سفالگری؛ جادوی آب و خاک و رنگ (بخش اول)

با وجود آن که سفالگری یک صنعت بسیار قدیمی است اما با گذشت زمان و گسترش زندگی شهری، این هنر نه‌تنها از بین نرفته بلکه تکامل پیدا کرده و خود را با نیازهای زندگی امروزی وفق داده است. به مرور زمان، بشر نقش و نگارهایی زیبا با رنگ‌های مختلف بر این ظرف‌ها کشیده و زیبایی آن را دوچندان کرده است.

امروزه در ایران و سایر کشورهای دنیا این هنر به حیات پویای خود ادامه می‌دهد. هر منطقه‌ای برای ساخت و تزیین ظروف و اشیای سفالی، شیوه و مواد اولیه‌ی خاص خود را دارد که گرچه اختلافات بسیار اندکی با هم دارند اما به‌خوبی می‌توان محصولات هر خطه را از جای دیگر تشخیص داد.

سفال در واقع اولین محصول هنری و صنعتی بشر و حاصل نیاز انسان و توانایی او در به کارگیری عوامل طبیعت برای برطرف کردن این نیازها است. از آن جایی که مواد اولیه‌ی ساخت ظروف سفالی شامل خاک، آب و آتش در سرزمین‌های محل سکونت بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آن را در تمامی نقاط مسکونی انسان مشاهده می‌کنیم. کهن‌ترین اشیا سفالی به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط به گنج‌دره در استان کرمانشاه است که تاریخ آن به هزاره‌ی هشتم پیش از میلاد می‌رسد.

علاوه بر ارزش‌های هنری آثار سفالی، بررسی دقیق آن‌ها امکان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌کند. از آن جایی که سفالگری یک هنر همگانی بوده است، ظروف سفالین نه‌تنها سلیقه‌ی ابداع کننده‌ی آن را نشان می‌‌دهند، بلکه اطلاعات خوبی از زندگی اجتماعی و دوره‌ی زندگی افراد به ما می‌دهند و مطالعه‌ی آن‌ها فرصت خوبی برای شناسایی تمدن‌ها، شهرها، اقوام و ادوار مختلف تاریخ است. چراکه هر ملتی برای تزیین آثار سفالی خود از نشانه‌ها، اشکال و تزیینات مختص خودشان استفاده می‌کردند.

باستا‌ن شناسان نیز از کنار هم گذاشتن این قطعات و نقوش روی آن‌ها، به اسرار شگفت‌انگیزی درباره‌ی هنر و زندگی در آن دوران و ناشناخته‌های تاریخ پی می‌برند.

در حال حاضر نیز هنر سفالگری، به شیوه‌های سنتی و صنعتی در ایران رواج دارد و از مهم‌ترین مراکز آن لالجین همدان است.

چهار مرحله برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:

۱. آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است.

۲. شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.

۳. تزیین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزیین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ی آن اضافه خواهد شد.

۴. حرارت دادن: در مرحله‌ی نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.

۱. برجسته‌کاری به کمک قلم‌مو با استفاده از مخلوط گل ساییده و کتیرا.

۲. روش کنده‌کاری که در آن با چاقو قسمت‌هایی را گود می‌کنند.

۳. باسمه‌کاری به‌وسیله‌ی مهر.

۴. پوشش سفال به‌وسیله‌ی دو قشر لعاب با رنگ‌های مختلف که روی پوشش خارجی با وسیله‌ی نوک‌تیز، نقش را حک می‌کنند.

۵. به کارگیری لعاب روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه‌ور ساختن ظرف در لعاب یا روش موم‌گیری که کل ظرف را موم می‌گیرند و جای نقشها را خالی کرده و سپس با رنگهای لعابی پر می‌کنند و حرارت می‌دهند. نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید می‌شود.

لالجين یکی از شهرهای شهرستان بهار در استان همدان ایران است و به‌عنوان مرکز تولید سفال و سرامیک خاورمیانه شناخته می‌شود. ۸۰ درصد از جمعیت شهر لالجین به شغل سفالگری و سرامیک‌کاری اشتغال دارند. این شهر یكی از مراكز عمده‌ی ساخت سفال و سرامیک ایران و جهان است و محصولات هنرمندان سخت‌کوش این منطقه،علاوه بر شهرهای دور و نزدیک ایران به بسیاری از کشورهای دیگر صادر می‌شود. سفالینه‌های ساخت لالجین بسیار متنوع هستند و شامل انواع ظروف تزیینی و مصرفی می‌شوند.

بیشتر سفال‌های این منطقه بدون نقش و با لعاب یكدست به بازار عرضه می‌شود. محصولات این منطقه بسیار متنوع و از حیث خاك و لعاب نسبتا مرغوب‌تر از سایر نقاط ایران است. رنگ لعاب‌هایی كه در همدان ساخته می‌شود اغلب لاجوردی، آبی، سرمه‌ای، حنایی، زرد، سبز، فیروزه‌ای و قهوه‌ای است. سفال‌های همدان، گاه به طریقه‌ی رو رنگی نقاشی می‌شود و گاه با نقوشی كه به‌صورت مقعر روی سفال ایجاد می‌شود، تزیین می‌شود. هنگام لعاب دادن نقاط گودتر از لعاب پر شده و در نتیجه به‌صورت خطوط پر رنگ‌تری دیده می‌شود.

در این منطقه، سفالگری با خاك سفید انجام می‌شود و پس از ریختن، سطوح سفال را با لایه‌ای از خاك سفید خالص‌تر كه تركیباتش در هر منطقه فرق می‌كند و به‌صورت دوغاب درمی‌آید، می‌پوشانند و سپس با رنگ‌های متنوع، نقاشی می‌كنند و در نهایت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی‌رنگ پوشانده و می‌پزند.

نقوشی كه روی سفال‌های میبد به چشم می‌خورد یكی تصویر خورشید با چهره‌ی زن است كه اصطلاحا خورشید خانم نامیده می‌شود و دیگری تصویر گل‌های تزیینی و ماهی و پرنده است. تكنیك ساخت سفال‌های میبد، چرخ‌كاری و همچنین ریخته‌گری دوغابی است.

قدمت هنر سفالگری در مناطق باستانی بلوچستان به عصر پارینه‌سنگی و پیش از تاریخ بر‌می‌گردد. در شهر سوخته و در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تولید سفال بسیار رواج داشته است. تولیدات سفال‌های كلپورگان با سفال‌های به دست ‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد، شباهت دارند. مهم‌ترین وجه تمایز سفال‌های کلپورگان با سایر مناطق، شیوه‌ی ساخت این سفال است که بر اساس الگوهای قدیمی و باستانی انجام می‌شود. روش ساخت این نوع سفال روش لوله‌ای یا فتیله‌ای است. این سفال بدون لعاب و با نقوش سیاه‌رنگ تزیین می‌شود.

سفالگری در كلپورگان، كاری مختص به زنان است و مردان فقط كارهای سنگین مثل آوردن خاك از معادن و آماده كردن گل را انجام می‌دهند. آنان ترجیح می‌دهند كه سفالگری را به همان شیوه‌ی سنتی خود انجام دهند و كار ساختن سفال صرفا با دست انجام می‌گیرد و ندرتا از چرخ دستی نیز استفاده می‌کنند.

شیوه‌ی تولید سفال در شهوار میناب بسیار جالب و بدیع است. كوره‌های زمینی كه از شاخ و برگ درختان شكل گرفته و همین طور ابتدایی بودن ابزار و روش‌های تولید در این منطقه یادآور شیوه‌ی تولید سفال در دنیای باستان است. قدمت تولید سفال در شهوار میناب به مرحله‌ی پیش از اختراع چرخ پایی برمی‌گردد.

محصول كارگاه‌های سفالگری بومی این روستا، ظرف‌های ذخیره‌ی آب است كه «جهله» نامیده می‌شود. ساخت «جهله» با روش ساده‌ی چرخكاری انجام می‌شود. شكل و طرح چرخ‌های سفالگری در شهوار مربوط به حدود ۳ هزار سال قبل از میلاد است.

این منطقه در جنوب استان خراسان واقع شده است. نقوش سفال‌های مند گناباد شبیه به نقوش سفال مناطقی چون میبد یزد، استهبان فارس و شهرضای اصفهان است.

ظروف مند گناباد كه اكثرا به‌شکل قاب و قدح هستند، حاشیه‌هایی ساده در لبه‌ی ظرف و نقوش ریز و كوچك پرنده و گل و برگ تزیینی در وسط دارند و در بسیاری موارد نیز تمام سطح داخلی یا خارجی یا هر دو را از نقوش پرنده و گل و برگ پر می‌كنند.

در زنوز كه در نزدیكی تبریز واقع شده یك نوع خاك سفید مرغوب وجود دارد. سفال‌سازی در زنوز و تبریز با همین خاك و یك شكل انجام می‌شود. آثار سفالی این منطقه را سرویس‌های زیبای غذاخوری، گلدان، پایه‌ی آباژور، شمعدان، زیرسیگاری، سرویس چای‌خوری، قاب و قدح و مجسمه‌ی جانوران تشکیل می‌دهند. سفال‌های زنوز به دو شکل ساده و منقوش عرضه می‌شوند.

محصولات سفال قم شامل سفال‌هایی با روش چرخ‌كاری و ریخته‌گری دوغابی و خرمهره با لعاب فیروزه‌ای هستند.

یكی از بازماندگان حقیقی صنعت سفال‌سازی ۶۰۰۰ ساله، پیشه‌ی مهره‌سازی است كه چیزی جز مهره‌های فیروزه‌ای رنگ تولید نمی‌كند. ساختن و سوراخ كردن مهره‌ها توسط كارگران جوان كارگاه انجام می‌شود و وقتی كه خشك شدند آن‌ها را در لعاب قلیایی فرو می‌برند. پس از عملیات پخت، همه این مهره‌ها به رنگ فیروزه‌ای در می‌آیند .ساختن این مهره‌ها در انحصار قم است و از آنجا به همه ایران فرستاده می‌شود.

رنگ سفال‌های مازندران پس از پخت، به رنگ قرمز اخرایی است كه این به‌دلیل وجود تركیبات آهن در گل این منطقه است. در مازندران از چرخ‌های برقی و پایی استفاده می‌شود و كوره‌ها با سوخت هیزم، نفت سفید و گاز مورد استفاده قرار می‌گیرند. محصولات این منطقه، بیشتر ظروف هستند كه در كلاگر محله جویبار به‌صورت شبكه‌بری (مشبك) تولید می‌شوند و همچنین چند كارخانه به‌صورت مكانیزه سفال سقف (بام‌پوش) تولید می‌كنند.

در بیشتر نقاط گیلان، سفالگری سنتی رواج دارد و بیشتر، ظروف كاربردی ساخته می‌شود كه مهم‌ترین آن ظرفی است به نام (گمج) كه در اندازه‌های مختلف و همچنین به شكل‌های دسته‌دار و درپوش‌دار و با لعابی سبز تولید می‌شود.

استان سمنان امروزه یكی از مراكز سفالگری ایران محسوب می‌شود و سفالگران بسیاری در شهرهای سمنان، شاهرود، گرمسار و دامغان فعالیت می‌كنند كه بیشتر آن‌ها در شهرستان سمنان متمركز هستند. روش كار آنان چرخكاری، قالبی (فشاری و دوغابی) و ساخت سفال‌های دست‌ساز است. در این استان، خاك رس مناسبی برای سفالگری وجود دارد و سفالگران آثارشان را در كوره‌های سنتی و برقی می‌پزند.

سفالگری، به‌خصوص كوزه‌گری، از گذشته‌های دور در این منطقه رواج داشته است. در زمان سلجوقیان، ساوه یكی از مراكز مهم سفالگری بود. امروزه چند كارگاه سفالگری به شكل سنتی (چرخ‌كاری) و قالبی، به تولید سفال در ساوه مشغول هستند.

در شهرضا با دو نوع خاك كار می‌كنند، یكی خاك رس كه متعلق به خود شهرضا است و دیگری خاك سفید كه از نقاط دیگر به این منطقه آورده می‌شود. در شهرضا اشیاء متنوعی از قبیل كاسه و بشقاب، سرویس چای‌خوری، گلدان، زیرسیگاری، شمعدان، لیوان و... می‌سازند. سفال‌های این منطقه به‌شکل منقوش عرضه می‌شوند و نقاشی‌های آن‌ها به چند سبك مختلف است.

ساخت سفال در ایران سابقه‌ای طولانی و درخشان دارد. با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص کشور ایران، که در محل تقاطع تمدن‌های باستانی و در مسیرهای کاروان‌های مهم واقع شده است، تقریبا در هر بخشی از ایران، در زمان‌های مختلف ساخت سفال رواج داشته است. با این حال، حفاری‌های اخیر و تحقیقات باستان‌شناسی نشان داد که چهار منطقه‌ی عمده در تولید سفال در فلات ایران وجود دارد؛ بخش نخست شامل غرب کوه‌های زاگرس و نواحی لرستان است. بخش دوم شامل نواحی جنوب دریای خزر است که استان‌های گیلان و مازندران را در بر می‌گیرد. این دو منطقه نخستین نواحی در فلات ایران بوده‌اند که سفالگری را آغاز کرده‌اند. بخش سوم شامل شمال غرب کشور و نواحی آذربایجان را شامل می‌شود. بخش چهارم در جنوب شرقی و شامل استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان است. افزون بر این ۴ منطقه نواحی کویری ایران را نیز می‌توان به آن اضافه کرد که قدمت ساخت سفال در آن‌ها به ۸ هزار سال پیش از میلاد بر‌می‌گردد.

ساخت سفال با گذشت زمان با توجه به تغییرات فرهنگ‌های پیش از تاریخ و تجربه‌اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم، رنگ و نقش دچار تغییرات چشم‌گیری شده ‌است. این تغییرات، عاملی تعیین‌کننده در تقسیم‌بندی انواع سفال‌های پیش از تاریخ و بعد از آن هستند. در مورد چگونگی ساخت اولین سفال به دست انسان، نظرات مختلفی ارائه شده‌ است. عده‌ای ریشه‌ی ساخت سفال را در صنعت سبدبافی می‌دانند و معتقد هستند برای اولین بار گل‌های اندود‌کننده‌‌ی کف سبدهای گیاهی پس از خشک شدن یا قرار گرفتن در آتش و سوختن چوب‌های سبد، الهام‌بخش سفال‌سازی بوده است. عامل پیدایش صنعت سفال‌سازی هرچه باشد در این مورد شکی نیست که سفال‌های اولیه، دست‌ساز و خشن و ماده‌ی چسبندگی آن‌ها شن و گیاهان خرد شده، بود است.

یکی از مشخصه‌های سفالگری فلات ایران، سفال قرمزرنگ منقوش است که در طول هزاره‌های ششم و پنجم ق. م. در حاشیه‌ی کویر در فلات مرکزی ایران شکل گرفت و متداول شد. این سفال‌ها دست‌ساز و به رنگ قرمز و دارای خمیری مخوط با پودر شن یا گیاهان خرد شده است. این نوع سفال طی حفاری‌های باستان‌شناسی از محوطه‌های باستانی چشمه علی، قره تپه شهریار، اسماعیل آباد، تپه زاغه، سیلک و حصار شناسایی شده‌اند.

مهم‌ترین تحولی که صنعت سفالگری را به‌کلی دگرگون ساخته، اختراع چرخ سفالگری است که در هزاره‌ی چهارم ق. م. اتفاق افتاده است. سفالگران ابتدا از چرخ‌های کند‌گردش استفاده می‌کردند و سپس به چرخ‌های پرسرعت و تندگردش که امروز نیز مورد استفاده‌ی کارگاه‌های سفالگری سنتی است، دست یافتند.

از اوایل هزاره‌ی سوم ق. م. نوع دیگری سفال از مناطق شمال فلات ایران به‌سمت داخل فلات نفوذ می‌کند که به سفال خاکستری معروف است. این نوع سفال، چرخ‌ساز است و از نظر سبک ساخت و تزیینات، تحت‌تاثیر ظروف فلزی هم‌عصر خود قرار گرفته ‌است. فرهنگ سفال خاکستری از اوایل هزاره‌ی سوم ق. م. در مناطق باستانی یانیک تپه اردبیل، تورنگ تپه گرگان، تپه حصار دامغان شناسایی شده‌ است. سفال خاکستری براق در طول عصر آهن یعنی از اواسط هزاره‌ی دوم ق. م. به بعد در اکثر نقاط فلات ایران گسترش یافت و در همین دوره به اوج زیبایی، ظرافت و پیشرفت تکنیکی در ساخت، پخت و تزیین رسید. از نیمه‌های هزاره‌ی اول ق. م. با رونق فلزکاری، صنعت سفالگری رو به افول می‌رود به‌طوری که در این دوران تاریخی سفال‌های ساخته شده، عمدتا بسیار خشن و بدون نقش هستند و از ظرافت سفال‌های پیش از تاریخی خبری نیست.

یکی از نخستین سایت‌های شناخته شده در کاوش‌های باستان‌شناسی ماقبل تاریخ، تپه گنج دره در کرمانشاه است که پیشینه‌ی آن به هشت هزار سال پیش از میلاد بر‌می‌گردد. یکی دیگر از مناطق کشف شده با قدمت پیش از تاریخ، غارهای کمربند در منطقه‌ی جنوبی دریای خزر در نزدیکی بهشهر است.

مجموعه‌ی سیلک تهران در موزه‌ی ملی ایران

از سفالگری در دوران ماد اطلاعات زیادی در دست نیست. آثار این دوره را می‌توان در نزدیک ملایر و بیستون و همچنین استان‌های کردستان و گیلان یافت. کاوش‌های اخیر توسط مرکز تحقیقات باستان‌شناسی ایران در سایت زیویه نشان می‌دهد یکی از مهم‌ترین نوآوری‌ها در فناوری سفالگری و سرامیک که دربرگیرنده‌ی ظروف لعاب دار می‌شود در این دوران رخ داده ‌است.

با روی کار آمدن سلسله‌ی هخامنشی در سده‌ی ششم پیش از میلاد، پیشرفت‌های زیادی در ساخت سفال صورت گرفته ‌است. در این دوران سفال ظریف با شکل‌های تازه ساخته شده‌اند.

کوزه‌ی سفالی متعلق به هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد در موزه‌ی ملی ایران

ریتون نمونه‌ای از سفالگری در دوران هخامنشیان

تا چندی پیش اطلاعات زیادی از هنراشکانی در دست نبود. پس از کاوش‌های باستان‌شناسی پروفسور آرتور پوپ، چندین سایت باستان‌شناسی وابسته به دوران اشکانی کشف، بررسی و شناخته شد. برخی از این سایت‌ها فراتر از مرزهای کنونی ایران است؛ برای نمونه نساء در آسیای میانه یا دورا اروپوس در سوریه را می‌توان نام برد که آثار هنر اشکانیان در آن‌ها وجود دارد. سایت‌های باستان‌شناسی وابسته به دوران اشکانی در داخل ایران نیز بسیار هستند که می‌توان به سایت‌های کنگاور، صددروازه٬ هگمتانه و سایت‌های گوناگون در دشت گرگان، گیلان و سیستان اشاره کرد.

از اکتشافات جدید باستان‌‌شناسی، اطلاعات بسیاری از سفالگری و هنر اشکانیان به دست آمده است. سفال اشکانی را می‌توان به دو گروه عمده تقسیم کرد؛ ظروف لعاب‌دار و بدون لعاب. سفال‌های بدون لعاب بیشتر شامل کاسه، فنجان‌های کوچک و شیشه‌های بزرگ با پایگاه‌های محدب و بدون هیچ‌گونه تزیین هستند.

قمقمه‌ای از دوره‌ی اشکانی

به‌طور کلی می‌توان گفت که سفال ساسانی با اندک تفاوت‌هایی، تداوم سنت‌های اشکانی است. سفال‌های دوران ساسانیان شامل دو دسته‌ی لعا‌ دار و بدون لعاب هستند که بیشتر کوزه‌های بزرگ و انواع مختلف کاسه را شامل می‌شوند. بیشاپور٬ سیراف، کنگاور، دشت گرگان، تورنگ تپه، تخت سلیمان، تخت ابونصر در استان فارس و قابیرا در نزدیکی کرمان سایت‌هایی هستند که آثار هنر ساسانیان در آن‌ها کشف شده‌اند. در دوران ساسانی، رنگ سبز فیروزه‌ای یا آبی فیروزه‌ای مهم‌ترین رنگ برای آثار سفالی بوده است.

در دوران پس از اسلام در ایران آثار سفالین گوناگونی به‌ویژه از سده‌ی دوازدهم میلادی تا هفدهم - به‌ویژه از دوران صفویان - به یادگار مانده است. بسیاری از این آثار در کاشان، کرمان و اصفهان ساخته شده‌اند.

به‌طور کلی دوره‌ی صفوی در شکوفایی هنر خصوصا هنر سفالگری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است .در دوره‌ی صفوی هنرهای گوناگون چون معماری، نقاشی، فلزكاری، نساجی و قالی‌بافی و تزیینات معماری به حد اعلای ترقی رسید.

در هنر سفالگری نیز هنرمندان و سفالگران این دوران علاوه بر ادامه‌ی سنت‌ها و شیوه‌ی سفالگری دوره‌ی میانی كه هم‌زمان با حكومت شاه عباس اول صفوی است، از نظر خلق آثار هنری گذشته تحول تازه‌ای با برخورداری از تاثیر سفال‌سازی چین، عثمانی و اروپایی به وجود آوردند.

ظروف سفالین دوران صفوی را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

سلادون، سفالینه‌ی یكرنگ كرمان، سفالینه‌ی رنگارنگ مشهد.

گل‌های تزیینی، نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و پرندگان از جمله تزیینات متداولی است كه در آرایش ظروف سفالین دوره‌ی صفویه چون كاسه، بشقاب، كوزه، قدح، پیاله، قلیان و دیگر ظروف به كار برده شده است.

سفال‌های ایرانی از اصفهان سده‌ی هفدهم میلادی

در دوران معاصر هنر سفالگری در كرانه‌های خلیج فارس تا حاشیه‌ی دریای خزر با ویژگی‌های گوناگون ادامه دارد و به نظر می‌رسد در این راستا بیش از همه، نقوش مختلف سفالینه‌ها است كه ریشه در هنر سفالگری سنتی ایران دارد.

از جمله مراکز فعال و شناخته‌شده‌ی جهانی در حال حاضر، منطقه‌ی لالجین همدان است که فعالیتی مستمر در تولید انواع ظروف سفالین را در کارنامه‌ی کاری خود ثبت کرده و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر همدان مطرح شده است.