلیل‌پور)

ساختار اقتصادی مردم آن روزگار مبتنی بر کشاورزی و دامداری بود و در نتیجه، بسیاری از جشن‌های باستانی ریشه در زمین، شرایط جغرافیایی و انسان داشتند. مردم در هر ماه از سال، جشن‌های خاصی برگزار می‌کردند که با توجه به جغرافیای ایران و وجود چهار فصل، امکان این تنوع وجود داشت. از جمله این جشن‌ها می‌توان به «چله تابستان» اشاره کرد.

در حقیقت تعداد زیادی از جشن‌های طبیعی که برای سپاسگزاری از نعمت‌های خداوند و بهبود وضعیت بوده‌اند، به مرور زمان جنبه آیینی پیدا کرده‌اند. به این ترتیب، برداشت محصول و شادی و سپاس‌ از درگاه یزدان به‌عنوان بخشی از فرهنگ کهن ما می‌تواند از علل برگزاری این جشن باشد.

پس از ورود اسلام به ایران، بسیاری از این آیین‌ها و جشن‌ها به فراموشی سپرده شد و تنها بخش کوچکی از این فرهنگ در آثار مردان بزرگی چون فردوسی، ابوریحان و دیگران حفظ شده است. به‌عنوان مثال طبق منابع تاریخی، در زمان دیلمیان جشن بزرگی موسوم به «نوروزبل» برپا می‌شد که زمان برگزاری آن مصادف با اواسط تابستان بود و به‌خاطر اهمیت و بزرگی می‌توان آن را با جشن چله تابستان یکی دانست. مردم برای حضور در این جشن لباس نو می‌پوشیدند، به دیدار یکدیگر می‌رفتند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند.

منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهمن زارعی)

جشن‌های تابستانی معمولا جشن‌های آب هستند که این موضوع در نیایش‌های مذهبی و شکل برگزاری آن‌ها مشهود است. بر اساس شواهد، در خراسان جنوبی جشن چله تابستان را گرامی می‌دارند و مردم منطقه نسبت به آن آگاهی دارند. علت ماندگاری این موضوع نیز به اهمیت آب مربوط می‌شود؛ چراکه خراسان جنوبی یکی از مناطق خشک ایران است که زندگی شهری در آن به چندهزار سال قبل برمی‌گردد.

جالب اینکه جشنی موسوم به جشن نیلوفر در فاصله کمی از جشن چله تابستان برپا می‌شد که حتی ابوریحان بیرونی به آن اشاره کرده و گفته است:

مردم در ششم تيرماه جشنی برگزار می‌كنند كه به آن جشن نیلوفران می‌گویند.

به اعتقاد برخی پژوهشگران، علت برپایی اين جشن، رویش گل‌های نيلوفر در اين ماه است و امکان ارتباط آن با جشن چله تابستان وجود دارد. از نظر باورهای مردمی، گل نیلوفر با خورشید ارتباط تنگاتنگی دارد؛ به‌ویژه که زمان گل‌دهی آن در طولانی‌ترین روزهای سال و اوقاتی است که تابش خورشید در عمودی‌ترین حالت خود است.

چله تابستان به‌معنای چهل روز پس از شروع تابستان و تموز به‌معنای اوج گرما است. طبق تقویم ایران باستان جشن چله تابستان را در گرم‌ترین ماه سال اجرا می‌کردند؛ بنابراین این جشن تابستانی از اول تیرماه شروع می‌شد و تا دهم مردادماه ادامه داشت. در واقع ۴۰ روز پس از شروع تابستان و وقتی گرما به اوج خود می‌رسید، به آن روز چله تابستان می‌گفتند.

گاه‌شماری تقویم سنتی ایران از وجود چهار چله در سال حکایت دارد. دو چله بزرگ و کوچک در زمستان که به‌ترتیب از اول دی تا ۱۰ بهمن و از ۱۰ تا ۳۰ بهمن در نظر گرفته می‌شد.

تموز یا چله بزرگ تابستان از اول تیر تا ۱۰ مرداد ماه است و چله کوچک تابستان از ۱۰ تا ۳۰ مرداد طول می‌کشد.

عکاس: نامشخص

در تقویم کهن ایرانی، تموز گرم‌ترین ماه سال است و ماه تموز در تقویم گریگوری و تقویم سریانی با تیر ماه منطبق است. تموز در زبان فارسی به ماه چهارم سال و اول تابستان گفته می‌شود و گاهی اوقات به‌معنای تابستان و گرمای سوزان نیز به کار می‌رود.

چله تموز تقریبا از اول تیر شروع می‌شود و تا ۱۰ مرداد ادامه دارد. در واقع، روز اول تیر طولانی‌ترین روز سال در نیم‌کره شمالی زمین است که به انقلاب تابستانی نیز شهرت دارد. این پدیده برای نیاکان ما نیز شناخته شده بود و جشن چله تموز با آن ارتباط داشت.

منبع عکس: همشهری آنلاین (عکاس: نامشخص)

نوروزبل یا مراسم ﻧﻮﺭﻭﺯ ﺁﻏﺎﺯ ﺳﺎﻝ ﻧﻮﯼ ﺩﯾﻠﻤﯽ، جشنی تاریخی است که در گاه‌شمار دیلمی در گیلان، مازندران، الموت قزوین و طالقان البرز برگزار می‌شد و در فهرست آثار ناملموس ایرانی به ثبت رسیده است. قدمت این جشن به دوران قبل از اسلام می‌رسد و جشنی مهم در میان دیلمیان محسوب می‌شد. در حقیقت در زمان دیلمیان بود که آیین چله تابستان رونق گرفت و به نام نوروزبل میان مردم رواج پیدا کرد.

برای برپایی این جشن، ۱۰ مرد با کلاه و شولای گالشی به میدان می‌آمدند و در حالی که نوازنده‌های محلی می‌نواختند، آن‌ها دور آتش می‌چرخیدند. این آتش در زمان غروب خورشید روشن می‌شد و مردم به آن نزدیک می‌شدند و همه‌ باهم می‌خواندند:

گروم گروم گروم بل با صدای پرهیبت سوختن هیزم و برکشیدن شعله نوروز ما و نوروز بل نوروز ماه و شعله آتش نوروزی نو سال ببی، سال سوسال تازه باشد و سال روشنایی نو بدی خونه واشو تازه باشد و تازه شود و خانه آباد و با برکت

به باور گیلکی‌ها، روشن‌کردن آتش در جشن نوروزبل منجر به‌ کاهش شدت برف و سرمای زمستان می‌شود و به‌تبع آن، از خسارت‌های ناشی از زمستان سخت در امان می‌مانند. ضمن اینکه آتش از عناصر چهارگانه مقدس در باور مردم به حساب می‌آمد.

دلیل دیگر استفاده از آتش را نیز می‌توان جنبه خبررسانی آن دانست که در گذشته کاربرد زیادی داشته است و مهم‌ترین خبری که از طریق آتش منتقل می‌شد، شروع سال جدید بود. چوپان‌ها برای اعلام شروع سال نو، لباس خاصی به نام «شولا» می‌پوشیدند و به بالای بلندترین کوه می‌رفتند و آتش بزرگی روی قله آن روشن می‌کردند. با این روش، سایر چوپانان نیز از شروع فصل کوچ و بردن دام‌ها به پایین کوه مطلع می‌شدند. از آنجا که مردم، آتش را نماد پاکی و پاکسازی می‌دانستند، لباس‌های کهنه خود را به درون آتش می‌انداختند و ضمن ستایش خداوند، از او خیر و برکت می‌خواستند.

جشن نوروزبل پس از اینکه سال‌ها فراموش شده بود، در سال ۱۳۸۵ توسط جوانان روستای ملکوت املش، دوباره زنده شد. وقتی خبر برگزاری این جشن بین اهالی لنگرود و لاهیجان و... پیچید، تعداد بازدیدکنندگان آن در سال بعد بیشتر شد و نام جشن نوروزبل دوباره بر سر زبان‌ها افتاد.

این جشن در مازندران نیز برگزار می‌شد که طبق تقویم طبری، ۱۲ روز اختلاف با تقویم گیلکی داشت؛ هرچند امروزه از اجرای آن خبری نیست. مردم برای برگزاری جشن، بهترین لباس خود را می‌پوشیدند و با برپایی آتش و صدای ساز و آواز، به استقبال سال جدید می‌رفتند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: کوروش مرادیان)

امروزه زرتشتیان در تاریخ ۱۲ تا ۱۶ مرداد، جشنی مشابه چله تابستان در زیارتگاه پیر نارکی برگزار می‌کنند و به نیایش اهورامزدا می‌پردازند. پیر نارکی یکی از قدیمی‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان ایران است که در ۲۰ کیلومتری مهریز قرار دارد. برخلاف سایر مراسم زرتشتیان، این آیین نه‌تنها جنبه مذهبی دارد، بلکه با جشنواره‌های شاد فرهنگی،‌ هنری و ورزشی همراه است. به‌عبارتی، در طول پنج روزی که این مراسم برگزار می‌شود، مسابقات مختلفی از جمله نقاشی، شعر، عکس، خوشنویسی و مسابقات ورزشی برای علاقه‌مندان در نظر گرفته شده است.

طبق یک روايت تاريخی، در عصر ساسانيان و هنگام حمله اعراب به ايران، تنها شاهزاده پارس يعنی ناز بانو، به‌سمت كوه ناركی می‌رود و از خداوند ياری می‌طلبد و ناگهان از ديده‌ها پنهان می‌شود. پس از این ماجرا، پير ناركی مورد احترام زرتشتيان قرار می‌گیرد. از آنجا كه اين ماجرا بين روزهای ۱۲ تا ۱۶ مرداد ماه يا از روز مهر تا روز ورهرام رخ داده است، پيروان آيين زرتشت هر سال آن را گرامی می‌دارند و گرچه برنامه‌های این جشن از دوازدهم کلید می‌خورد، مراسم اصلی در روز ۱۶ مرداد برگزار می‌شود.

جشن چله تابستان کم‌وبیش در خراسان وجود دارد. تموز یا چله بزرگ تابستان در تقویم محلی بیرجند و گناباد از اول تیر تا دهم مرداد و چله کوچک تابستان از ۱۰ مرداد تا سی‌ام این ماه است. نخستین روز تیر به‌عنوان آغاز چله و بلندترین روز سال، جشن گرفته می‌شد؛ اتفاقی که هنوز در جنوب خراسان به چشم می‌خورد.

منبع عکس: ایرنا (عکاس: بهمن زارعی)

روستای زردوئی در پاوه کرمانشاه، یکی دیگر از مناطق ایران به حساب می‌آید که مراسم جشن چله تابستان را به بهانه آغاز روند کاهش دما و آغاز برداشت محصولات باغی برگزار کرده است. این آیین شامل مترسک‌گردانی، دف‌نوازی، اجرای موسیقی محلی، اجرای نمایش هلپرکه کردی و توزیع محصولات باغی می‌شود.

سعدی، شاعر پرآوازه ایرانی، یکی از بزرگان ایران‌زمین است که سروده‌ای درباره چله تموز دارد:

عمر برف است و آفتاب تموز اندکی ماند و خواجه غره هنوز ای تهی‌دست رفته در بازار ترسمت پر نیاوری دستار

فردوسی از تموز و همین طور می خرما در تموز سخن گفته که مطابق رسوم میانرودان بوده است. از جمله این اشعار می‌توان به این بیت اشاره کرد:

نبودی تموز ایچ پیدا ز دی هوا عنبرین بود و بارانش می

این بیت شعر نیز در میان اشعار فردوسی بزرگ به چشم می‌خورد:

بدو گفت ما می‌زخرما کنیم به تموز وهنگام گرما کنیم

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: دکتر سید عباس خلیل‌پور)

در پایین این مقاله از کجارو می‌توانید، نظر خود را راجع به جشن‌های باستانی، به‌خصوص جشن چله تابستان بیان کنید.