صنایع دستی ایران؛ حصیر، نخستین زیرانداز بشر
صنایع دستی
پیش از پیدایش صنایع و ورود ماشین‌آلات به چرخه‌ی تولید به‌منظور تولید انبوه کالاها که با توجه به افزایش جمعیت از ضرورت‌های زندگی مدرن بوده، انسان برای تولید ملزومات زندگی از روشی بسیار ساده استفاده می‌کرده است. در این روش کالا یا تنها به اتکای هنر و قوت دست سازنده و با ابزار ساده‌ای برای ضربه زدن، برش، دوخت و... تولید می‌شده یا در تولید آن از ماشین‌های ساده استفاده می‌شده است. ماشین‌هایی که برخلاف ماشین‌آلات صنعتی امروزی که حرکت در آن‌ها به پشتوانه‌ی انرژی‌هایی نظیر انرژی‌های فسیلی، برق و... صورت می‌گیرد، تنها با انرژی حاصل از حرکات دست و پای سازنده کار می‌کردند.
امروزه این روش‌های تولید که به صنایع دستی مشهور هستند، نه‌تنها ارزش خود را از دست نداده‌اند، بلکه محصولات تولید شده به این روش‌ها ارزش فراوان هنری و اقتصادی دارد. اهمیت ویژه‌ی صنایع دستی در دنیای مدرن امروز سبب شده است تا در تقویم جهانی روز دهم ژوئن به‌عنوان روز جهانی صنایع دستی نام‌گذاری شود.
حصیربافی و تاریخچه آن
یکی از قدیمی‌ترین مصنوعات ساخت بشر حصیر است. حصیربافی بافت رشته‌های حاصل از الیاف گیاهی است. نمونه‌های اندک به دست آمده در بین‌النهرین و آفریقا نشان می‌دهد صاحبان این تمدن‌ها از نی و گیاهان روییده شده در باتلاق‌های سفلای بین‌النهرین به‌منظور بافت زیرانداز حصیری استفاده می‌کردند. البته با توجه به تحقیقات تاریخی انجام شده کاربرد این بافته‌ی طبیعی چیزی بیشتر از یک زیرانداز ساده بوده است.
با توجه به سیر مراحل زندگی بشر بعد از اتمام دوره‌ی غارنشینی تا زمانی که انسان‌ها یک‌جا‌نشین شوند، به‌صورت کوچ‌رو زندگی می‌کردند. از ضروریات زندگی انسان‌های کوچ‌رو قابلیت حمل و نقل و همچنین برپایی آسان سکونتگاه آن‌ها است و حصیر، این ویژگی‌ها را دارد. در واقع پس از غارنشینی، اولین سرپناه‌ها به کمک حصیر ساخته می‌شده‌اند. البته برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر در مورد این نخستین زیرانداز بشر، محققان این عرصه با مشکلی بزرگ مواجه هستند. با توجه به از بین رفتن الیاف طبیعی به مرور زمان نمونه‌های بسیار اندکی برای تحقیق وجود دارد.
حصیربافی در ایران
ایران در کنار کشورهایی مانند ژاپن، کره و مکزیک یکی از شانزده کشور تولیدکننده‌ی حصیر به شمار می‌رود. پیشینه‌ی تاریخی این تولیدات در ایران نشان می‌دهد، استفاده‌ی ایرانیان قدیم از حصیر منحصر به زیرانداز نبوده و در ساخت ظروف نیز از حصیر استفاده می‌کردند. امروزه نیز ظروف حصیری برخلاف کاربری اصلی حصیر یعنی زیراندازها، با اقبال بیشتری بین علاقه‌مندان صنایع دستی مواجه شده است.
روش تولید حصیر و مواد اولیه‌ی آن در مناطق مختلف ایران متفاوت است. در واقع تفاوت در موارد اولیه‌ی مورد نیاز حصیربافی که از تفاوت‌های اقلیمی ناشی می‌شود بر روش‌های تولید نیز تاثیرگذار بوده است. در کنار تفاوت‌های موجود در تولید حصیر در کشور، فصل مشترک تمامی این روش‌ها همان بافت متشکل از تار و پود است. بافتی که در ظروف حصیری، کلیه‌ی مراحل آن به کمک ابزار بسیار ساده با دست و در قالب بافت‌های مشبک و مارپیچ انجام می‌شود. در تولید زیرانداز حصیری در برخی مناطق از دستگاه ساده‌ی حصیربافی و در برخی مناطق هم از همان بافت دستی استفاده می‌شود.
از دیگر ویژگی‌های حصیر ایرانی، فعالیت‌های تزیینی انجام شده در بافت آن است. این تزیینات یا در ساختار بافت وجود دارند یعنی حصیر با بافت‌های تزیینی مثلا با تعداد خاص تار یا پود بافته می‌شود یا در رنگ حصیر. برای ایجاد تفاوت در رنگ حصیر یا از مواد اولیه با رنگ خاص استفاده می‌کنند یا مواد اولیه را با استفاده از عناصر طبیعی به رنگ دلخواه درمی‌آورند. به‌عنوان مثال از چوب سرخ‌رنگ نوعی درخت به نام «بقم» برای تولید رنگ طبیعی استفاده می‌کنند. رنگ حاصل در شرایط اسیدی به رنگ قرمز و در شرایط قلیایی به رنگ آبی تغییر رنگ می‌دهد.
ابزار حصیربافی
همان طور که اشاره شد، حصیربافی به دو روش انجام می‌شود؛ بافت دستی و بافت با دستگاه. در بافت دستی حصیر از ابزار ساده‌ی برش نظیر داس، قیچی و چاقو، ابزار ساده‌ی سوراخ‌کاری نظیر درفش و ابزار ساده‌ی دوخت نظیر سوزن استفاده می‌شود.
بافت با دستگاه
دستگاه حصیربافی بسیار شبیه به دار قالی‌بافی است و عمده تفاوتش محل قرارگیری آن است. این دستگاه را روی زمین پیاده می‌کنند به این نحو که چهار چوب به‌عنوان ستون و به حالت عمود بر زمین در چهار گوشه‌ی یک مستطیل فرضی فرو کرده سپس در دو عرض این مستطیل چوب‌هایی را قرار می‌دهند و به‌وسیله‌ی ستونهای دو طرف مهارش می‌کنند و چوب فوقانی که بالای کار قرار دارد سرکار و به چوب تحتانی که پایین کار قرار دارد و حصیربافی از این سمت شروع می‌شود، پتبند می‌گویند. در این روش با ریسیدن الیاف طبیعی، نخ حصیری تولید می‌کنند و مانند قالی‌بافی پس از چله‌کشی شروع به بافت کرده و پس از بافت هر ردیف شانه می‌زنند.
ابزاری که در کنار این دستگاه به کار می‌روند عبارت‌اند از:
- لوتو؛ وسیله‌ای برای تابیدن نخ
- دوک؛ وسیله‌ای برای ریسیدن نخ
- عاجله؛ وسیله‌ای برای قرار دادن نخ‌های تابیده به‌صورت دولا روی هم به‌منظور ریسیدن مجدد
- پلار؛ شانه‌ی حصیربافی، تخته چوبی با تعدادی سوراخ برای عبور دادن تارها
- کتل؛ چهارپایه‌ی بافنده برای نشستن در هنگام بافت
مواد اولیه‌ی حصیربافی
الیاف مورد استفاده در حصیربافی در مناطق مختلف و حتی در برخی مناطق در فصول مختلف متفاوت هستند و هرکدام از این الیاف برای پیدا کردن شرایط بافت روش آماده‌سازی متفاوتی دارند.
در ایران حصیربافی در بسیاری از مناطق وجود دارد، ولی نوار شمالی کشور (سواحل دریای خزر) و نوار جنوبی کشور (از خوزستان تا سیستان) مراکز عمده‌ی تولید محصولات حصیری هستند.
گیاهان مورد استفاده در مناطق جنوبی
در مناطق جنوبی از برگ درخت خرما، برگ برخی از نخل‌های وحشی و ساقه‌ی نی‌های باتلاقی ویژه‌ی مناطق گرمسیری برای تهیه‌ی الیاف حصیربافی استفاده می‌کنند که به چند نمونه اشاره می‌کنیم.
کرتک: یکی از انواع نی‌های باتلاقی است که در حاشیه‌ی نهرها نیز رشد می‌کند. ساقه‌ی بلند آن استحکام کششی زیادی دارد و از آنجا که هیچ حیوانی به‌عنوان غذا از آن استفاده نمی‌کند و آفت هم ندارد، الیاف مناسبی برای تولید حصیر به شمار می‌آید. این نی‌ها را به‌وسیله‌ی داس از نزدیک‌ترین محل به ریشه قطع کرده و برگ‌های موجود در قسمت فوقانی آن را جدا می‌کنند. سپس به‌وسیله‌ی چاقو، شکافی در تمام طول نی ایجاد می‌کنند. نی‌های چاک خورده را روی هم انباشته و با کوبیدن، آن‌ها را به نوارهایی با عرض‌های مختلف، تبدیل می‌کنند.
داز: یکی از انواع نخل‌های وحشی است که میوه‌های شیرین و کمی گس (طعمی مانند خرمالو) به نام کنل دارد. برگ‌های این نخل استحکام زیادی دارند و مانند برگ نخل خرما در حصیربافی استفاده می‌شوند. استحکام این نوع برگها به حدی است که پربند را از این الیاف می‌سازند. پربند ریسمانی است که برای بالا رفتن از نخل خرما از آن استفاده می‌شود.
گیاهان مورد استفاده در مناطق شمالی
در مناطق شمالی از کلوش (ساقه‌ی برنج) و ساقه‌ی نی‌های مردابی برای حصیربافی استفاده می‌کنند. همچنین با توجه به حجم قابل‌ملاحظه‌ی تولیدات حصیری در این مناطق برخی از گیاهان ویژه‌ی حصیربافی را در مزارع پرورش می‌دهند. برخی از این گیاهان عبارت اند از:
سوف: یکی از انواع نی‌هایی است که به‌صورت وحشی در مرداب‌ها می‌روید و نی‌های سوزنی توپری دارد. این نی‌ها را بعد از برش به‌صورت دسته‌ای در معرض آفتاب قرار داده تا خشک شود و رنگ مناسبی پیدا کند. از این نی‌ها در بافت زیرانداز با دستگاه به‌عنوان پود استفاده می‌شود.
کنف: گیاهی است که برای حصیربافی کشت می‌شود. وقتی ساقه و برگش زرد و تخم آن سیاه شود، گیاه آماده‌ی برداشت است. یکی دو روز گیاه برداشت شده را در خشکی نگهداری می‌کنند تا پلاس بخورد (پژمرده شود)، سپس مدتی در آب برکه یا مرداب نگهداری می‌شود تا پوستش آماده‌ی کندن شود. در آخر، گیاهان پوست کنده شده آویزان می‌شوند تا کاملا خشک و قابل استفاده شوند. از این الیاف در بافت زیرانداز با دستگاه به‌عنوان تار استفاده می‌شود.
لی یا گالی: یکی از انواع نی‌هایی است که به‌صورت وحشی در کنار مرداب‌ها می‌روید و از آن در تولید مصنوعات حصیری غیر از زیرانداز استنفاده می‌شود.
از دیگر گیاهانی که در حصیربافی از آن استفاده می‌شود و به منطقه‌ی خاصی تعلق ندارد، درخت بید است. ترکه‌هایی از درخت بید که قابلیت تقسیم شدن دارند، انتخابی مناسبی برای حصیربافی هستند و با کمی خیساندن در آب، انعطاف‌پذیر می‌شوند.
حصیربافی با توجه به جنس الیاف به کار رفته و همچنین نحوه‌ی بافت و تزیین زیرمجموعه‌هایی نیز دارد.
بامبوبافی، مرواربافی، ترکه‌بافی، چم‌بافی و چیغ‌بافی زیرمجموعه‌های حصیربافی هستند. این نام‌گذاری‌ها صرفا با توجه به جزییات بوده است و تولیدات زیرمجموعه‌ها هیچ تفاوت ماهیتی با تولیدات حصیربافی ندارد. به‌عنوان مثال در چیغ‌بافی برای ایجاد نقوش و طرح‌های تزیینی، در روند بافت علاوه بر استفاده از الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده استفاده می‌کنند یا مرواربافی که در واقع همان تولید ظروف حصیری با استفاده از ترکه‌ی درخت مروار (نوعی بید) است.
