سد کرخه

سد یا آب‌بند از مهم‌ترین سازه‌های دست بشر است که از گذشته‌های دور تا امروز به‌منظور ذخیره آب مصرفی و تامین آب زمین‌های زراعی ساخته می‌شود. ساخت این سدها به اطلاعات فراوانی در زمینه‌های زمین‌شناسی، مهندسی معماری، مهندسی عمران، محیط زیست و شناخت اقلیم منطقه نیاز دارد. بسیاری از سدهای ساخته‌شده، علاوه بر تامین منابع آبی، نیروگاهی عظیم برای تولید برق به شمار می‌رود.

سدسازی در کشور ایران از دیرباز مورد توجه بوده و تاکنون سدهای بسیاری ساخته شده است. سدها را می‌توان بر اساس حجم مخزن، ارتفاع یا میزان متوسط تولید سالانه انرژی برق آبی دسته‌بندی کرد. یکی از معروف‌ترین سدهای ایران، سد کرخه است که از نظر حجم بدنه به‌عنوان بزرگ‌ترین سد خاکی ایران شناخته می‌شود و با حجم مخزن ۷,۳۰۰,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب، بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی ایران را پدید آورده است. سد و دریاچه کرخه و طبیعت زیبای اطراف آن یکی از دیدنی‌های خوزستان و تفرجگاهی برای گشت‌وگذار به شمار می‌رود.

• آدرس: استان خوزستان، حدود ۳۰ کیلومتری شمال غرب اندیمشک (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: irna.ir، عکاس: ناشناس

«سد کرخه» بزرگ‌ترین سد خاکی ایران و خاورمیانه بر رود کرخه احداث شده است و در ۳۰ کیلومتری شمال غرب شهر اندیمشک، در استان خوزستان قرار دارد. فاصله این سد تا مرکز استان، شهر اهواز ۱۷۳ کیلومتر است. سد مخزنی کرخه در حاشیه جنوب غربی بخش چین خورده رشته کوه‌های زاگرس قرار گرفته‌ است.

• خودروی شخصی: برای رسیدن به سد کرخه ابتدا خود را به شهر اندیمشک برسانید و وارد بزرگراه اندیمشک - شوش شوید؛ وارد جاده سد کرخه - اندیمشک شوید و مسیر را تا سد ادامه دهید. فاصله اندیمشک تا سد کرخه حدود ۳۰ کیلومتر است که در کمتر از ۳۰ دقیقه به آن می‌رسید.
• قطار: ایستگاه راه‌آهن اندیمشک بخشی از راه‌آهن تهران - جنوب و از مهم‌ترین ایستگاه‌های راه‌ آهن ایران است. این ایستگاه در شهر اندیمشک و در فاصله کمتر از ۳۰ کیلومتری سد کرخه قرار دارد. قطار از شهرهای تهران، مشهد و اهواز به مقصد اندیمشک وجود دارد. قطار تهران - اندیمشک با طی مسیر ۱۳ ساعته و عبور از شهرهای قم، اراک، ازنا و تنگ هفت به اندیمشک می‌رسد. قطار مشهد از ایستگاه‌های کاشمر، شاهرود، تهران، قم، اراک و تنگ هفت می‌گذرد و پس از حدود ۲۵ ساعت به اندیمشک می‌رسد. قطار اهواز - اندیمشک نیز از ایستگاه‌های هفت‌تپه و شوش عبور می‌کند و پس از سه ساعت به مقصد می‌رسد.
• هواپیما: برای رسیدن به اندیمشک و سد کرخه می‌توانید از فرودگاه دزفول استفاده کنید. این فرودگاه در اتوبان دزفول - اندیمشک و در فاصله کمتر از ۳۲ کیلومتری سد کرخه قرار دارد. با تاکسی‌های فرودگاه خود را به سد کرخه برسانید.
• اتوبوس: پایانه اتوبوسرانی اندیمشک در بزرگراه اهواز - اندیمشک و در فاصله کمتر از ۲۸ کیلومتری سد کرخه قرار دارد.

منبع عکس: eghtesadonline.com، عکاس: ناشناس

سد کرخه از بزرگ‌ترین سدهای ایران است و از اهداف ساخت آن می‌توان به تامین آب جهت آبیاری ۳۴۰,۰۰۰ هکتار از زمین‌های پایین‌دست، دشت‌های حمیدیه و قدس، دشت آزادگان و دشت عباس، تولید انرژی برق‌آبی به‌منظور تامین برق مورد نیاز منطقه، کنترل سیل‌های مخرب رودخانه و جلوگیری از خسارت‌های ناشی از سیل اشاره کرد.

پیش از آغاز عملیات ساخت سد کرخه، مطالعات گسترده‌ای در زمینه طراحی و ساخت سد توسط شرکتهای ایرانی و خارجی در طول سال‌های مختلف انجام شد که از آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مطالعات طرح توسعه منابع آب و خاک حوضه آبریز رود کرخه توسط یک شرکت آمریکایی در سال ۱۳۳۵ خورشیدی
• مطالعات مرحله شناخت توسعه آبیاری حوضه بالادست رودخانه کرخه در سال ۱۳۴۵
• مطالعات تکمیلی دو شرکت ایرانی و ایتالیایی در سال ۱۳۴۷
• مطالعات امکان‌یابی سد مخزنی کرخه توسط مهندسان عمران و منابع ایران در سال ۱۳۵۸
• مطالعات جهاد سازندگی
• مطالعات تکمیلی مرحله اول سد کرخه توسط شرکت مهاب قدس در سال ۱۳۶۷

پس از انجام مطالعات لازم در مورد سد کرخه، عملیات ساخت آن در سال ۱۳۷۰ آغاز شد و حدود ۱۰ سال به‌طول انجامید. بخشی از سد در سال ۱۳۸۰ افتتاح شد و بهره‌برداری از نیروگاه برقی سد در مراحل مختلف و در سال‌های بعد انجام پذیرفت.

• شروع عملیات ساخت سد: اسفند ماه ۱۳۷۰
• انحراف آب رودخانه کرخه: مهر ماه ۱۳۷۴
• آبگیری سد: بهمن ۱۳۷۸
• افتتاح بخش ساختمان بدنه و سرریز سد: فروردین ۱۳۸۰
• بهره‌برداری از اولین واحد نیروگاه برق: شهریور ۱۳۸۱
• بهره‌برداری از دومین واحد نیروگاه برق: دی ماه ۱۳۸۱
• بهره‌برداری از سومین واحد نیروگاه برق: مرداد ماه ۱۳۸۲
• شروع عملیات تکمیلی و ساماندهی سد: اردیبهشت ۱۳۸۳
• آغاز بهره‌برداری از دریچه‌های سرریز: اردیبهشت ۱۳۸۳
• افتتاح تونل انتقال آب دشت عباس: اردیبهشت ۱۳۸۴

منبع عکس: irna.ir، عکاس: ناشناس

سد کرخه به‌عنوان بزرگ‌ترین سد خاکی ایران بر رودخانه کرخه در استان خوزستان احداث شده است. «رود کرخه» از مناطق مرکزی و جنوب غربی رشته‌کوه‌های زاگرس در نواحی غرب و شمال غرب کشور سرچشمه می‌گیرد. این رود در امتداد شمال به جنوب جریان دارد و پس از گذر از کنار آثار شوش باستان و منطقه عبدالخان در جهت غرب تغییر مسیر می‌دهد و با تغییر مسیر مجدد در ۴۰ کیلومتری شمال اهواز پس از حدود ۷۵۵ کیلومتر، سرانجام به تالاب هورالعظیم در مرز مشترک ایران و عراق می‌ریزد.

رودخانه کرخه پس از رود کارون و رود دز سومین رودخانه بزرگ ایران از نظر آبدهی است. حوضه آبریز رودخانه کرخه با وسعت ۴۳,۰۰۰ کیلومتر مربع، بین ۴۶ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۱۰ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۴۸ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۵۸ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. سد مخزنی کرخه، با حجم بدنه ۷,۳۰۰,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب، بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی ایران را ساخته است. این دریاچه یکی از جاهای دیدنی اندیمشک شناخته می‌شود. سد کرخه و دریاچه (مخزن) آن دارای مشخصات زیر است:

• نوع سد: خاکی با هسته رسی
• ارتفاع از پی: ۱۲۷ متر
• طول تاج: ۳,۰۳۰ متر
• عرض در پی: ۱۰۰ متر
• عرض تاج: ۱۲ متر
• نوع سرریز: اوجی دریچه‌دار با سرسره آبی و چهار دریچه قطاعی
• گنجایش تخلیه سرریزها: ۱۸,۲۶۰ متر مکعب بر ثانیه
• حجم مخزن (دریاچه) در تراز بهره‌برداری ۲۲۰ متر: ۵,۹۰۰,۰۰۰,۰۰۰۰ متر مکعب
• حجم مخزن (دریاچه) در حداقل تراز بهره‌برداری ۱۶۰ متر : ۴۳۰,۰۰۰,۰۰۰ مترمکعب
• مساحت مخزن (دریاچه) در تراز بهره‌برداری: ۴۷ کیلومتر مربع
• طول مخزن (دریاچه) در تراز بهره‌برداری: ۶۰ کیلومتر
• ظرفیت نیروگاه: ۴۰۰ مگاوات
• متوسط تولید انرژی برق آبی سالانه: ۹۳۴ گیگاوات ساعت

منبع عکس: isna.ir، عکاس: Seyed Hamed Mousavi

به‌دلیل کاهش میزان باران در سال‌های اخیر، کم‌آبی در تمام سدها مشاهده می‌شود. تنش آبی تابستان سال ۱۴۰۰ خورشیدی یکی از جدی‌ترین تنش‌های آبی سال‌های اخیر به شمار می‌رفت و روستاهای بسیاری را در استان خوزستان درگیر کرد. این خشکسالی بر وضعیت منابع آبی استان نیز تاثیر بسیاری داشت؛ به‌طوری که در بخش‌های شمالی استان، توزیع آب آشامیدنی روستاها به‌وسیله تانکر انجام گرفت. در این سال بخش عمده کشاورزان موفق به کشت محصولات خود نشدند.

کارشناسان علت تنش آبی تابستان ۱۴۰۰ را عوامل مختلفی از جمله کاهش بی‌سابقه بارندگی نسبت به ۵۰ سال گذشته، رهاسازی آب برای تولید نیروی برق‌آبی در زمستان ۱۳۹۹ و پروژه‌های انتقال آب ذکر کردند؛ اما مهم‌ترین عامل را کشت شلتوک برنج در بالادست رود کرخه دانستند. سد کرخه با ۷۹۲,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب آب آورد طبیعی در سال ۱۴۰۰، نسبت به سال قبل ۴۳ درصد و ۵۶ درصد نسبت به دراز مدت کاهش داشت؛ به‌همین علت در ۹ اسفند ۱۴۰۰، ممنوعیت کشت شلتوک برنج در حوضه‌های آبریز استان خوزستان به تصویب رسید.

در فروردین ۱۴۰۱، هیچ بارشی به وقوع نپیوست و در اردیبهشت ماه، ارتفاع آب در پشت سد کرخه به ۱۸۰ متر رسید. این سطح ۶ متر از ورودی آب به نیروگاه‌ها نیز پایین‌تر بود؛ از این‌رو نیروگاه برق‌آبی سد کرخه از مدار خارج شد. حجم آب موجود در سد به ۱,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب رسید که نسبت به زمان مشابه در سال گذشته، ۱,۶۰۰,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب کاهش داشت و سد کرخه یکی از مهم‌ترین منابع تامین آب شرب خوزستان، در وضعیت بحرانی قرار گرفت.

در جلسه شورای حفاظت منابع آب خوزستان در اردیبهشت ۱۴۰۱، الگوی کشت تابستانی تدوین و اطلاع‌رسانی شد. طبق بررسی‌ها مشخص شد که در حوضه کرخه امکان تامین آب برای کشت برنج و هیچ‌گونه کشت فصلی وجود ندارد و منابع آب تنها برای تامین آب شرب و باغات دائمی کفایت می‌کند. این موضوع مشکلات معیشتی بسیاری برای کشاورزان منطقه ایجاد کرد.

منبع عکس: tasnimnews.com، عکاس: ناشناس

یکی از پروژه‌هایی که برای رفع بحران آب از نظر کمی و کیفی استان خوزستان در نظر گرفته شده، طرح آب‌رسانی غدیر است. به گزارش ایسنا این طرح بلندمدت از سال‌ ۱۳۸۸ با هدف آب‌رسانی به شهرهای آبادان، خرمشهر و شادگان مطرح شد؛ اما پس از مدتی مقرر شد که چند شهر به مجموع شهرهای برخوردار از طرح غدیر افزوده شود؛ اجرای این طرح سال‌ها به طول انجامید. با روی کار آمدن دولت سیزدهم، طرح میان‌مدت غدیر از سوی وزیر نیرو مطرح شد تا با اجرای آن مشکلات طرح بلندمدت کاهش یابد.

در طرح میا‌ن‌مدت غدیر آب‌رسانی برای ۲۶ شهر و ۱,۶۰۸ روستای بخش مرکزی و جنوب غربی استان با جایگزین‌کردن منابع آب رودخانه دز به‌جای رودخانه کرخه در نظر گرفته شد. این پروژه تحت نظارت سازمان آب و برق خوزستان، برای اجرا به شرکت قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا سپرده شد. فازهای اول و دوم طرح غدیر شامل آب‌رسانی به شهرهای خرمشهر، آبادان و شادگان با مجموع ۴۸۷,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب و آب‌رسانی به اهواز و دشت آزادگان به مجموع ۴۲۷,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب به بهره‌برداری رسید.

با کاهش شدید آب در پشت سد کرخه، در سفر استانی رئیس‌جمهوری در شهریور ۱۴۰۰، تصمیمی عملیاتی برای آب شرب خوزستان در نظر گرفته شد و فاز سوم طرح غدیر در مهر ۱۴۰۰ کلید خورد. ابتدا بازه‌ای سه‌ساله برای اجرای طرح در نظر گرفته شد؛ اما در کمتر از یک سال در ۱۱ شهریور ۱۴۰۱ به بهره‌برداری رسید. طرح میان‌مدت آب‌رسانی غدیر به‌شکل سه زیر پروژه است:

• احداث پمپاژ w۲ شبکه آبیاری دز و خطوط انتقال از این ایستگاه تا ایستگاه پمپاژ ام الدبس
• توسعه ایستگاه پمپاژ ام الدبس
• تکمیل و توسعه ایستگاه پمپاژ چمران

منبع عکس: isna.ir، عکاس: Shayan Hajinajaf

ایستگاه پمپاژ w۲ طرح آبرسانی غدیر در محدوده شمال غرب استان خوزستان و در فاصله ۱۵ کیلومتری جنوب اندیمشک واقع شده است. در این آب‌رسانی نه‌تنها شهرها بلکه تمام ۴۸ روستای هویزه، ۷۶ روستای دشت آزادگان، تمام ۳۸ روستای حمیدیه و ۴۵ روستای آبادان از این طرح بهره‌مند شده‌اند. پروژه آب‌رسانی غدیر، زمینه انتقال آب باکیفیت سد دز را با کیفیت تقریبی ۵۰۰ ای‌سی و ظرفیت ۱۲,۰۰۰ لیتر در ثانیه، برای ۵۲ درصد جمعیت استان به میزان ۴٫۷ میلیون نفر فراهم می‌کند.

در طی دو سال خشکسالی و تنش آبی در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ و ممنوعیت کشت تابستانه در حوضه کرخه، تولیدات بخش کشاورزی استان ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش یافت. عمده کشت در این منطقه گندم و جو است که بخش مهمی از گندم کشور و تغذیه دامی را فراهم می‌کند. بهترین زمان برای کشت گندم از ۱۵ آبان تا ۱۵ آذر است؛ از این‌رو با برنامه‌ریزی مقامات مسئول به‌ویژه استاندار خوزستان و با تعریف الگوی کشت مقررشده، رهاسازی آب از اواسط آبان ۱۴۰۱ در حوضه کرخه انجام گرفت و کشت پاییزی آغاز شد. با شروع بارش در غرب و جنوب‌غرب کشور، حجمی در حدود ۶۰,۰۰۰,۰۰۰ متر مکعب آب تاکنون (دی ماه ۱۴۰۱) در سد کرخه ذخیره‌سازی شده است.

منبع عکس: jamaran.news، عکاس: ناشناس

سازه عظیم سد کرخه بسیار زیبا و دیدنی است. دریاچه پشت سد که بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی ایران به شمار می‌رود، طلوع و غروب زیبایی دارد. در فاصله حدود پنج کیلومتری سد، در حاشیه رودخانه کرخه منطقه تفریحی کمونه واقع شده است که برای لذت‌بردن از طبیعت اطراف سد می‌توانید ساعاتی را در این منطقه سپری کنید. در حاشیه جاده سد کرخه به اندیمشک، امکانات رفاهی مناسبی شامل باغ رستوران وجود دارد.

نوروز، فصل بهار و اوایل پاییز بهترین زمان بازدید از سد کرخه و طبیعت بکر اطراف سد است. از دریاچه پشت سد برای شنا و آبتنی استفاده نکنید. هنگام استفاده از طبیعت اطراف سد، مراقب باشید که وارد زمین‌های کشاورزی اطراف نشوید و زباله‌های خود را نیز در محیط رها نکنید.

• آدرس: جاده خرم‌آباد به اندیمشک، ۵۰۰ متری جنوب شرقی روستای قلعه رزه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله با سد کرخه: حدود ۳۰ کیلومتر

منبع عکس: google map، عکاس: Akbar-Sheikh

«قلعه رزه»، «قلعه رزمانان» و «قلعه رزمان» نام‌های یکی از بناهای تاریخی دوره صفویه است که در مسیر خرم‌آباد به اندیمشک و در فاصله نیم کیلومتری جنوب شرقی روستای قلعه رزه قرار دارد. این قلعه در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی در سال ۱۰۰۸ هجری قمری و به همت فردی به نام «حسین‌خان والی» بنا شد؛ در آن زمان به‌عنوان کاروانسرا استفاده می‌شد و محل سکونت کاروانیان راه خرم‌آباد به اندیمشک بود.

قلعه رزه روی تپه‌ای سنگی با استفاده از گچ و قلوه‌سنگ ساروج ساخته شده است و پلانی مستطیل‌شکل در جهت شرقی و غربی دارد. این قلعه از نوع چهار ایوانی و دارای ۱۴ اتاق مسکونی و تنها یک در است؛ تمام این اتاق‌ها به یکدیگر راه دارد. نمای کلی دیوارها و اتاق‌های قلعه نشان می‌دهد که در دوره‌های بعدی در معماری آن تغییراتی صورت گرفته و کنگره‌هایی برای نگهبانی در آن ساخته شده است.

قلعه رزه در دوره پهلوی اول و هنگام فتح لرستان توسط سپاهیان رضاشاه، از قرارگاه‌های اصلی برای پیشگیری از شورش به شمار می‌رفت و از نظر نظامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. در بخش شمالی قلعه، عمارتی دوطبقه با مساحتی کوچک‌تر مشاهده می‌شود که به‌دلیل سکونت طولانی‌مدت شخصی به نام حسین به «قلعه حسینی» معروف شده است.

• آدرس: جاده خرم‌آباد به اندیمشک، روستای قلعه رزه (مشاهده روی نقشه)
• فاصله با سد کرخه: حدود ۳۰ کیلومتر

منبع عکس: reiseniran.de، عکاس: ناشناس

«قلعه حسینی» از آثار تاریخی دوره صفویه و جاهای دیدنی اندیمشک است که در روستای قلعه رزه و در بخش الوار گرمسیری قرار دارد. این قلعه کهن در فاصله حدود ۱۵۰ متری شمال کاروانسرای قلعه رزه، با پلانی چهارگوش در دو طبقه ساخته و طبقه دوم قلعه به‌عنوان مقر نگهبانی احداث شده است. مصالح استفاده‌شده در این بنا شبیه قلعه رزه و از نوع ساروج، سنگ لاشه و گچ است. در بخش غربی قلعه، پلکان‌هایی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است؛ در طبقه دوم نیز پلکان‌های دیگری وجود دارد که به پشت بام منتهی می‌شود. قلعه حسینی به‌دلیل سکونت طولانی‌مدت شخصی به نام حسین به این نام معروف شده است. این بنای تاریخی در ۱۵ اسفند ۱۳۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: ۲۷ کیلومتری شمال اندیمشک (مشاهده روی نقشه)
• فاصله با سد کرخه: حدود ۳۶ کیلومتر

منبع عکس: irna.ir، عکاس: ناشناس

«پل بالارود» در روستای بالارود از توابع بخش الوار گرمسیری قرار دارد و از مهم‌ترین آثار تاریخی و دیدنی‌های اندیمشک از عهد ساسانیان به شمار می‌رود. این پل از جنس ساروج و روی رودخانه بالارود ساخته شده است و چهار پایه مستحکم و مربع شکل دارد.

از ویژگی‌های پل بالارود می‌توان به سنگ‌های تراشیده‌شده اشاره کرد که به‌صورت آجر چیده شده و به پایه‌های پل نمای مستحکم بخشیده است. این پل در میان مردم بومی از اهمیت بسیاری برخوردار بود؛ اما به‌دلیل قدمت زیاد و عدم مرمت در معرض نابودی قرار گرفت. پل بالارود در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۹۶۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: کیلومتر هشت جاده اندیمشک به شوش (مشاهده روی نقشه)
• فاصله با سد کرخه: حدود ۳۷ کیلومتر

منبع عکس: iribnews.ir، عکاس: ناشناس

«پل صیحه» یکی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی اندیمشک است که به دوره صفویه تعلق دارد. این سازه در سال ۱۳۷۹ خورشیدی شناسایی شد؛ کار مرمت و خاک‌برداری آن از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۸۶ به‌طول انجامید و در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید. پل صیحه دارای ۱۲ دهانه است که قوس آن‌ها هم‌اندازه نیست. از مصالح ساخت پل می‌توان از سنگ، آجر و ملاط گل، آهک و ساروج نام برد. پی پایه‌های پل و دیواره‌های فوقانی از سنگ و ستون‌های پل از آجر ساخته شده است.

پل صیحه در زمان گذشته به‌عنوان سازه‌ای جهت انتقال آب مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ آب به‌وسیله کانال به این منطقه آورده می‌شد و با عبور از پل، زمین‌های کشاورزی طرف پل را آبیاری می‌کرد. به این پل‌های آب‌رو، «آباره» نیز گفته می‌شد. پل صیحه به آباره عباس‌خان نیز معروف است. طبق اظهارات کارشناسان در ساخت این پل توجهی به نمای آن نشده و تنها به جنبه کاربری و استحکام سازه اهمیت داده شده است تا در برابر عوامل آسیب‌زا و فشار آب در هنگام طغیان رودخانه‌ها استقامت کافی را دارا باشد.

منبع عکس: nirogahian.ir، عکاس: ناشناس

اگر تاکنون از سد کرخه و دریاچه پشت سد دیدن کرده‌اید، نظر خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

نویسنده: معصومه صادق‌پور

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: محمدرضا الماسی، SOLTAN، حسین اسفندیاری)