جاهای دیدنی قم

شهر قم، که بیشتر آن را به‌دلیل حضور حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران می‌شناسند، علی‌رغم آب‌وهوای گرم و خشک، برخوردار از نواحی سرسبز و جاذبه‌های گردشگری طبیعی بسیاری است که در پیرامون آن وجود دارد. روستاها و دهکده‌هایی که در مجاورت این شهر قرار دارد، با وجود حضور در بخش کویری، از آب‌وهوایی مطبوع و طبیعتی چشم‌نواز برخوردار است که در کنار جاذبه‌های تاریخی آن، می‌تواند یکی از مقاصد گردشگری کشور محسوب شود.

بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س)، در مرکز شهر قم قرار دارد و یکی از اصلی‌ترین دلایل حضور مسافران و زائران از سراسر کشور و جهان است. این مرقد مطهر، دارای قدمتی متعلق به قرن سوم و سال ۲۰۱ هجری قمری است که طی چندین دوره زمانی مختلف، ساخت‌وسازهایی در آن صورت گرفت تا به‌شکل امروزی تبدیل شده است. جالب است بدانید که پادشاهان بسیاری از تاریخ ایران (شاه عباس دوم، شاه صفی و...) و بزرگان و علمای سرشناس متعددی در جوار این بانوی بزرگوار دفن شده‌اند.

مسجد مقدس جمکران، دومین مکان پربازدید و محبوب مسافران و گردشگران پس از حرم فاطمه معصومه (س) است که در قرن چهارم هجری قمری به دستور حضرت مهدی (عج) و در ۶ کیلومتری شهر قم احداث شده و سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر و دلباختگان اهل بیت (ع) است.

تیمچه بزرگ قم که در بین مردم به بازار قدیم نیز شهرت دارد، یکی از مجموعه‌های تاریخی ایران در دوران کهن است که قدمت معماری این مکان به دوران حکومت قاجاریان بازمی‌گردد. بازدید از تیمچه بزرگ و مشاهده هنرمندی گذشتگان و هنر مردم امروز، خالی از لطف نیست.

مسجد جامع قم، عمارتی کهن و زیبا در شهر قم است که از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهر به شمار می‌آید. قدمت دقیق این بنای تاریخی مشخص نیست؛ اما برخی از مورخان سال احداث آن را متعلق به ۲۶۵ قمری و برخی دیگر، مربوط به قرن هشتم هجری می‌دانند.

مجموعه مقابر گنبد سبز قم، از سه مقبره متعلق به قرن هشتم هجری قمری تشکیل شده است که معماری منحصر‌به‌فرد آن از جمله ویژگی‌های این عمارات کهن محسوب می‌شود. تزیینات گچبری زیبا و تحسین‌برانگیزی در این مقابر مشاهده می‌شود که می‌توان آن را نمونه‌ای کم‌نظیر و ستودنی در نظر گرفت.

از دیگر جاذبه‌های گردشگری قم، می‌توان به کوه خضر نبی (ع) اشاره کرد که محلی روحانی و چشم‌نواز و در عین حال مکانی زیارتی و سیاحتی است. طبق مدارک تاریخی، قدمت آن به بیش از سه هزار سال می‌رسد. عبادتگاه خصر نبی (ع) در یکی از مرتفع‌ترین نقاط قم قرار دارد و همه ساله میزبان گردشگران بسیاری از سراسر ایران است.

کاروانسرای دیر گچین قم، با پیشینه‌ای حدود ۱۵۷۰ سال، یکی از آثار باقی‌مانده از تاریخ ایران در شهر قم است که لقب مادر کاروان‌سراهای ایران را از آن خود کرده است و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر معرفی کرد. طراحی، ساخت و معماری این مجموعه در نوع خود قابل‌توجه است و به همین دلیل، مورد توجه بسیاری از کارشناسان معماری قرار دارد.

مدرسه‌ی فیضیه، مکانی است مهم و ارزشمند در ایران که زمان احداث آن متعلق به دوران حکومت صفویان است. علما و مجتهدین بسیاری در این مکان سکونت داشتند و به تحصیل، تدریس و تحقیق پرداختند. سخنرانی تاریخی امام خمینی در سال ۱۳۴۲ که منجر به قیام ۱۵ خرداد شد، در این مدرسه صورت گرفته است.

قبرستان شیخان، قبرستانی است کهن، که مدفن بزرگان دینی و عالمان و اساتید مهمی از جمله زکریا بن آدم، زکریا بن ادریس که از یاران و راویان امام صادق (ع) محسوب می‌شوند. بنابراین قدمت این مکان به دوران امامان شیعه بازمی‌گردد و همین امر سبب ارزشمندی این مکان است.

یکی از وسیع‌ترین و کهن‌ترین مناطق حفاظت‌شده کشور، پارک ملی کویر است که بخشی از آن در قم قرار دارد. وسعت این منطقه حدود ۶۷۰ هزار هکتار است که بخش اعظمی از آن را پارک ملی و بقیه را منطقه حفاظت‌شده تشکیل می‌دهد. این منطقه از چشمه‌ها، حیوان وحشی نادر، گیاهان متنوع و مناظر دیدنی و شگفت‌انگیزی برخوردار است که بازدید از آن بسیار جالب و هیجان‌انگیز خواهد بود.

اگر به‌دنبال منطقه‌ای خوش آب‌وهوا با مناظر طبیعی دیدنی و سرسبز هستید، بازدید از روستای زیبای وشنوه، یکی از گزینه‌های مناسب است که در بهار و تابستان از اقلیمی معتدل و مطبوع برخوردار بوده و در زمستان دارای آب‌وهوایی سرد است. این روستا ییلاقی است و بخشی از آن در شیبی تند واقع شده است که دارای معماری پلکانی است.

روستای فردوس، یکی از زیباترین روستاهای شهر قم است که به‌دلیل سرسبزی، مناظر طبیعی بکر و کم‌نظیر و آب‌وهوایی مطبوع و دلچسب، میزبان گردشگران و مسافران از سراسر کشور است. این ناحیه از قم یکی از مناطق قدیمی این شهر است که از جاذبه‌ی طبیعی مطلوبی برخوردار است.

در روستای کهک، یکی از مناطق زیبای استان قم، عمارتی قدیمی قرار دارد که به خانه دانشمند بزرگ، ملاصدرا شهرت یافته است. این عمارت متعلق به محمد بن ابراهیم یحیی شیرازی، معروف به ملاصدرا است که از معماری جالب و زیبایی برخوردار است. به نظر می‌رسد که قدمت این خانه متعلق به قرن دهم هجری است.

بنایی قدیمی و متعلق به دوران حکومت اشکانیان در اطراف قمرود و در بخش شمالی کوه سفید، از توابع استان قم قرار دارد که به قلعه‌ی قمرود شهرت یافته است. به نظر می‌رسد این عمارت کهن، توسط میرزا نظام غفاری احداث شده که در نزدیکی بخش شرقی قلعه قدیمی قمرود از بناهای دوران صفوی قرار دارد.

خانه یزدان‌پناه، بنایی کهن با وسعتی بیش از هزار مترمربع و متعلق به اواخر حکومت قاجاریان و اوایل حکومت پهلوی اول است. این عمارت امروزه به‌عنوان موزه صنایع دستی قم، مورد استفاده قرار می‌گیرد و در آن آثاری ارزشمند از هنر صنایع دستی بومی این شهر نگهداری می‌شود. این مکان زیبا، یکی از جاذبه‌های گردشگری قم است که علاقه‌مندان به هنر، برای بازدید از آن به این مکان مراجعه می‌کنند.

دریاچه‌ نمک حوض سلطان یکی از جاذبه‌های طبیعی قم است. بهترین زمان برای بازدید از این مکان زیبای طبیعی، اوایل فصل بهار و اواسط فصل پاییز است؛ چراکه از سرمای استخوان‌سوز کویر و گرمای طاقت‌فرسای آن، اثری نیست. نام دیگر این دریاچه‌ی زیبا، دریاچه‌ی شاهی و دریاچه‌ی ساوه است که از مساحتی حدود ۲۴۰ کیلومتر برخوردار است.

روایاتی از تاریخ قم نیز حرم مطهر را محل دفن تعدادی از امامزادگان از جمله زینب از نوادگان امام رضا (ع)، میمونه و ام محمد دختران امام جواد (ع) نیز معرفی شده است.

جالب است بدانید که علاوه بر بزرگانی که ذکر شد، در این بارگاه ملکوتی علمای مشهوری نیز به خاک سپرده شده‌اند. به آیت الله حایری یزدی (مؤسس حوزه‌ علمیه قم)، آیت الله بروجردی (مؤسس مسجد اعظم و از مراجع بزرگ شیعه)، آیت الله خوانساری، آیت الله گلپایگانی، علامه سید محمد حسین طباطبایی (مولف تفسیر المیزان)، شهید مطهری، آیت الله بهجت، شیخ فضل الله نوری و بزرگان دینی دیگری اشاره کرد.

همچنین برخی از مشاهیری که در این مکان مقدس به خاک سپرده شده‌اند، شاعر بزرگوار پروین اعتصامی، قوام السلطنه، مشیر السلطنه، علی اصغر اتابک و نیز خواجه نوری را می‌توان نام برد.

تعدادی از پادشاهان ایران از جمله شاه صفی اول (بخش جنوبی حرم)، شاه عباس دوم (در مسجد امام خمینی)، شاه سلطان حسین (قسمت جنوبی مسجد بالاسر)، فتحعلی شاه قاجار (صحن کهنه) و محمد شاه قاجار(قسمت غربی صحن کهنه)، نیز در حرم مطهر به خاک سپرده شده‌اند.

از بناهای مشهور و البته مهم در شهر مقدس قم، «بیت امام خمینی (ره)» است که در محله یخچال قاضی قرار دارد. ساختمان با حدود یک قرن قدمت، در اوایل قرن ۱۴ هجری شمسی احداث شده و آخرین سکونتگاه امام در قم است. این خانه، بنایی است با مساحت ۳۰۰ مترمربع و بسیار ساده که از دو طبقه همکف و زیرزمین تشکیل می‌شود. حیاط در جنوب ساختمان و در بخش شمالی، شرقی و غربی عمارت، فضاهای سرپوشیده قرار دارد. «خانه یخچال قاضی»، نام دیگر این عمارت قدیمی است که به‌دلیل قرارگیری در محله یخچال‌ قاضی به این نام شهرت یافته است. هیچ‌گونه تزیینات قابل توجی در داخل و خارج بنا انجام نشده است و خانه در اوج سادگی و بدون تجملات است. «کابوشینسکی»، از ایران‌شناسان غربی در مورد خانه امام چنین گفته است

امام خمینی (ره) قبلاً به اتفاق همسر و پنج فرزندش در خانه کوچکی، واقع در خیابان باریک و ناهمواری زندگی می‌کرد که از وسط آن جوی آبی می گذشت.

امام خمینی (ره) تا زمانی که در قم سکونت داشتند، بسیاری از دیدارهای مردمی، سخنرانی‌ها و جلسات مهم سیاسی را در این مکان انجام می‌دادند. از مهم‌ترین سخنرانی‌های برگزار شده در این خانه قدیمی، سخنرانی امام علیه تصویب قانون کاپیتولاسیون است. این اثر تاریخی به‌عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است.

خانه حاج علی خان زند عمارتی است کهن و متعلق به اواخر دوران حکومت قاجاریان که طبق اظهارات کارشناسان با توجه به فرم و مصالح استفاده شده در ساخت، دارای قدمتی بالغ بر ۱۳۰ سال است. این عمارت از سه بخش شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد، شاه نشین زمستانی و بخش خدمتکاران تشکیل شده است. بخش شاه نشین زمستانی نسبت به دیگر قسمت‌های خانه دارای وسعت و فضای بیشتری است و قسمت خدمه نیز در جبهه غربی عمارت، قرار گرفته است. این اثر تاریخی که در مرکز بخش قدیمی شهر قم در محله‌ای به نام «محله چهارمردان»، قرار دارد در سال ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسید و اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی استان قم است.

آب‌انبار سلماسی ازدیگر جاذبه‌های گردشگری در شهر قم است که با توجه به کتیبه‌ موجود در این اثر تاریخی، قدمت ساخت آن به سال ۱۳۶۵ هجری قمری بازمی‌گردد. این آب‌انبار کهن نیز همانند دیگر آب‌ انبارهای قم از بخش‌های مختلفی همچون سردر ورودی، راه‌پله، بادگیر و مخزن تشکیل شده و به‌شکل مربع طراحی و ساخته شده است. خط کتیبه‌ این آب‌انبار، نستعلیق و به رنگ سفید است و روی آن علاوه بر تاریخ ساخت، اشعاری در مدح امام حسین (ع) و نیز نام سازنده حک شده است.

البته به نظر می‌رسد که این کتیبه پس از احداث مسجد سلماسی که در مجاورت آن و در خیابان آیت الله مرعشی (ارم سابق) و کوچه‌ی سلماسی قرار دارد، ساخته شده است. ایوان آب‌انبار دارای تزیینات کاربندی با تلفیق آجرهای لعابدار زیبا و تماشایی است. بادگیر کوچکی نیز در با چهار دریچه و در چهار جهت اصلی قرار دارد که برای تهویه و خنک کردن آب مخزن، استفاده می‌شود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۸۳ به ثبت ملی رسیده است.

حمام حاج عسگرخان بنایی است کهن و ارزشمند که در بافت قدیم شهر قم و در بخش شمالی راسته بازار قرار دارد. مجموعه‌ای که از دو قسمت حمام و چاله حوض تشکیل شده و با توجه به کتیبه‌ای سنگی که در بخش ورودی حمام وجود دارد، قدمت آن به سال ۱۲۱۶ هجری قمری و اوایل دوران حکومت قاجاریان و مقارن با سلطنت فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد. حمام در فضایی مربعی شکل ساخته شده که در مرکز آن، گنبدی روی هشت ستون پنج ضلعی قرار گرفته است. در قسمت شرقی بنای حمام می‌توان چاله‌ حوض را مشاهده کرد که سکویی دورتادور آن را فراگرفته و با ساروج آن را پوشانده‌اند. البته متاسفانه امروزه نیمی از آن تخریب شده است.

نویسنده: محبوبه حسنی