نگاهی به فلسفه عید نوروز در ایران

نوروز یکی از جشن‌های ایران باستان و نمادی از زنده شدن طبیعت و آغاز دوباره زندگی است. این جشن که ریشه‌ای عمیق در فرهنگ و تاریخ ایران دارد، با آداب و رسوم خاص خود، جلوه‌ای از هم‌بستگی، شادی و امید را به نمایش می‌گذارد. نوروز، فرصتی برای تجدید دیدار با عزیزان، زدودن کینه‌ها و آغاز سالی نو با انرژی و امید بیشتر محسوب می‌شود. علاوه بر این، نوروز را می‌توان نمادی از پیروزی نور بر تاریکی، روشنایی بر ظلمت و زندگی بر مرگ دانست. نوروز، یادآور این نکته است که پس از هر زمستان سرد و تاریک، بهاری سرسبز و پر از امید فرا می‌رسد. با ما همراه شوید تا اطلاعات بیشتری درباره عید نوروز و فلسفه آن به دست آورید.

نوروز اولین روز بهار است و در آن طبیعت از خوابی طولانی بیدار می‌شود و مجدد زندگی خودش را از سر می‌گیرد. ایرانیان نیز هرساله شروع فصل جدید طبیعت را جشن می‌گیرند. آن‌ها سعی می‌کنند با خانه‌تکانی دل‌هایشان، فصل جدید و پر باری را در زندگی‌شان رقم بزنند.

در تاریخ شمسی، اولین روز فروردین را شروع عید نوروز می‌خوانند. نوروز با عبور خورشید از صفحه استوای زمین و حرکت آن به شمال آسمان شروع می‌شود. این لحظه شروع را لحظه نخست برج حمل می‌گویند. در تقویم هجری خورشیدی، نوروز را با «هرمز روز» یا «روز اورمزد» در ماه فروردین برابر می‌دانند.

منبع: ویکی‌مدیا؛ عکاس: Roozitaa

جشن نوروز توسط یونسکو و با نام «روز بین‌المللی نوروز»، به‌عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر به ثبت جهانی رسیده است. جالب است بدانید که نوروز در ایران و افغانستان به‌عنوان آغاز سال نو شناخته می‌شود و در کشورهایی نظیر روسیه، تاجیکستان، سوریه، عراق، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، پاکستان، هند و... تعطیل رسمی و زمانی برای برپایی جشن به شمار می‌آید.

عید باستانی نوروز را با رسم و رسوماتی مثل خانه‌تکانی، دید و بازدید، هفت‌سین، تخم‌مرغ‌های رنگی، خوردن سبزی پلو با ماهی و... می‌شناسیم. چهار روز نخست فروردین به‌عنوان تعطیلات رسمی نوروز محسوب می‌شوند و مردم در این ایام به دیدن اقوام خود می‌روند و این عید را به یکدیگر تبریک می‌گویند. روزهای ۱۲ و ۱۳ فروردین نیز به‌ترتیب روز جمهوری اسلامی ایران و سیزده بدر هستند و جزو تعطیلات رسمی کشور به شمار می‌روند.

نوروز، کلمه‌ای در زبان فارسی میانه است و ریشه در زبان اوستایی دارد. این واژه مرکب از دو جزء تشکیل شده است که در کنار یکدیگر معنای «روز نوین» می‌دهند. در فارسی میانه، این کلمه «نوک‌روچ» (Nok roc) یا «نوروز» (Nogriz) خوانده می‌شود.

منبع عکس: behinpayam.com؛ عکاس: نامشخص

ابوریحان بیرونی در نوشته‌هایش که از غنی‌ترین و معتبرترین مستندات به‌جامانده درباره نوروز هستند، با اشاره به نوروز می‌گوید:

نوروز نخستین روز است از فروردین ماه و از این جهت «روزِ نو» نام کردند که پیشانی سال نوست.

در زبان امروز، این کلمه را به دو شکل تعبیر می‌کنند:

• نوروز عام: روزی که در آن سال نو شروع می‌شود و به روز اعتدال بهاری (برابری شب و روز) مشهور است.
• نوروز خاص: به ششمین روز فروردین، نوروز خاص می‌گویند که با عنوان «روز خرداد» از آن یاد می‌شود.

در زمان‌های قدیم نیز نوروز را با نام «ناوا سردا» و به‌معنای «سالی نو» می‌شناختند. در زمان هخامنشیان نیز نوروز به «نوسارد» و «نوسارجی» مشهور بود. مردم آسیای میانه از جمله خوارزمیان و سغدیان، نوروز را «نوسارد» و «نوسارچی»، به معنی «سال نو» می‌نامیدند.

درباره منشا و زمان پیدایش نوروز نظرات مختلفی وجود دارد؛ اما با استناد به اعتبار شاعران و نویسندگان شناخته‌شده قرن چهارم و پنجم هجری قمری از جمله فردوسی، عنصری، بیرونی، طبری و...، برگزاری جشن نوروز از زمان پادشاهی جمشید رواج پیدا کرده است. البته ابوریحان بیرونی در عینِ حال که این جشن باستانی را به دوران پادشاهی جمشید نسبت می‌دهد، تاکید می‌کند که پیش از جمشید نیز نوروز نزد مردمان ایران باستان بزرگ و معظم بوده است.

حکیم فردوسی در شاهنامه این‌گونه می‌گوید که جمشید در حال گذر از آذربایجان بوده است که دستور می‌دهد تا تختی برایش قرار دهند. او با تاج رو تخت می‌نشیند و با تابش نور خورشید به تاج پر زرق و برج جمشید، نور و روشنایی تمام دنیا را فرا می‌گیرد. این روز به‌دلیل شادمانی مردم از این رخداد به‌عنوان «نوروز» نام‌گذاری شد.

منبع عکس: persian-man.ir؛ تصویرگر: نامشخص

در برخی از روایت‌های تاریخی، پیدایش نوروز به دوران بابلیان نسبت داده شده است. این روایت‌ها رواج نوروز در ایران را به سال ۵۳۸ قبل از میلاد مسیح، یعنی زمان حمله کوروش کبیر به بابل نسبت می‌دهند.

مری بوریس، پژوهشگر برجسته در زمینه مطالعات زرتشتی، بر این باور بود که احتمالا شکوه جشن بهاره در بابل، ایرانیان را به‌سمت برگزاری جشن سال نو یا همان نوروز سوق داده است.

در دوران اشکانیان و ساسانیان نیز نوروز گرامی داشته می‌شد. این جشن در دوره ساسانیان دست‌کم ۶ روز به طول می‌انجامید و به دو دوره «نوروز کوچک» و «نوروز بزرگ» تقسیم می‌شد. نوروز کوچک که به نام نوروز عامه شناخته می‌شد، از یکم تا پنجم فروردین برگزار می‌شد. روز ششم فروردین به‌عنوان نوروز بزرگ یا «نوروز خاصه» شناخته می‌شد.

منبع عکس: نمناک؛ تصویرگر: نامشخص

امروزه عید نوروز در ایران، افغانستان، قرقیزستان، آذربایجان و... به‌عنوان یک جشن ملی شناخته می‌شود. با تصویب در مجمع عمومی سازمان ملل، جشن نوروز از سال ۲۰۱۰ میلادی رسما به‌عنوان «روز بین‌المللی نوروز و فرهنگ صلح» انتخاب شد و امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آدم در سراسر دنیا این جشن ۳,۰۰۰ ساله را گرامی می‌دارند.

با توجه به روایت‌های افسانه‌ای موجود، نوروز در زمان جمشید، پادشاه چهارم پیشدادی ایران، به وجود آمده است. در اوستا، یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های ایران باستان، از فردی به نام جمشید یاد شده که از قدرت فره ایزدی برخوردار بوده است. جمشید با دستور اهورا مزدا شروع به مقابله با اهریمن می‌کند؛ چراکه اهریمن در آن زمان خسارات زیادی از جمله قحطی و خشک‌سالی به بار آورده بود.

منبع: مجله کوروش؛ عکاس: نامشخص

پس از آن که جمشید، اهریمن را شکست می‌دهد، دوباره شادی و برکت به سرزمین ایران باز می‌گردد و خشک‌سالی از بین می‌رود. مردم بعد‌ها این روز را به «نوروز» یا «روز نوین» نام‌گذاری کردند و با کاشتن جو در تشت، این جشن باستانی را جاودانه کردند.

جشن نوروز، یادآور این حقیقت است که پس از هر زمستان سرد و تاریک، بهاری سرسبز و پر از امید فرا می‌رسد و طبیعت بار دیگر جان می‌گیرد. این دگرگونی، نه‌تنها در جهان بیرون، بلکه در درون انسان نیز رخ می‌دهد و فرصتی برای نو شدن، تجدید عهد و پیمان با ارزش‌های نیکو و آغاز فصلی نو در زندگی فراهم می‌آورد.

در عید نوروز اصطلاحات و رسم و رسوم مختلفی وجود دارند که دانستن چند و چون آن‌ها خالی از لطف نیست. در واقع، آداب و رسوم متعدد با قرار گرفتن در کنار یکدیگر نوروز را شکل می‌دهند. در ادامه این اصطلاحات و آداب و رسوم را به شما معرفی می‌کنیم تا نوروز باستانی بیشتر آشنا شوید.

چهارشنبه سوری را می‌توان نقطه شروع جشن‌های نوروزی دانست. این جشن در غروب آخرین سه‌شنبه ماه اسفند برگزار می‌شود و تا نیمه‌شب آخرین چهارشنبه سال ادامه خواهد داشت. برافروختن و پریدن از روی آتش و خواندن شعر بارزترین خصوصیت این جشن باستانی است.

منبع عکس: ایرنا؛ عکاس: نامشخص

با نزدیک شدن به عید نوروز، خانه‌تکانی به یکی از مهم‌ترین فعالیت‌ها در اکثر خانه‌های ما ایرانیان تبدیل می‌شود. در آیین خانه‌تکانی، خانه و وسایل آن گردگیری، شسته و تمیز می‌شوند. خانه‌تکانی نه‌تنها در ایران؛ بلکه در کشورهایی نظیر افغانستان و تاجیکستان نیز برگزار می‌شود.

هفت سین یکی از معروف‌ترین نمادها و مراسم‌های نوروز است. از چند روز تا چند ساعت مانده به تحویل سال نو، خانواده‌های ایرانی سفره هفت سین را روی میز یا زمین پهن می‌کنند و با قرار دادن هفت جزء نمادین که با حرف سین شروع می‌شوند، شامل سیب، سرکه، سنجد، سمنو، سبزه، سماق و سیر فرا رسیدن عید نوروز را گرامی می‌دارند.

در سفره هفت سین ما ایرانیان همچنین قرآن، ماهی، آینه، تخم‌مرغ رنگی، سنبل و... قرار می‌گیرند. معمولا اعضای خانواده در زمان تحویل سال دور سفره هفت سین جمع می‌شوند و آن را تا پایان نوروز نگه می‌دارند.

منبع عکس: راسخون؛ عکاس: نامشخص

اجزای سفره هفت سین به‌عنوان نماد سلامتی، باروری، بردباری، برکت، پیروزی، خردورزی و... شناخته می‌شوند.

خانواده‌های ایرانی سر سفره هفت سین دعای تحویل سال می‌خوانند تا سال جدید را با حال خوب شروع کنند:

یا مقلب القلوب و الابصار | ای تغییر دهنده دلها و دیده‌ها یا مدبر الیل و النهار | ای تدبیرگر شب و روز یا محول الحول و الاحوال | ای گرداننده سال‌ها و حالت‌ها حول حالنا تا احسن الحال | حال ما را به نیکوترین حال دگرگون کن

عیدی دادن یکی از هیجان‌انگیزترین رسم‌های عید نوروز برای کودکان و نوجوانان است. در ایام نوروز معمولا بزرگ‌تر‌ها به افراد کوچک‌تر مبلغی پول یا هدیه به‌عنوان «عیدی» یا «نوروزی» می‌دهند. البته در تاریخ باستان ایران گاهی کوچک‌ترها نیز به بزرگ‌ترها عیدی می‌دادند! عیدی دادن بزرگ‌تر ها به کودکان معمولا به این صورت است که آن‌ها مبلغی پول را بین صفحات قرآن قرار می‌دهند و آن را جلوی کودکان باز می‌کنند تا عیدی خود را بردارند.

منبع عکس: میزان؛ عکاس: نامشخص

عید دیدنی یا دید و بازدید عید یکی از سنت‌های ارزشمند نوروز است که نباید به فراموشی سپرده شود. در ایام نوروز، دیدار و بازدید اقوام با یکدیگر شروع می‌شود و معمولا کوچک‌ترها در روز عید به دیدار بزرگ‌ترها می‌روند. در برخی مناطق، رفتن به سر مزار درگذشتگان و یاد کردن از آن‌ها در عید نوروز مرسوم است.

مردم با فرا رسیدن سال نو به یکدیگر شادباش می‌گویند. «سال نو مبارک» شادباش معروف ایرانی‌ها در زمان کنونی است؛ اما در گذشته جملاتی که برای شادباش‌ به یکدیگر می‌گفتند، بسیار پیچیده‌تر و پر محتوا‌تر از امروز بود. مورخان یکی از اصطلاحات رایج آن زمان را «صد سال به این سال‌ها» می‌دانند.

۱۳ فروردین در تقویم به‌عنوان روز طبیعت شناخته می‌شود و تعطیل رسمی است. اگرچه درباره جزئیات تاریخی این روز ابهام‌هایی وجود دارد؛ اما گفته می‌شود ایرانیان باستان، از آغاز سال نو به‌مدت ۱۲ روز به جشن گرفتن و شادی کردن می‌پرداختند. آن‌ها در سیزدهمین روز به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می‌کردند و به این ترتیب نوروز را به پایان می‌رساندند.

منبع: ایرنا؛ عکاس: نامشخص

در روز ۱۳ فروردین، مردم ایران از خانه بیرون می‌آیند و برای دور کردن نا‌پاکی‌ها به دامان طبیعت می‌روند. درباره فلسفه سیزده بدر نظرات مختلفی وجود دارد. عده‌ای آن را به در کردن نحسی سیزده نسبت می‌دهند. برخی نیز استدلال می‌کنند از آنجایی که کلمه «در» به‌معنی «در و دشت» است، سیزده بدر را روز پناه بردن به در و دشت می‌دانند. سنت مشهور سیزده بدر «سبزه گره زدن» است که به نیت باز شدن گره دشواری‌ها و برآورده شدن آرزوها انجام می‌شود.

زمان تحویل سال ۱۴۰۴، روز پنجشنبه ۳۰ اسفند ماه ۱۴۰۳ شمسی، ساعت ۱۲:۳۱:۳۰ خواهد بود.

سال ۱۴۰۴ شمسی کبیسه نیست و حیوان نمادین آن «مار» است. در تقویم هجری قمری، لحظه تحویل سال در روز پنجشنبه ۳۰ اسفند ماه ۱۴۰۳، برابر با ۱۹ رمضان ۱۴۴۶ و در تقویم میلادی، ۲۰ مارس ۲۰۲۵ خواهد بود.

منبع: فرارو؛ عکاس: نامشخص

چه خوب می‌شود اگر در راستای برگزاری هرچه باشکوه‌تر این آیین باستانی تلاش کنیم و اجازه ندهیم مانند جشن‌های باستانی دیگر، جشن عید نوروز نیز به مروز زمان فراموش شود و جشن‌های فرنگی جای آن‌ را بگیرد. اگر این مطلب کجاروبرایتان مفید بود، لطفا آن را به اشتراک بگذارید.

عکس‌ کاور از Unsplash؛ عکاس: اشکان فروزانی