محتشم کاشانی؛ پدر مرثیه‌سرایی عاشورایی ایران

کمال‌الدین علی محتشم کاشانی از شاعران قرن دهم هجری و از قصیده‌سرایان معروف دربار شاه طهماست صفوی بود که به مشهورترین شاعر مدیحه سرای شیعه تبدیل شد. وی با سرودن اشعار مذهبی به‌ویژه مرثیه‌ای درباره واقعه کربلا، به سبکی نو در شعر آیینی و شهرت و محبوبیتی مضاعف در میان مردم دست یافت. تا به امروز نیز ترکیب‌بند معروف «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» منقوش بر کتیبه‌هایی است که مساجد و تکایا را در ایام عزاداری امام حسین (ع) با آن سیاه‌پوش می‌شوند. این مرثیه به جهت ماندگاری و تاثیرگذاری بسیار در دی‌ ماه سال ۱۳۹۷ خورشیدی در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

از این جهت، محتشم را پدر مرثیه‌سرایی عاشورایی ایران می‌دانند و مزار وی در زادگاهش، مورد احترام بسیاری از علاقه‌مندان به شعر و ادب پارسی است. از سوی دیگر، مقرنس کاری و کاشی‌کاری‌های آرامگاه محتشم و گنبد زیبای فیروزه‌ای آن، به‌عنوان یک اثر تاریخی همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته و به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی کاشان معرفی شده است. در ادامه با زندگی و آثار محتشم کاشانی بیشتر آشنا خواهید شد.

آنچه از محتشم کاشانی در این نوشتار خواهید خواند:

منبع تصویر: بیتوته؛ نام تصویرگر: ناشناس

محتشم کاشانی از شاعران پارسی‌گوی اوایل عصر صفوی است که همه شهرت خود را از ترکیب‌بند عاشورایی معروفش دارد. محتشم در خانواده‌ای متمکن متولد شد و در جوانی حرفه پدر (تجارت پارچه) را دنبال کرد؛ اما علاقه و اشتیاق وی به شعر و ادبیات پارسی باعث شد تا شاعری را پیشه خود سازد. مدتی مداح دربار شاه طهماسب صفوی بود و برخی معتقدند به پیشنهاد شاه، به سرودن اشعار مذهبی روی آورد.

مرحوم دکتر «جابر عناصری» نیز نظریه مشابهی درباره محتشم کاشانی داشت:

محتشم کاشانی پدر مرثیه‌سرایی عاشورایی است. این شاعر فرهیخته بهترین منظومه نمایشی را به یادگار گذاشت و با زبان شعر، فرهنگ عاشورا را در بین مردم به‌ویژه مداحان اهل بیت رواج داد. شهرت و آوازه بی‌نظیر محتشم کاشانی در ادبیات موجب شد تا شاعران نام‌آوری به پیروی از سبک او اهتمام ورزند، اما تاکنون ادبیات ایران در مرثیه‌سرایی، شاعری همچون محتشم به خود ندیده ‌است.

محتشم در شعر به سیاق شاعران پیش از خود عمل می‌کرد و خصوصا به شعرای قرن هشتم هجری توجه ویژه‌ای داشت. کوشش او در این راه تا جایی پیش‌رفت که این شاعر را هم تراز شعرای معروفی چون انوری و خاقانی می‌دیدند. زمان محتشم روزگار رواج سبک اصفهانی معروف به سبک هندی بود؛ اما محتشم هیچ‌گاه از این سبک پیروی نکرد. غزلیاتی در سبک وقوع در دو رساله جلالیه و نقل عشاق از او دیده می‌شود و در سایر اشعار نیز نگاه او به سبک عراقی متمایل است. ترکیب‌بند عاشورایی محتشم نیز نمونه خوبی از سبک عراقی در زبان فارسی را به نمایش می‌گذارد. «مطربی سمرقندی» ادیب و شاعر تاجیک در جایی نوشته بود:

منبع عکس: eneshat؛ نام عکاس: ناشناس

حسان العجم، مولانا سید کمال الدین علی، متخلص به محتشم و ملقب به شمس الشعرای کاشانی، در حدود سال ۹۰۵ هجری قمری (ابتدای قرن دهم هجری) در کاشان به دنیا آمد. وی فرزند «خواجه میر احمد نراقی» از ثروتمندان کاشان بود که اصالت نراقی (شهری در استان مرکزی) داشت و در کاشان پارچه‌فروشی می‌کرد. کمال‌الدین در نوجوانی به فراگیری علوم دینی و ادبی پرداخت و با اشعار شعرای متقدم ایرانی آشنا شد. بیشتر دوران زندگی را در کاشان گذراند و در نهایت نیز چون پدر، به شَعربافی و بزازی روی آورد.

محتشم در کنار حرفه خانوادگی، به تمرین فن شاعری در خدمت «مولانا صدقی استرآبادی» پرداخت و به‌تدریج، به یکی از بزرگ‌ترین شاعران زمان خود تبدیل شد. رفاقت و هم‌نشینی او با سرایندگان بزرگ زمان خود چون «وحشی بافقی» و «حیرتی تونی» مهارتش در شعر را افزایش داد و شهرت و ثروت بیشتر را برایش به ارمغان آورد. میر تقی‌الدین محمد حسینی کاشانی صاحب کتاب خلاصه ‌الاشعار، ظهوری ترشیزی، صرفی ساوجی، وحشتی جوشقانی و حسرتی کاشانی نیز از جمله شاگردانی هستند که در مکتب محتشم کاشانی پرورش یافتند.

اعتقادات دینی محتشم از یک سو و اهتمام دربار شیعی مذهب صفوی از سوی دیگر، وی را به‌سمت و سوی اشعار مذهبی و ذکر مصائب اهل بیت سوق داد. این نوع سرایش شعر، در آن دوره بی‌بدیل و تازه بود و به عبارتی، سبک جدیدی در سرودن اشعار مذهبی به حساب می‌آمد و در سراسر ایران نیز به شهرت خاصی رسید. اولین مرثیه محتشم را به غمنامه سوگ برادرش نسبت می‌دهند و پس از آن، مرثیه‌هایی درباره واقعه کربلا، عاشورای حسینی و مصیبت نامه‌های مختلف مذهبی از وی به‌جای ماند.

ترکیب‌بند «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» مرثیه‌ای در ۱۲ بند است که محتشم کاشانی برای شهدای واقعه کربلا سرود و به معروف‌ترین اثر وی تبدیل شد. پس از او نیز شاعران بسیاری به استقبال ترکیب‌بند محتشم رفتند؛ تا جایی که این مرثیه را پر استقبال‌ترین اثر منظوم عاشورایی در زبان فارسی در چهار قرن اخیر می‌دانند. در عصر حاضر نیز ابیاتی از این دوازده بند عاشورایی در کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد که برای سیاه‌پوش‌ کردن مساجد و تکایا در ایام عزاداری امام حسین (ع) از آن استفاده می‌کنند.

سرانجام و پس از حدود ۹۱ سال زندگی، چراغ عمر محتشم کاشانی در ماه ربیع‌الاول سال ۹۹۶ هجری قمری در زادگاهش خاموش شد و در همان مکان نیز او را به خاک سپردند. مکانی که امروزه به محله محتشم شهرت دارد و گاهی میزبان علاقه‌مندان این شاعر می‌شود.

منبع عکس: فارس نیوز؛ نام عکاس: ناشناس

از محتشم کاشانی هفت کتاب بر جای مانده که بنا بر مستندات تاریخی، به وصیت او و توسط یکی از شاگردانش به نام« میرتقی‌الدین محمد حسینی کاشانی» و پس از مرگ شاعر جمع‌آوری و تنظیم شد. وی آثار استاد را در پنج کتاب شعر و دو کتاب نظم و نثر فراهم آورد و سپس، این هفت اثر در یک دیوان و تحت عنوان «کلیات محتشم» مشتمل بر غزلیات، قصاید، قطعات، رباعیات، مثنویات و ترکیب‌بندهای او به چاپ رسیده است.

صبائیه (اشعار مربوط به کودکی شاعر)، شبابیه (شعرهای دوران جوانی شاعر)، شیبیه (اشعار زمان پیری شاعر)، ضروریات یا ماده تاریخ‌ها (ذکر تاریخ واقعه‌ای به شعر)‌، معمیات، جلالیه و نقل عشاق، عناوین این هفت اثر را شامل می‌شود.

به گفته کارشناسان ادبی، دو اثر جلالیه و نقل عشاق که ترکیبی از نظم و نثر را در بر می‌گیرد؛ در زمان آشفتگی و شیدایی محتشم آفریده شده و هر دو با نثری شاعرانه و ادیبانه و همراه با غزل‌های عاشقانه به رشته تحریر درآمده است. عده‌ای نیز قصاید و غزلیات محتشم را در دیوان، به‌ترتیب تحت دو عنوان «جامع اللطایف» و «نقل عشاق» نام‌گذاری می‌کنند.

منبع عکس: eneshat؛ نام عکاس: ناشناس

در میان اشعار محتشم کاشانی، مرثیه ۱۲ بندی او در شرح واقعه کربلا به مشهورترین و محبوب‌ترین اثر این شاعر بدل شده است. در واقع، ترکیب‌بند «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» شهرت ادبی را برای محتشم به ارمغان آورد و طی چهار قرن اخیر، به‌عنوان پر استقبال‌ترین اثر منظوم عاشورایی در زبان فارسی شناخته شد. آوازه این اثر معروف و محبوب به کشورهای دیگری چون هندوستان، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان و حتی برخی از کشورهای عرب‌زبان نیز رسیده است.

مرثیه عاشورایی معروف محتشم با این دو بند آغاز می‌شود:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین بی‌نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است این صبح تیره باز دمید از کجا کزو کار جهان و خلق جهان جمله در هم است گویا طلوع می‌کند از مغرب آفتاب کآشوب در تمامی ذرات عالم است گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست این رستخیز عام که نامش محرم است در بارگاه قدس که جای ملال نیست سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است جن و ملک بر آدمیان نوحه می‌کنند گویا عزای اشرف اولاد آدم است خورشید آسمان و زمین نور مشرقین پرورده کنار رسول خدا حسین کشتی شکست‌خورده طوفان کربلا در خاک و خون تپیده میدان کربلا گر چشم روزگار بر او زار می‌گریست خون می‌گذشت از سر ایوان کربلا نگرفت دست دهر گلابی به غیر اشک زآن گل که شد شکفته به بستان کربلا از آب هم مضایقه کردند کوفیان خوش داشتند حرمت مهمان کربلا بودند دیو و دد همه سیراب و می‌مکید خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا زان تشنگان هنوز به عیوق می‌رسد فریاد العطش ز بیابان کربلا آه از دمی که لشکر اعدا نکرد شرم کردند رو به خیمه سلطان کربلا آن دم فلک بر آتش غیرت سپند شد کز خوف خصم در حرم افغان بلند شد

رباعی از محتشم؛ منبع تصویر: ستاره؛ نام تصویرگر: ناشناس

در میان غزلیات محتشم نیز ابیات بسیاری بر سر زبان‌ها افتاده است:

باز ای دل شورانگیز رو سوی کسی داری چشم از همه پوشیده روی کسی داری ای آتش دل با آن کز دست تو می‌سوزم چون از تو کنم شکوه تو خوی کسی داری هر گل که به باغ آید می‌بویم و می‌گویم در پای تو میرم من تو بوی کسی داری ای دل ز سجود تو محراب به تنگ آید ورنه نظر رگویا ابروی کسی داری بگسل ز من ای عاقل ورنه نفسی دیگر زنجیر جنون بر پا از موی کسی داری ای محتشم ار دهرت همسایه مجنون کرد خوش باش که جا در عشق پهلوی کسی داری

***

ای شمع بتان تا کی بر گرد درت گردم پروانه خویشم کن تا گرد سرت گردم دست همه از نخلت پرمیوه و بس خندان گستاخ نیم کز دور گرد ثمرت گردم من تشنه و تو ساقی هرچند ز وصل خود محرومترم سازی مشتاقترت گردم ناز از شکرستانت هر چند مگس راند من بیشتر از حسرت گرد شکرت گردم نزدیکم و نزدیکست قطع نظرم از جان چون مانم اگر روزی دور از نظرت گردم گر از کرمم خوانی فرش حرمت باشم ور از نظرم رانی خاک گذرت گردم بر موی میان هرگه از ناز کمربندی در زیر زبان صدره گرد کمرت گردم سوی دل بی رحمت از شست دعا شب‌ها هم خود فکنم ناوک هم خود سپرت گردم ای شاه گداپرور من محتشمم آخر گوشی به سئوالم دار چون گرد درت گردم

منبع عکس: گوگل مپ؛ نام عکاس: ناشناس

محتشم در زادگاهش کاشان، دار فانی را وداع گفت و در همان جا نیز او را دفن کردند که این مکان، اکنون به نام محله محتشم شناخته می‌شود و یکی از جاذبه‌های تاریخی شهر کاشان به حساب می‌آید. آرامگاه او امروزه در خیابانی که به نام وی نام‌گذاری کرده‌اند و در کوچه باغبان شهر کاشان است، مورد احترام مردمان این شهر قرار دارد.

این مقبره با مساحتی بالغ بر ۸۰ متر و گنبدی فیروزه‌ای ساخته شده و بر مزارش سنگی از جنس مرمر قرار داده‌اند. سنگ مرمرین مزار محتشم در وسط این آرامگاه قرار گرفته و گنبد کاشی‌کاری و فیروزه‌ای شکل نیز با ارتفاع ۱۴ متر، روی بقعه به چشم می‌خورد. دورتادور دیوار آجری مقبره را مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری کرده‌اند و بخشی از آن را نیز با ابیاتی از محتشم کاشانی آذین بسته‌اند.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ، بیتوته؛ نام عکاس: ناشناس

شما نیز می‌توانید نظرات خود را پیرامون زندگی و اشعار محتشم کاشانی با ما و سایر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: chishi.ir؛ پدیدآورنده: نامشخص