حاجی فیروز را بهتر بشناسید

حاجی فیروز، شخصیتی نمادین و دوست‌داشتنی در فرهنگ ایرانی، با چهره‌ای سیاه، لباسی سرخ رنگ و کلاهی مخصوص، نویدبخش فرا رسیدن بهار و سال نو است. او با خواندن اشعار شاد و نواختن دایره، در کوچه و خیابان‌ها به رقص و پایکوبی می‌پردازد و لبخند را بر لبان مردم می‌نشاند. حاجی فیروز، که اغلب به‌عنوان پیشقراول نوروز شناخته می‌شود، با حضور خود، شور و نشاط را به جامعه تزریق می‌کند و مردم را برای استقبال از سال نو آماده می‌سازد. این روزها، بحث‌های زیادی درباره تکدی‌گری حاجی فیروز، ارتباط چهره سیاه او با نژادپرستی و... مطرح شده است که با فرهنگ ایرانی در تضاد است. برای آشنایی با حاجی فیروز و علت اینکه چرا سیاه است و اشعار خاصی را می‌خواند، با ادامه مقاله همراه شوید.

حاجی فیروز یکی از شخصیت‌های نمادین ایرانیان در شروع سال جدید است که از دیرباز در فرهنگ ما حضور داشته است. حاجی فیروز با لباسی مخصوص و چهره‌ای سیاه، ساز‌هایی مثل تنبک و دایره زنگی می‌زند. در ایام نوروز در پیاده‌رو، کوچه، بازار و خیابان‌ها می‌توانید آن‌ها را ببینید که اشعاری به زبان محاوره می‌خوانند و مردم را خوشحال می‌کنند.

منبع عکس: برنا؛ عکاس: نامشخص

دکتر مزداپور در توضیح پیشینه شخصیت حاجی فیروز می‌نویسد:

زمانی که الهه «تموز» که «ایشتر» نام دارد، برای ازدواج «شاه دوموزی» را در نظر می‌گیرد، روزی ایشتر به دلایلی نا‌معلوم به زیر زمین سفر می‌کند. با ورود او به زیر زمین، جریان باروری و حیات در زمین متوقف می‌شود. خدایان برای رفع این مشکل تصمیم می‌گیرند، دوموزی را به زیر زمین بفرستند. وقتی دوموزی به زمین باز‌می‌گردد، فصل بهار آغاز می‌شود. او هنگام بیرون آمدن از زیر زمین، تنبک و دایره زنگی در دست داشته و صورتش کاملا سیاه بوده است. به‌این ترتیب حاجی فیروز در پیشینه اساطیری ما شکل گرفته است.

حاجی فیروز همه ساله و با نزدیک شدن عید نوروز، با حرکات موزونی که انجام می‌دهد و اشعاری که می‌خواند، نوید دهنده نوروز و رسیدن فصل جدید است. در این ویدئو رقص و شعرخوانی حاجی فیروز در یکی از معابر شلوغ به تصویر کشیده شده است:

حاجی فیروز با خواندن شعرهایی با کلمات شکسته، سعی در شاد کردن دل اهالی شهر در ایام نوروز دارد. تعدادی از معروف‌ترین شعرهایی که حاجی فیروز می‌خواند، به شرح زیر است:

حاجی فیروزه، سالی یه روزه همه می‌دونن، منم می‌دونم عید نوروزه، سالی یه روزه

ارباب خودم، سامبولی بلیکم ارباب خودم، سرتو بالا کن ارباب خودم، لطفی به ما کن ارباب خودم، به من نیگا کن ارباب خودم، بزبز قندی ارباب خودم، چرا نمی‌خندی

بشکن بشکنه، بشکن! من نمی‌شکنم؛ بشکن اینجا بشکنم یار گله داره اونجا بشکنم یار گله داره هر‌جا بشکنم یار گله داره این سیاه بیچاره چقد حوصله داره!

منابع عکس‌ها: رجا نیوز، شفقنا، ایرنا و باشگاه خبرنگاران جوان؛ عکاسان: نامشخص

مهرداد بهار، اسطوره شناس برجسته کشورمان، حاجی فیروز را با جشن‌های باستانی سیاوش پیوند می‌دهد. سیاوش خود نیز نمادی از زنده شدن دوباره یا «نوزایی» است. آن‌گونه که در افسانه‌ها آمده است، سیاوش با گذر از آتش دوباره متولد می‌شود. در داستان‌های اسطوره‌ای نیز روایت‌هایی مبنی بر روییدن گیاه از خون سیاوش وجود دارد که این گیاه به «پرسیاوشان» مشهور است. لباس قرمز حاجی فیروز، نماد روی آوردن به شادی است و تحولی عظیم در زندگی را نشان می‌دهد. حاجی فیروز به ما شادمانی در شروع سال جدید را یاد‌آوری می‌کند.

منبع عکس: فردا نیوز؛ عکاس: نامشخص

برخی دیگر حاجی فیروز را همان «عمو نوروز» می‌دانند که در جاهای مختلف ایران، با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شود. پیر بابا، آروس، ننه مریم، بی‌بی نوروزک، تعدادی از این نام‌ها هستند که همه آن‌ها پیام‌آوران نوروز محسوب می‌شوند؛ اما باید توجه داشت نماد حاجی فیروز با تمام این شخصیت‌ها فرق دارد و هر یک فلسفه وجودی خاص خود را دارند.

در این بین برخی حاجی فیروز را به‌دلیل چهره شبیه به برده‌ها و لباس‌های مضحک، نمادی نژاد پرستانه می‌دانند که از دوره‌های برده‌داری در ایران به جا مانده است. این در حالی است که مورخان، حاجی فیروز را نماد فردی آزاده می‌خوانند که خنده و شادی را روی لب‌ها می‌آورد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر؛ عکاس: نامشخص

در فولکور هلند نیز شخصیتی به نام «پیتر سیاه» وجود دارد که به حاجی فیروز شباهت بسیار دارد. او به‌همراه نیکلاس قدیس است و در جشن‌های محلی، مردم را شاد می‌کند.

اینکه برخی با لباس حاجی فیروز گدایی و تکدی‌گری می‌کنند، مسئله‌ای است که ربطی به نیازمند بودن و گدایی شخصیت باستانی حاجی فیروز ندارد و باید بررسی‌های دقیق‌تری روی آن صورت بگیرد. امروزه با نزدیک شدن به فصل بهار و عید نوروز، حاجی‌فیروزها را در گوشه و کنار شهر می‌بینیم که با صورت سیاه و لباس‌های سرخ و آواز خواندن‌ها سعی در جلب توجه دارند تا بتوانند از این راه پولی از مردم دریافت کنند. به عقیده کارشناسان بخشی از این موضوع به عدم آگاهی از پیشینه این شخصیت تاریخی برمی‌گردد؛ چراکه در فرهنگ ایران باستان، حاجی‌فیروز که با نام‌های عمو پیروز و خواجه پیروز نیز شناخته می‌شود، در روز‌های ابتدایی سال همراه عمو نوروز نوید آمدن بهار را به مردم می‌دهد.

منبع عکس: عصر ایران؛ عکاس: نامشخص

جواد انصافی (کارگردان، بازیگر و پژوهشگر) درباره وضعیت فعلی شخصیت حاجی‌فیروز در کشورمان این‌گونه می‌گوید:

در رسانه‌ها تبلیغاتی درباره حاجی‌فیروز نداریم. من سال‌ها است که درباره این پیام‌آوران شادی پژوهش کرده‌ام و کتاب هم درباره آن نوشته‌ام. شاید مردم را هم بتوان در این اتفاق تا حدی مقصر دانست که با فراموش کردن وظیفه اصلی حاجی‌فیروز، در تغییر شخصیت و سودجویی از این چهره باستانی تاثیرگذار شده‌اند. دلیل دیگری که موجب ازدیاد حاجی‌فیروزهای گدا در سطح شهر شده، فقر اجتماعی است و در حال حاضر وضعیت مالی جامعه نابسامان است. برخی که درآمدی ندارند، می‌خواهند از این راه کسب درآمد کنند.

منبع عکس: ویکی‌مدیا؛ عکاس: ninara

وجود حاجی فیروز از دیر باز در فرهنگ ما و رسیدن او به نقطه کنونی، نشان‌دهنده حفظ و استمرار فرهنگ باستانی در کشور ما است. هر‌چند ممکن است در این بازه طولانی، حاجی فیروز متناسب با فرهنگ زمانه دستخوش تغییراتی شده باشد؛ اما تغییر و سنت شکنی‌های افراطی در این شخصیت، کاری ضدفرهنگی به شمار می‌رود و باید در حفظ این نماد باستانی هر‌چه بیشتر تلاش کرد. اگر در رابطه با این شخصیت محبوب ایران باستان نظری دارید، آن‌ را با ما و سایر کاربران کجارو در میان بگذارید.

عکس‌ کاور از باشگاه خبرنگاران جوان؛ عکاس: نامشخص