عروسک های بومی؛ راوی فرهنگ ملی، حامی گردشگری مردم شناسی

چند سالی است که نگاه حفاظتی و حمایتی فعالان عرصه میراث فرهنگی از بناهای تاریخی و گنجینه‌های متعارف و آشنا، به سوی میراث ناملموس رفته است، چنانکه ۲۷ سال پیش سازمان یونسکو منشوری را تدوین کرد تا از میراث ناملموس حفاظت کند. کشور ما نیز که کمتر از یک دهه است به این کنوانسیون ملحق شده، توانسته کارنامه قابل اعتنایی در این زمینه به جا بگذارد، به‌طوری که در حال حاضر بیش از ۱۱۰۰ اثر در فهرست ملی میراث ناملموس و ۱۰ اثر در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسانده است.

البته در این میان نیز عروسک‌ها جایی برای خود باز کرده‌اند، اما آیا آن‌ها از چنان پیشینه فرهنگی قدرتمندی برخوردار هستند که سفیرانی توانمند برای معرفی فرهنگ غنی ما باشند؟

همه چیز از یک پروژه بین‌المللی شروع شد؛ «ایجاد کسب و کار پایدار از طریق صنایع دستی برای حفاظت از منابع طبیعی».

بادهای ۱۲۰‌ روزه، خشکسالی ۱۷ ساله، تخریب پوشش گیاهی و به‌دنبال آن معیشت اصلی جوامع روستایی (کشاورزی و دامداری) باعث شد خراسان جنوبی به پایلوت طرح «پروژه ترسیب کربن» از سوی دفتر عمران سازمان ملل تبدیل شود.

این پروژه با حمایت سازمان ملل متحد و سازمان جنگل‌ها و مراتع در سال ۱۳۹۲ در روستاهای تاجمیر، نازدشت، کسراب، حجت آباد و همت آباد در خراسان جنوبی آغاز شد. یکی از اهداف اصلی این پروژه بهبود وضعیت اقتصادی- اجتماعی مردم محلی بر پایه توسعه پایدار بود تا به این ترتیب وابستگی معیشتی آن‌ها به منابع ملی کم و پوشش گیاهی مراتع تخریب شده احیا شود. یکی از اتفاقات مهمی که در حین این پروژه روی داد، احیای عروسک‌های دست ساز تاجمیر بود. علاوه بر آن گردنبند و دستبند‌های پر نقش و نگار زنان روستایی هم که در همین طرح ساخته می‌شد هواخواهان بسیاری یافته است.

عروسک‌های تاجمیر در روستایی به نام «تاجمیر» در حوالی مرز ماهی‌رود در فاصله حدود ۹۰ کیلومتری از مرز افغانستان، در شهرستان سربیشه استان خراسان جنوبی، احیا، تولید و عرضه می‌شوند.

عروسک‌های تاجمیر نشانه‌های فرهنگ غنی منطقه را با خود همراه دارند و در حین ساخت عروسک‌ها لالایی‌ها، شعرها و خاطرات زندگی روستایی عشایری نیز احیا می‌شود که دانش بومی ارزشمندی در آن نهفته است. ساخت عروسک‌ها به مثابه ساخت یک فرهنگ کوچک از جامعه محلی است؛ چراکه یک عروسک با خود پوشاک، آرایه‌ها، داستان‌ها و دیگر آداب و رسوم بومی را نیز معرفی می‌کند.

این عروسک‌های دست‌ساز، با محیط زیست نیز سازگاری بالایی دارند. آن‌ها با استفاده از تکه پارچه‌های دورریز، پشم گوسفند و موی بز درست می‌شوند و اگر فردی که آن‌ها را می‌خرد، پس از مدتی بیرون بیندازد؛ ظرف مدت ۳ ماه دوباره به طبیعت بر می‌گردند.

بنابراین مردم با ساختن این عروسک‌ها در روستاهای مذکور نه‌تنها با فرهنگ خود آشتی می‌کنند؛ بلکه با فروش آن‌ها، وابستگی خود را به منابع طبیعی کاهش می‌دهند و از طرفی ارزش‌های فرهنگی خود را به سایر مناطق نیز صادر می‌کنند.

عروسک‌های ساخته شده زنان روستاهای خراسان جنوبی، به‌خصوص روستای تاجمیر به‌خوبی نشان‌دهنده پوشش زنان این استان کویری است. این عروسک‌ها فرصتی برای بهره‌برداری از گردشگری از نگاه مردم‌شناسی را برای استان فراهم کرده است. این عروسک‌ها با کمک سازمان‌های حامی این طرح در بازارهای هدف به فروش می‌رسند. کسانی که این عروسک‌ها را می‌خرند فقط خریدار یک عروسک نبوده‌اند، بلکه آن‌ها اسرار مگوی زنان روستا را می‌خرند. داستان‌های منحصربه‌فردی که روی تکه پارچه سفید نوشته شده و در بقچه یا دستار عروسک‌ها جاسازی می‌شود. عروسک‌ها راویان زندگی مردمان روستا هستند؛ پیرزنی افتاده حال، چوپانی سخت‌کوش، مادر جوان و نوزادش، زن جوانی که بچه‌دار نمی‌شود و زنی در لباس‌های زیبای بلوچی و... هر عروسکی داستان خاص خودش را دارد. هیچ دو عروسکی را نمی‌یابید که داستانی مشابه داشته باشند. این عروسک‌ها، علاوه‌ بر روایت زندگی زنان سرسخت روستایی، گوشه‌ای فراموش شده از فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه را هم به معرض تماشا می‌گذارند و باورها، رسم‌ها و شیوه زندگی جوامع محلی را به‌خوبی نشان می‌دهند.

بنابر پژوهش‌های موجود، حدود ۵۰۰ عروسک بومی در مناطق گوناگون کشور ما وجود داشته که امروزه تعداد زیادی از آن‌ها به فراموشی سپرده‌ شده است. اما چندسالی است که این قهرمانان خاموش برای خود دوستداران و طرفدارانی یافته‌اند. اولین حرکت‌ها برای ثبت ملی عروسک‌های بومی با ثبت یکی از عروسک بومی محلی خراسان جنوبی به نام «دوتوک» از روستای تاجمیر شروع شد. در حال حاضر عروسکی از قشم به نام «دختولوک»، عروسک «بازبازک لیلی» از چهارمحال و بختیاری و نیز عروسک‌واره‌ای به نام «نورگون» با ریشه در اسطوره فریدون و ضحاک از سرزمین مازندران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و قرار است در فهرست آثار یونسکو نیز ثبت جهانی شوند.

در حال حاضر ۱۲ روستا در ۵ منطقه ایران در این طرح مشارکت دارند و ۷ روستا فعالانه در حال ساخت و عرضه عروسک‌های بومی هستند. خراسان جنوبی، قزوین، قشم، اصفهان و ورامین از مناطقی هستند که ساخت این عروسک‌ها در آن‌ها جریان دارد.

حال در ابتدای سال جاری این عروسک‌ها برای خود صاحب خانه‌ای شده‌اند. موزه دکتر رهگشای در شهرستان بادرود اصفهان میزبان حدود ۱۵۰ عروسک دست‌ساز شناسنامه‌دار با لباس‌های محلی است. البته متولیان و حامیان این حرکت به موزه‌های داخلی خود را محدود نکرده‌اند و عروسک‌های خود را به‌همراه داستان‌ و سرنوشت این عروسک‌ها، به برخی موزه‌های خارجی نیز ارسال کرده‌اند که مورد استقبال قرار گرفته است.

امیدواریم با انجام این کار و حرکت‌های مشابه شاهد پیشرفت و رونق گردشگری روستایی در ایران باشیم.