سیزده بدر نماد چیست؟ از تاریخچه تا آداب سیزده بدر

سیزده بدر، سیزدهمین روز فروردین است؛ روزی که ایرانیان به دامن طبیعت پناه می‌برند. این طبیعت‌گردی، تنها یک تفریح ساده نیست، بلکه نمادی عمیق از پیوند انسان با طبیعت، تجدید حیات و امید به آینده است. این جشن باستانی که ریشه در باورهای کهن ایرانیان دارد، فرصتی برای گردهمایی خانواده‌ها و دوستان، دور شدن از فضای بسته شهرها و لذت بردن از زیبایی‌های بهاری است. در این روز، مردم با آداب و رسوم خاصی به استقبال طبیعت می‌روند و با انجام بازی‌ها و سرگرمی‌های سنتی، لحظات شادی را سپری می‌کنند. در این مقاله به بررسی پیشینه جشن نوروزی سیزده بدر و آداب برگزاری آن می‌پردازیم؛ پس با ما همراه شوید.

سیزده بدر آخرین روز نوروز است و با گذراندن یک روز در طبیعت سپری می‌شود. سیزده بدر در فرهنگ سرزمین ایران پیشینه‌ای طولانی دارد و از باستانی‌ترین جشن‌های ایرانیان به حساب می‌آید.

عبارت سیزده بدر به‌معنای گذراندن سیزدهمین روز در دشت و طبیعت است. در این روز مردم شهرهای مختلف به پارک‌ها و فضاهای سبز و پیک نیک‌های یک‌روزه می‌روند و آخرین روز از تعطیلات نوروز را در دامان طبیعت می‌گذرانند و به این ترتیب از سال جدید استقبال می‌کنند.

برای گذراندن سیزده بدر اطراف تهران، می‌توانید به ییلاق‌های مختلف اطراف پایتخت یا مناطقی نظیر دشت هویج بروید. بام تهران، دربند، درکه، توچال و... نیز گزینه‌های مناسبی برای گردش در روز سیزده بدر هستند. شهرهای مختلف ایران نیز مناطقی خوش آب و هوا و سرسبز در اطراف خود دارند که در روز سیزدهم فروردین مملو از گردشگران می‌شوند.

جشن نوروز زیباترین جشن ایرانیان است که در نقاط مختلف دنیا آن را می‌شناسند. از گذشته تا به امروز ایرانیان در آغاز بهار ۱۲ روز را به نشانه ۱۲ ماه سال جشن می‌گیرند و در روز سیزده بدر در سیزدهمین روز از بهار، جشن‌های نوروزی را به پایان می‌رسانند.

سیزده بدر با نام «روز طبیعت» نیز شناخته می‌شود و در گذشته در روز سیزده بدر بزرگ‌ترها با کاشتن سبزه‌هایشان در دشت‌ها و فضاهای سبز، ارزش طبیعت را به خود و دیگران یادآوری می‌کردند. در واقع، روز سیزده بدر نماد پاسداشت طبیعت بوده است و ایرانیان باستان طبیعت را به‌عنوان مظهر برکت و شکوفایی، ستایش می‌کردند؛ اما امروزه بسیاری از رسم‌های قابل تامل گذشته فراموش شده‌اند و آداب و رسوم کهن ایرانی از یاد رفته‌اند.

سیزده بدر از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی به حساب می‌آید؛ اما در کتاب‌های تاریخی موجود، تاریخ دقیقی از اولین زمان برگزاری جشن سیزده بدر وجود ندارد. در شاهنامه فردوسی به جشن‌های نوروز و کهن ایرانی در زمان جمشید شاه اشاره شده است. در روایت‌های تاریخی موجود داستان‌هایی از گذراندن روز سیزدهم نوروز در طبیعت توسط جمشید شاه، پادشاه ایران باستان، به چشم می‌خورد؛ اما روایت‌ها و کتب قابل استناد، قدمت جشن سیزده بدر نوروز را مربوط به زمان حکومت قاجار می‌دانند.

با این وجود در ادبیات کهن ما نشانه‌های زیادی از جشن گرفتن نوروز در طبیعت دیده می‌شود. گوناگونی مراسم سیزده بدر در فرهنگ نقاط مختلف فارسی زبان در جهان نیز می‌تواند دلیلی دیگر برای قدمت این جشن نوروزی باشد.

در افسانه‌های قدیمی به نحسی روز سیزدهم اشاره می‌شود و اعتقاد مردم ایران باستان بر این بوده است که با گذراندن روز سیزدهم بهار در طبیعت، نحسی آن را به در می‌کنیم؛ اما ریشه کلمه «در» در سیزده بدر، از دشت و دمن می‌آید و سیزده بدر به‌معنای گذراندن روز سیزدهم در دشت است. هرکدام از آداب و رسوم مربوط به جشن سیزده بدر نیز معانی جالبی دارند که در ادامه آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

آداب سیزده به در در طول سالیان دراز به وجود آمده‌اند و تنوع آن‌ها در طول این سال‌ها در شهرهای مختلف ایران نشان‌دهنده قدمت این جشن است. در شهرهای مختلف آداب و رسوم متفاوت و مراسم مختلفی برای روز سیزده بدر اجرا می‌شوند؛ اما بعضی از این آداب در میان همه شهرها یکسان است.

از جالب‌ترین کارهای روز سیزده بدر می‌توان سبزه گره زدن را نام برد. در گذشته مرسوم بود که برای باز شدن بخت و ازدواج در طول سال آینده، جوانان سبزه گره می‌زدند. این رسم ریشه‌ای کهن دارد و مردم بر این اعتقاد بودند که در ایران باستان که شرایط عقد و ازدواج با امروز تفاوت‌های زیادی داشت؛ یکی از رسوم معمول برای ازدواج در بین زوج‌های جوان، گره زدن سبزه پس از بستن پیوند ازدواج بوده است. به همین دلیل در طول سالیان دراز، از گره زدن سبزه با عنوان آرزوی باز شدن بخت یاد می‌شده است؛ اما امروزه در روزهای سیزده بدر، مردم با خواسته‌ها و آرزوهای مختلف سبزه گره می‌زنند و به برآورده شدن آرزوهایشان در سال پیش رو امید می‌بندند.

از دیگر تعابیر سبزه گره زدن، می‌توان به سپردن گره‌ها و مشکلات زندگی به دست طبیعت نام برد؛ با این باور که با رشد گیاهان گره‌ها باز می‌شوند و اثری از مشکلات باقی نمی‌ماند.

دیگر آیین متداول در روز سیزده بدر سپردن سبزه به آب است. در باور ایرانیان باستان سبزه به آب دادن اهدای هدیه به الهه آب بوده است. ایرانیان باستان باور داشتند با سپردن دانه‌های بارور شده به آب، که همان سبزه‌ها هستند، الهه آب برایشان سرسبزی بیشتر، آبادانی و باروری به ارمغان می‌آورد. این باور ریشه در اعتقادات دینی مردم نیز داشت.

از دیگر دلایل به آب انداختن سبزه، رها کردن گرفتاری‌ها با سبزه در آب است. در این باور مردم با گفتن سختی‌ها به سبزه و رها کردن آن در آب، مشکلاتشان را به آب می‌سپارند. بر اساس روایت‌های به جا مانده از سنت‌های گذشته، باید حتما سبزه به آب روان انداخته شود و بر همین اساس سال‌ها مردم سبزه‌هایشان را به رودخانه‌ها و رودها می‌انداختند. امروزه نیز هم‌چنان این باور و آداب در روز سیزده بدر انجام می‌شود.

علاوه بر آداب معروف سیزده بدر در طول سال‌های اخیر، فعالیت‌های متفاوتی نیز در این روز رواج دارند. انجام بازی‌های دسته‌جمعی بین کودکان و بزرگسالان، بادبادک هوا کردن و دوچرخه‌سواری، از فعالیت‌های پرطرفدار هستند؛ در گذشته اما فال گرفتن، جمع کردن گیاهان صحرایی، سوارکاری، آب پاشیدن به یکدیگر و اجرای رقص و نمایش‌های شاد از فعالیت‌های رایج در روز سیزده بدر بوده‌اند.

جشن‌های مختلف ایرانی با خوراکی‌های خاص خود همراه هستند. روز سیزده بدر نیز در کنار آداب و رسوم خود، خوراکی‌های ویژه و اصیلی نیز دارد. آش رشته از اصیل‌ترین و پرطرفدارترین غذاهای ایرانی است که پای ثابت طبیعت گردی سیزده بدر به شمار می‌رود. بیشتر خانواده‌های ایرانی در این روز در طبیعت آش رشته را روی آتش یا منقل می‌پزند و در کنار یکدیگر صرف می‌کنند.

کاهو و سکنجبین خوراکی‌های میان‌وعده سنتی ایران هستند و در روز سیزده بدر نیز هنوز میان بسیاری خانواده‌ها جایگاه ویژه دارند. طبخ انواع کباب روی منقل در طبیعت نیز در این روز متداول است. علاوه بر این‌ها، بر اساس باوری قدیمی، مردم باقی مانده آجیل، شکلات، شیرینی و تنقلات نوروزی خود را در روز سیزده بدر با خود به پیک نیک می‌برند و با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند.

هر سال و مصادف با جشن‌های سنتی ایران، نویسندگان خوش ذوق، متن‌های زیبا برای تبریک و نکوداشت جشن سیزده بدر می‌نویسند. متن‌های سیزده بدر با آرزوهای زیبا برای اطرافیان همراه است و در بسیاری از آن‌ها از مثل‌های جالب ایرانی استفاده می‌شود.

از نمونه‌های متن‌های تبریک و شادباش برای سیزده بدر نیز می‌توان به متن زیر اشاره کرد:

آهای سیزدهتون به در، دشمناتون در به در، رفقاتون گِل به سر، گرفتاریاتون زود به در، خوشی‌هاتون هزار برابر، سیزده بدر مبارک

شعرهای سیزده بدر نیز برای ستایش این جشن باستانی و در استقبال از روز سیزده بدر کاربردهای فراوانی دارند. در بین آثار برجسته شعر فارسی، نمونه‌هایی از شعرها در ستایش طبیعت دیده می‌شوند. نمونه‌های بسیاری از اشعار عاشقانه نیز به آداب معروف سیزده بدر مانند گره زدن سبزه اشاره دارند. نمونه‌هایی از این اشعار به این شرح است:

آمیخته شد نگاه من با نوروز، با هر گل این بهار آتش افروز تا سال دگر دست به دستت باشم، صد سبزه گره زدم به یادت امروز

همچنین بخشی از شعر عاشقانه شهریار به شرح زیر است:

عشق و آزادگی و حسن و جوانی و هنر، عجبا هیچ نیرزید که بی سیم و زرم، هنرم کاش گره بند زر و سیمم بود، که به بازار تو کاری نگشود از هنرم، سیزده را همه عالم به در امروز از شهر، من خود آن سیزدهم کز همه عالم به درم

در بسیاری از داستان‌ها و روایت‌های قدیمی به نحس بودن عدد ۱۳ اشاره می‌شود و حتی در گذشته برای از بین بردن نحسی این روز مردم به دامان طبیعت پناه می‌بردند؛ اما آیا واقعا روز سیزده بدر نحس است؟

واقعیت این است که در هیچ‌کدام از کتاب‌های کهن ایرانی و فرهنگ اصیل سرزمینمان به نحسی روز خاصی اشاره نمی‌شود. در ایران باستان بسیاری از روزهای سال در فصل‌ها و ماه‌های مختلف، به‌عنوان نمادهایی از طبیعت شناخته می‌شدند. روز سیزدهم نیز در ایران باستان روز تیر نام داشت که روزی فرخنده و مبارک بود. جشن «تیرگان» نیز که از برجسته‌ترین جشن‌های ایران باستان به شمار می‌رود، ریشه در روز سیزدهم ماه تیر دارد.

به مرور زمان باورهای اشتباه درباره نحس بودن عدد ۱۳ و روز سیزده ماه به وجود آمدند؛ اما هم‌چنان هیچ دلیل قابل اعتنایی مبنی بر شوم و نحس بودن روز سیزده بدر وجود ندارد و با گذشت زمان و پیشرفت علم و فرهنگ در جهان، باورهای خرافی تا حد زیادی از میان رفته‌اند و امروزه کمتر کسی به نحس بودن روز سیزده بدر باور دارد.

به‌جز آداب باستانی سیزده بدر، خرافه‌هایی نیز در طول سال به این جشن نوروزی راه یافته‌اند. از مهم‌ترین خرافات سیزده بدر همان نحسی روز سیزدهم بهار است که به آن اشاره کردیم. از دیگر خرافات رایج در گذشته در روز سیزده بدر می‌توان به فال گرفتن برای باز شدن بخت اشاره کرد. استفاده از جادو و طلسم کردن حشرات برای تفرقه افکنی میان افراد نیز از خرافه‌های رایج قدیم بوده است.

با اینکه آداب مختلف سیزده بدر ریشه در عقاید باستانی دارد، به اعتقاد برخی گره زدن سبزه برای باز شدن بخت و به آب انداختن سبزه برای دفع مشکلات، ریشه در خرافات دارد و در ضمن به اکوسیستم طبیعت نیز آسیب می‌رساند. از بهترین رسوم گذشتگان ما، سبز کردن دانه‌ها در روزهای نوروز و سپس کاشتن آن در روز سیزدهم بهار است که باعث سرسبزی فراوان می‌شود. احترام به طبیعت از مهم‌ترین شاخصه‌های جشن سیزده بدر است؛ اما متاسفانه امروزه روز سیزده بدر با نابودی بخش‌هایی از طبیعت همراه است.

در شهرهای مختلف ایران از گذشته تاکنون رسوم مختلفی برای جشن سیزده بدر اجرا می‌شده‌ است. در نقاط روستایی و شهرهای کوچک، رسوم کهن ایرانی بیشتر پا برجا مانده‌اند.

مردم شمال کشور در روز سیزده بدر، در سفره‌هایشان سمنو و حلوا می‌گذارند. در شهرهای خراسان نیز آش سیزده بدر را با گیاهان صحرایی طبخ می‌کنند. در میان اهالی لرستان روز «چهارده به در» متداول است و مردم بومی روز سیزده نوروز را در خانه می‌مانند. در گذشته جشن گرفتن اولین شنبه سال نو در طبیعت، در میان مردم لرستان نیز رایج بوده است.

در گذشته روز سیزده بدر با آغاز نیمه دوم سال زراعی همراه بود. ایرانیان در قدیم در روز سیزده بدر برای بارش باران و حاصلخیزی زمین‌هایشان مشغول نیایش می‌شدند و در دشت‌های سرسبز و پر گل به رقص و پایکوبی می‌پرداختند. ایرانیان باستان پیش از شروع نوروز دانه‌های مختلفی را سبز می‌کردند و تا روز سیزده بدر هرکدام از دانه‌ها که بیشتر رشد می‌کرد را آن سال در زمین‌هایشان می‌کاشتند. آن‌ها معتقد بودند که باید روزهای نوروز را با شادی سر کنند تا سال پیش رو برایشان مملو از برکت باشد. اسب ‌سواری و اجرای نمایش با اسب نیز از رسوم جالب‌توجه ایران قدیم در روز سیزده بدر بوده است.

روز سیزدهم ماه متعلق به الهه تیر بود و برای مردم جایگاهی ویژه داشت. در روز سیزدهم بهار، مردم از طلوع تا غروب خورشید را در طبیعت می‌گذراندند و از گیاهان صحرایی و دام‌هایشان غذا تهیه می‌کردند. بخشی از آداب امروزی جشن سیزده بدر ریشه در آداب کهن ایرانی دارد؛ اما بعضی از آن‌ها اساس و ریشه‌ای ندارند و به مرور زمان به فرهنگ ما وارد شده‌اند.

روز سیزده بدر در سال ۱۴۰۴ شمسی مصادف با چهارشنبه سوم شوال ۱۴۴۶ قمری و دوم آوریل ۲۰۲۵ میلادی است. این روز بعد از تعطیلات عید سعید فطر قرار دارد و فرصت را برای گشت‌وگذار به یاد ماندنی در دل طبیعت فراهم خواهد کرد.

اگر در محل زندگی شما آداب خاصی برای جشن سیزده بدر وجود دارد، در قسمت دیدگاه‌ها با ما و سایر کاربران کجارو در میان بگذارید.

عکس کاور: bultannews.com؛ عکاس: نامشخص