جاهای دیدنی فردوس

شهر فردوس علی‌رغم پستی‌ها و بلندی‌های زیاد در طول تاریخ همواره دارای حیات و سرزندگی بوده است. قدمت زیاد فردوس (تون باستانی) باعث شده تا آثار متنوع تاریخی داشته باشد که حتی توجه جهان را به‌سمت خود جلب کرده است.

شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی است. فردوس تا سال ۱۳۰۸ هجری شمسی با نام «تون» شناخته می‌شد. در تاریخچه این شهر چند زمین‌لرزه مخرب ثبت شده است که آخرین آن‌ها، زمین‌لرزه فردوس به بزرگی ۶٫۴ ریشتر در تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۴۷ بود که شهر فردوس و اطراف آن را تا حد زیادی ویران کرد. این زلزله در حدی بزرگ بود که بین ۷۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ نفر کشته و حدود ۱۲۰۰۰ خانه‌ی مسکونی تخریب شد.

حسن پیرنیا، در کتاب تاریخ ایران باستان، به اولین اشاره‌های تاریخی تون (فردوس) پرداخته است. تون در کتیبه داریوش با عنوان «استاگارتیه» یا «ساکارتیا» اسم برده شده است. این منطقه ابتدا زیر نفوذ مادها بوده است و در اوایل دوران اشکانی‌ها (پارت‌ها) جنوبی‌ترین سرزمین آن‌ها به حساب می‌آمد. هردوت تاریخ‌نویس بزرگ یونانی، مردم تون را طایفه‌ای از پارس‌ها داسنه است که به زبان فارسی باستان حرف ‌می‌زنند و از راه شکار زندگی ‌می‌کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی اسدپور)

شهر فردوس (توس باستانی) از لحاظ تاریخی بسیار غنی است. بررسی‌های باستان‌شناسی وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی پیش از اسلام را به اثبات رسانده ‌است. قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است. همچنین از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی آثاری پیده شده‌ است که حیات طولانی در این شهر را نشان می‌دهد.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور تون اهمیت و اعتباری تاریخی و جمعیت زیادی داشت. اوج این شهر در دوران اقتدار اسماعیلیه به‌عنوان بخشی از ولایت قُهستان بود. ایالت تون یکی از مناطق قهستان بود که بعد از الموت دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه بود که تا زمان حمله مغول دوام داشت. آثار به جا مانده از دژهای دوران اسماعیلیه در فردوس هنوز هم قابل بازدید هستند.

شهرت فردوس (تون) در حدی زیاد بود که حتی ناصرخسرو قبادیانی شاعر و سفرنامه نویس معروف ایرانی در قرن پنجم هجری قمری در سفرنامه خود اشاره می‌کند که بیش از چهارصد کارگاه زیلوبافی و درختان پسته زیادی در این شهر قرار داشت. در بسیاری از دوره‌های زمانی، تون (فردوس) در کنار شهر قائن، یکی از دو شهر مهم ولایت قهستان بود و نامش همراه با قائن به‌صورت ترکیبی «تونوکین» (تون و قاین) خوانده می‌شد. حتی مارکوپولو، سفرنامه نویس بزرگ تاریخ نیز در سفرنامه خود، از منطقه‌ی «قهستان» (تون و فردوس) با اسم «تونوکین» (Tunocain) در سفرنامه خود یاد کرده است.

شهر تون در طول تاریخ چند حادثه مرگ‌بار را پشت سر گذاشته است، ولی هنوز هم حیات در این شهر جریان دارد. یکی از مهم‌ترین حادثه‌ها، حمله ویران‌کننده مغول و کشته شدن حدود چهل هزار نفر از اسماعیلیه‌های تون بود. تون در دوره‌ی صفویه دوباره به‌خوبی رشد کرده بود، اما در اوایل آن سلسله در این شهر زلزله شدید رخ داد که آسیب بسیاری به بناهای این شهر وارد کرد. مجددا این شهر در دوران صفوی بازسازی شد که متاسفانه باز هم در قحطی قرن یازده هجری قمری بیشتر جمعیت خود را از دست داد. آخرین اتفاق ناخوشایند برای این شهر زلزله سال ۱۳۴۷ هجری شمسی بود که باعث کشته شدن حدود ۱۲۰۰۰ نفر شد. البته این شهر هیچ‌وقت خالی از سکنه نشد و هنوز در حدود سی هزار نفر در این شهر زندگی می‌کنند.

مردم فردوس به گویش تونی حرف می‌زنند. این گویش در میان گویش‌های فارسی در خراسان، یکی از قدیمی‌ترین گویش‌ها به حساب می‌آید که تا حد بسیار زیادی ویژگی‌های زبان فارسی باستانی را حفظ کرده ‌است. با اینکه این گویش از نظر واژه‌های موجود در آن زیرمجموعه‌ای از زبان فارسی است، ولی به‌دلیل تفاوت ساختاری که در صرف افعال و جمله‌‌بندی با زبان فارسی امروزی دارد، نسبت به سایر گویش‌های منطقه‌ی خراسان تفاوت زیادی دارد. این گویش در تمامی سطح شهرستان فردوس و بخش‌هایی از شهرستان‌های همسایه مثل قاین و گناباد رواج دارد.

هوای فردوس با توجه به نزدیکی آن به کویر و کم بودن رطوبت، بین شب و روز اختلاف زیادی دارد. هوا در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد و بارانی است. دی سردترین ماه و تیر گرم‌ترین ماه سال در فردوس است.

نکته قابل‌توجه درباره شهر فردوس این است که ۹۱٫۱ درصد از جمعیت این شهر باسواد هستند که این رقم خیلی بالاتر از میانگین کشوری است. شهرداری این شهر در سال ۱۳۰۴ شمسی، به‌عنوان دومین شهرداری پس از مشهد در استان خراسان بزرگ تاسیس شد.

علاوه بر برخی شهرهای ایران مثل یزد،‌ در شهرستان فردوس هم مراسم نخل‌برداری ویژه محرم به‌شکل گسترده‌ای انجام می‌شود. نخل‌برداری بین مردم فردوس به تابوت شهدای کربلا گفته می‌شود. مردم فردوس از روزهای اول ماه محرم نخل‌ها را سیاه‌پوش می‌کنند. هر محله از شهر نخل و تزیینات خاص خود دارد که در روز عاشورا نخل‌ها را در یک نقطه جمع می‌کنند و بعد به طرف مسجد جامع تون می‌برند.

این شهر فرودگاه یا ایستگاه قطار ندارد، ولی مسیرهای دسترسی به شهر فردوس زیاد است و از لحاظ جاده‌ای در موقعیت خوبی قرار دارد. بزرگراه ۷۸ آسیا که ارتباط دهنده‌ی کشورهای آسیای میانه با بندرعباس است، از شهر فردوس عبور می‌کند. همچنین جاده اصلی مشهد به استان‌های جنوبی ایران (به ‌جز سیستان و بلوچستان) از فردوس رد می‌شود. فاصله فردوس تا مرکز استان خراسان جنوبی یعنی بیرجند حدودا ۲۰۰ کیلومتر و در حدود ۲:۳۰ است. همچنین فردوس تا مشهد ۳۶۰ کیلومتر و در حدود ۴ ساعت فاصله دارد.

قالی فردوس، از مهم‌ترین صنایع دستی شهرستان فردوس است. فردوس از نظر میزان تولید پس از شهرستان‌های ساوه و نی‌ریز، سومین شهرستان تولیدکننده‌ی انار در ایران است. معروف‌ترین نوع انار در شهر فردوس انار «شیشه کپ» است. انار شیشه ‌کَپ فردوس به خاطر خاصیت ماندگاری بالای خود معروف است، به شکلی که چهار ماه شود خارج از محیط یخچال سالم باقی می‌ماند و خراب نمی‌شود، همین موضوع باعث شده است صادرات این نوع از انار به کشورهای دور دنیا راحت باشد.

از غذاهای معروف فردوس می‌توان به اِشکنه،‌ آش جوش پره، آش اُماچ کماچ، آب گوشت وَلتی، توگی،‌ هون لُکی، قَروتی، سَرموکی و کشک غنه اشاره کرد.

با توجه به قدمت تاریخی شهر فردوس تعجبی ندارد که آن را یکی از شهرستان‌های تاریخی ایران به حساب آورد. فردوس با وجود وسعت کوچک ۶۵ اثر تاریخی ثبت ملی شده دارد. تعداد بالای این آثار به‌همراه یک اثر ثبت جهانی شده در فردوس اهمیت بازدید از این شهرستان را به‌خوبی نشان می‌دهد. در ادامه مهم‌ترین آثار فردوس به‌همراه اطلاعات مختصری از آن‌ها آورده شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی اسدپور)

آبگرم معدنی هلال فردوس، یک چشمه آبگرم با خواص درمانی است که در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری شمال شهر فردوس قرار دارد.

کوه قلعه فردوس، محل یکی از دژهای مهم اسماعیلیه بوده است که در ۵ کیلومتری جنوب شهر فردوس قرار دارد. شیب تند و دسترسی دشوار این کوه، آن را مکانی مناسب برای ساخت دژ نظامی تبدیل کرده‌ بود. تنها راه رسیدن به این قلعه، تنگه جنوب غربی کوه است که شیب کمتری دارد. جالب است بدانید که این قلعه نیز مانند سایر قلعه‌های اسماعیلیان از سه طرف به دره منتهی می‌شود. قلعه در شش سطح و به‌صورت پلکانی روی نوک کوه ساخته شده است. ساختمان چهار ایوانی موجود در شاه‌نشین قلعه و فضاهای مسکونی آن از زیباترین بخش‌های این قلعه است. ارتفاع برج های قلعه به حدود پنج متر می‌رسد که با خرده سنگ و ملاط گچ ساخته شده است. در قسمت‌های پایین‌تر قلعه آثاری از حوض‌های آب دیده می‌شود که در صخره‌ها کنده شده است و امکان ذخیره آب باران و برف را ممکن می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مصطفی صمدی)

سنگ سوراخ، اثری طبیعی به‌صورت حفره‌ای بزرگ در بالای کوهی به همین نام است که در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب شهر فردوس قرار دارد. این حفره بزرگ به ‌دلیل فرسایش‌های آبی در سنگ‌های آهکی به‌وجود آمده و قطری حدود ۲۰ متر دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Freudian Association of Iran)

قلعه‌ی حسن‌آباد (قلعه دختر) فردوس آثار به‌جای مانده از یکی از قلعه‌های اسماعیلیان است که مربوط به قرن‌های ششم و هفتم هجری قمری می‌شود. این اثر تاریخی، در ۸ کیلومتری شمال غرب فردوس و ۲ کیلومتری روستای متروکه حسن‌آباد قرار دارد. نکته قابل‌توجه درباره این قله این است که یک تونلی آجری دارد که به کوه قلعه متصل می‌شود. این راه زیرزمینی این دو قلعه را به‌وسیله یک راه زیرزمینی دیگر که در حال حاضر تخریب شده است، به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند. این تونل زیرزمینی پس از زمین‌لرزه‌ی سال ۱۳۴۷ کشف شد و در آن اجساد بسیاری از مردگان قرار داشت که در کنار هم در داخل تونل چیده شده بودند و کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن داشتند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: زهرا رجایی)

کویر پلوند در ۴۰ کیلومتری غرب فردوس و در نزدیکی روستای پلوند قرار گرفته‌است. وجود تپه ماهورهای ماسه‌ای، کفه‌های نمکی و نواحی کویری در کنار نواحی کوهستانی، از جاذبه‌های دیدنی این منطقه است. همچنین از جمله جاذبه‌های طبیعی منحصربه‌فرد این ناحیه، تپه‌های ماسه‌ای به‌شکل دم یوزپلنگ است که با عنوان اثر طبیعی دم یوز شناخته می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sh Akef)

قنات بلده فردوس، یک رشته قنات با قدمت تاریخی مربوط به دوره‌ی ساسانی است که هنوز هم بخش‌های زیادی از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. ناصر خسرو در سفرنامه‌ی خود آن را به کیخسرو پادشاه ساسانی نسبت می‌دهد. خروجی این قنات در نزدیکی روستای باغستان علیا قرار دارد. در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در خرداد سال ۱۳۹۵ که در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به‌عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. یازده قناتی که ثبت جهانی شده‌اند، هرکدام به‌لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصربه‌فرد و بی‌نظیر هستند. یکی از این قنات‌ها، قنات بلده فردوس است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند و از لحاظ تعداد قنات‌های متصل به آن در بین سایر قنات‌های ثبت شده رکورد دار است. قنات بلده فردوس دارای ۱۵ قنات، دو چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است که در گذر زمان تعدادی از آن‌ها خشک شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Daniyal Bam)

شهر تاریخی تون، یک شهر تاریخی با قدمتی مربوط به دوره‌ی اشکانیان است. آثار به‌جا مانده از این شهر تاریخی، در بخش جنوب غربی شهر فردوس واقع شده که شامل ۲۴ اثر باستانی است:

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مجید سهیلی‌نیا)

مدرسه علمیه علیا در اواخر دوره حکومت صفویه به دست فردی به نام «میر علی بیک» ساخته شد که تا قبل از زلزله سال ۱۳۴۷، به‌عنوان مدرسه مورد استفاده قرار داشت. از مشخصات بارز در معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف آن است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نیما مجدآرا)

مدرسه علمیه حبیبیه به دست حبیب‌الله امانی تونی در دوره صفویه ساخته شد. این مدرسه قدیمی‌ترین مدرسه علمیه خراسان جنوبی محسوب می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نیما مجدآرا)

مسجد جامع تون، که امروزه بیشتر به نام مسجد جامع قدیم شناخته می‌شود، متعلق به دوره سلجوقیان بوده که بخش‌هایی زیاد از آن در زمین‌لرزه‌ی سال ۱۳۴۷ فردوس تخریب شد. هرچند پس از بازسازی بخش‌هایی از آن، امروزه توسط مردم برای برگزاری مراسم نماز جماعت هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخش هایی از مسجد جامع در دوره صفوی بازسازی شد. در دوره قاجاریان نیز شبستانی با صد ستون به این مسجد اضافه شد که متاسفانه بعد از زمین‌لرزه مهیب اخیر در فردوس شبستان زیبای قاجاریه با خاک یکسان شد. امروزه با کمک میراث فرهنگی این شبستان در حال احیا و بازسازی است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرحسین مقتدایی)

مجموعه تاریخی کوشک، شامل یک مسجد، حمام و آب‌انبار است و در شرق شهر تون و نزدیک به دروازه قاین قرار دارد. مسجد کوشک، قدیمی‌ترین مسجد در استان خراسان جنوبی به حساب می‌آید. بر اساس شواهد معماری موجود و فرم مسجد، بنای اولیه مسجد به اوایل اسلام تعلق دراد. در جلوی ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین، حمامی با همین نام وجود دارد. سابقه تاریخی این حمام به‌طور دقیق مشخص نیست. دراین‌باره دو احتمال وجود دارد اول این‌که هم‌زمان با مسجد کوشک و در دوران تیموریان ساخته شده باشد. دومین عقیده برای این باور است که با توجه به فرم‌های معماری، بنا در دوره‌ی صفویه ساخته شده باشد.

بنای حمام داخل زمین قرار گرفته است که در مقابل زلزله آن را مقاوم می‌کند. تامین نور حمام از طریق روزنه‌هایی روی زمین صورت گرفته است. فضاهای این حمام شامل ورودی، راهروی پیچ در پیچ، بینه، سربینه، میان در، گرمخانه، خزینه، گلخن و هیزم دان است. در کف این حمام کانال های کوچکی وجود دارد که دود ناشی از گرم کردن آب حمام از آن عبور کرده و باعث گرم شدن فضای حمام می‌شد. نکته جالب درباره این حمام که آن را خاص می‌کند، وجود دو بخش جداگانه مردانه و زنانه است که امکان استفاده هم‌زمان را ممکن می‌کرد. دسترسی به آن‌ها از دو سر در جداگانه در بخش‌های شمال‌غربی و جنوب‌غربی ممکن بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سعید ظریف)

حمام خیروز یا همان موزره مردم‌شناسی فردوس، بنایی تاریخی است مربوط به دوره صفوی که پس از مرمت و بازسازی به‌عنوان موزه‌ی مردم‌شناسی فردوس مورد استفاده قرار گرفته است. این حمام در دوره پهلوی به‌خصوص در فضای سربینه دارای بناهای اضافه‌تری شد. موزه مردم‌شناسی فردوس شامل دو بخش آداب و رسوم حمام در منطقه و مشاغل قدیم فردوس است. بنای حمام داخل زمین قرار گرفته است که آن را در مقابل زلزله مقاوم می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرحسین مقتدایی)

حوض‌انبار سیدی قدیمی‌ترین حوض‌انبار استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. کتیبه‌ی بنای این حوض به سال ۸۹۰ هجری قمری تعلق دارد. مسجد سیدی در کنار این حوض‌انبار قرار گرفته‌ است. شبستان زمستانی آن به‌طور کامل از خشت و گلی است و به دوره‌ی صفوی تعلق دارد. شبستان تابستانی آن هم مربوط به دوره‌ی قاجار است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نیما مجدآرا)

در کنار راسته بازار قدیم شهر تون و در فاصله بنای امامزادگان و مسجد جامع، آب‌انباری وجود دارد. با توجه به قرارگیری این بنا در راسته بازار و همچنین محله‌ی میدان به هم آب‌انبار میدان و هم آب‌انبار بازار می‌گویند. مصالح بنا از آجر معمولی، ملاط آهک، ملاط ساروج، ملاط گچ و خرده سنگ است. این آب‌انبار در گذشته به‌عنوان منبع تامین آب‌ آشامیدنی مردم استفاده زیادی داشته که امروزه غیر قابل استفاده شده است.

حمام جهانیار در شهر تاریخی تون و در محله عنبری قرار دارد. در مورد تاریخ احداث و آن اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما با توجه به شواهد معماری می‌توان گفت این بنا در اواخر دوره صفویه بنا شده است. آب این حمام از طریق قنات سعدآباد تامین می‌شد. در کنار حمام مسجدی نیز با همین نام وجود داشت که در زلزله سال ۱۳۴۷ به‌طور تخریب شد. مالکیت فعلی حمام جهانیار وقفی است و در حال حاضر تحت نظارت اداره اوقاف شهرستان فردوس قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرحسین مقتدایی)

در انتهای راسته‌ی بازار قدیم و پشت مسجد جامع تون (بین محله‌ی میدان و محله‌ی سادات)، آرامگاهی متعلق به سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی‌بن‌جعفر (ع) قرار دارد. معماری این بنا مربوط به دوره تیموریان است. گنبد این بنا، از دو پوسته‌ی جداگانه تشکیل شده و تنها گنبد تاریخی استان خراسان جنوبی است که با کاشی طرح‌دار تزیین شده است. این بنا در اصطلاح مردم به مزار معروف است. روی در چوبی و منبت‌کاری شده‌ی آن تاریخ ۹۸۴ هجری قمری دیده می‌شود. در نقاشی‌های جداره‌های امامزاده از رنگ‌های سبز، مغز پسته‌ای و قهوه‌ای استفاده شده و نقوش آن شامل طرح‌های هندسی و گل و بوته است که آن را به یکی از زیباترین مساجد استان خراسان جنوبی تبدیل می‌کند.

نویسنده: نسیبه گودرزی