سرای معین التجار

بنای تاریخی معین‌التجار از قدیمی‌ترین کاروانسراهای شهر اهواز است که اکنون به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی اهواز شناخته می‌شود. برخی این بنا را به اشتباه با عنوان خانه شیخ خزعل نیز معرفی می‌کنند؛ اما این بنا توسط «معین التجار بوشهری»، تاجر معروف زمان قاجار ساخته شد.

سرای معین التجار در مرکز بافت قدیمی و تاریخی اهواز و کنار پل سفید قرار دارد و با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال و همچنین تحمل آسیب‌های فراوان، همچنان مقاوم و مستحکم باقی مانده است.

در این مطلب با تاریخچه کاروانسرای معین التجار، راه‌های دسترسی به این مکان و دیدنی‌های اطراف آن بیشتر آشنا خواهید شد.

درباره سرای معین التجار بیشتر بخوانید:

• آدرس: استان خوزستان، شهرستان اهواز، محله نادری، جنوب میدان شهدا، بلوار آزادگان (خیابان ۲۴ متری)، خیابان شهید کیوان (کاوه غربی) (مشاهده روی نقشه)

بنای معین التجار، از ساختمان‌های تاریخی و ارزشمند بافت قدیم و از معروف‌ترین دیدنی‌های اهواز است که به اشتباه، برخی آن را با نام «خانه شیخ خزعل» می‌شناسند؛ در حالی که خانه شیخ خزعل، نام کاروانسرایی بود که امروزه تحت عنوان «خانه دادرس اهواز» شناخته می‌شود. امروزه بخش کوچکی از خانه شیخ خزعل در نزدیکی بنای معین التجار (فضای تخریب شده) باقی مانده است و همین امر، عده‌ای را به اشتباه می‌اندازد.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: jādi

بنای معین التجار در محله نادری و در فاصله کمی از هتل قو اهواز قرار گرفته است. این بنای قدیمی با فرودگاه بین‌المللی اهواز کمتر از ۱۰ کیلومتر (حدود ۱۵ دقیقه با ماشین) و با ایستگاه راه‌آهن اهواز کمتر از سه کیلومتر (پنج دقیقه با ماشین) فاصله دارد.

سرای معین التجار در فاصله کوتاهی تا رود کارون واقع شده و در واقع، در ساحل رودخانه کارون بنا شده است. از همین رو، به‌سادگی می‌توان با کمک خودروی شخصی یا وسیله حمل‌ونقل عمومی از آن بازدید کرد.

• خودوری شخصی: چنانچه با خودروی شخصی راهی اهواز شدید، کافی است خود را به میدان شهدا برسانید و سپس در جنوب میدان به‌سمت خیابان آزادگان برانید. در طی مسافتی کمتر از ۱۰۰ متر، در کوچه کیوان با کاروانسرای معین التجار روبه‌رو خواهید شد.
• وسیله نقلیه عمومی: اگر قصد دارید از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنید، اتوبوس بهترین انتخاب ممکن است. نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس، ایستگاه میدان شهدا است و پس از پیاده شدن، تنها باید حدود ۱۰۰ متر را تا ساحل شرقی رود کارون و سرای معین التجار پیاده‌‌روی کنید. در صورت استفاده از تاکسی نیز از هر نقطه شهر که سوار تاکسی شدید، در میدان شهدا پیاده شوید و تا کوچه شهید کیوان و کاروانسرای معین‌التجار کمی پیاده‌روی کنید.

بنای معین التجار از بناهای تاریخی و به عبارتی، از قدیمی‌ترین کاروانسراهای شهر اهواز به شمار می‌رود که احداث آن به عصر قاجار و دوره سلطنت ناصرالدین شاه بازمی‌گردد. مالک این اثر تاریخی ارزشمند برخلاف تصور برخی از افراد، از خانواده‌های معروف اهواز نبود؛ بلکه به تاجر ثروتمند و بانفوذ اهل بوشهر به نام «حاج محمد تقی بوشهری» ملقب به «معین التجار» و مشهور به «حاج محمد دهدشتی» تعلق داشت که بعدها و در دوره پهلوی اول، نماینده مردم بوشهر در مجلس شورا شد.

تصویر قدیمی از بنای معین التجار؛ منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: نامشخص

اندک منابع موجود می‌گویند که تاجر بوشهری با دریافت امتیاز کمپانی ناصری (یک شرکت کشتیرانی در کارون)، موظف به تاسیس کاروانسرا، مغازه، اسکله و راه شوسه بین اسکله تا شوشتر می‌شود. حکومت وقت، حمل‌ونقل کالا و کشیدن خط راه آهن بین بندر ناصری (بندر اهواز) تا شوشتر را نیز به کمپانی وی واگذار کرد.

طراحی پلان معین التجار، بنایی به‌شکل یک کاروانسرا بود و کشتی‌های تجاری در فاصله سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۲ هجری قمری، بار خود را در این مکان تخلیه می‌کردند.

بر اساس مستندات موجود، باغ و سرای معین التجار از بناهای ارزشمند بافت قدیم اهواز بود که در شکل‌گیری دوباره و رونق این شهر، نقش بسزایی داشت. سرای معین التجار در تاریخ ۲۰ آبان ماه سال ۱۳۷۷ خورشیدی با شماره ثبت ۲۱۵۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

درب سرای معین التجار در تمام روزهای هفته از ساعت هشت صبح تا ۶ بعدازظهر به روی بازدیدکنندگان باز است. برای بازدید از این مکان تاریخی ارزشمند شهر اهواز، باید بلیط تهیه کنید و حدود یک ساعت نیز به زمان احتیاج دارید تا به گشت‌وگذار در این کاروانسرا بپردازید.

بهترین زمان بازدید از سرای معین التجار اهواز نیز با توجه به آب و هوای گرم خوزستان، فصول سرد سال یا اوایل فصل بهار است.

در ارتباط با تاریخچه سرای معین التجار، اطلاعات مختصری در دسترس است. گفته می‌شود، اهواز که در دوره قاجار به‌واسطه توجه ناصرالدین شاه، به بندر ناصری شهرت داشت، از امتیازات تجاری خوبی برخوردار بود. در سال ۱۳۰۶ هجری قمری (۱۲۶۶ خورشیدی) و پس از ساخت کانال سوئز (در ۱۲۸۶ هجری قمری معادل ۱۸۶۹ میلادی و ۱۲۴۸ خورشیدی)، با هدف پیشرفت بازرگانی در ایران، کشتیرانی در رود کارون آزاد شد و این امر، به رونق روز افزون شهر ناصری افزود.

تصویر قدیمی از رفت و آمد مردم کنار رود کارون و کاروانسرای معین التجار؛ منبع عکس: تسنیم نیوز؛ عکاس: نامشخص

با رونق کشتیرانی تجاری در رود کارون از خرمشهر به اهواز و بالعکس، یک بازرگان سرشناس بوشهری به نام «حاج محمد تقی معین التجار» با کمک «محمد حسن خان سعدالدوله» از رجال مشهور قاجار، دفتر کار خود را در ساحل رود کارون بنا کرد. حاج محمد آقا بوشهری که در آن روزگار و در دربار ناصرالدین شاه، صاحب نفوذ بود، امتیازی موسوم به «کمپانی ناصری» را در سال ۱۳۰۷ هجری قمری از شاه قاجار دریافت کرد و به‌ظاهر، در امتیاز کشتیرانی کارون شریک شد.

بر اساس برخی از منابع موجود، بازرگانان انگلیسی موسوم به «برادران لینچ»، از اولین افرادی بودند که کشتی‌های تجاری خود را در قسمت جنوبی کارون به آب انداختند. آن‌ها برای اسکان کارکنان خود، مکانی در این منطقه بنا کردند و بازرگانان شوشتری، دزفولی، اصفهانی و تجار دیگر شهرها نیز هر یک، خانه یا کوشکی در این بندر ساختند تا با انگلیسی‌ها به دادوستد بپردازند.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: Amir hossein Davari

حاج محمدتقی بوشهری نیز از جمله بازرگان‌هایی بود که در ابتدای تاسیس بندر ناصری، وارد این شهر شد و سرای معین التجار را بنا کرد. برخی می‌گویند که این سرا در ابتدا دفتر کار بازرگان ثروتمند بوشهری و تنها مکانی برای ترخیص کالا بود.

برخی دیگر از منابع نقل می‌کنند که سرای معین التجار، مکانی تجاری و در واقع، یک راسته بازار بود که تا پشت بیمارستان جندی‌شاپور وسعت داشت. علاوه بر بازار، باغ، حمام و مسجد، از دیگر بناهایی شمرده می‌شود که معین التجار در این منطقه و در کنار دفتر کار خود احداث کرد و این مکان به کاروانسرایی معروف تبدیل شد. بر اساس مفاد امتیاز کمپانی ناصری، این ساخت‌وسازها از جمله وظایف تاجر ثروتمند بوشهری بود که باید انجام می‌گرفت؛ چراکه در امتیاز «کمپانی ناصری» که به معین التجار اعطا شد، چنین آمده بود:

برای اینکه کشتی‌ها در این بندر مبارکه ناصری لنگر اندازند و کارکنان کشتی‌ها به راحت و سهولت به خشکی پیاده شوند، معین‌التجار باید یک اسکله، یک کاروانسرا و دکاکین به قدر ضرورت بسازد.

همچنین، کمپانی ناصری مستلزم شد تا یک خط آهن به‌همراه تراموا بکشد تا کالاهای داخلی و خارجی زودتر به مقصد برسند؛ بنابراین، خط آهنی به طول سه کیلومتر در ساحل چپ کارون در نزدیکی اهواز احداث شد تا کالاها به‌وسیله تراموای اسبی به شوشتر حمل شوند. در همین راستا، امتیاز رفت‌وآمد کشتی‌ها در جهت چیزی که «حمل‌ونقل مال‌التجاره داخله و خارجه» عنوان می‌شد، به معین التجار واگذار کردند.

منبع عکس: wikimedia؛ عکاس: Nasimhadadinia

رشد و گسترش بازرگانی در بندر ناصری آن روزگار، باعث شد تا بازرگان بوشهری پیش از کشیدن جاده لینچ (شوشتر ـ اصفهان) و بر اساس مفاد امتیازنامه، در سال ۱۳۱۰ هجری قمری (۱۸۹۲ میلادی)، کاروانسرایی با ۲۴ دهنه مغازه در اهواز بسازد و در پی این باشد که به‌مرور بر تعداد این حجره‌ها بیفزاید.

گفته می‌شود که استفاده از راه زمینی و جابه‌جایی کالا میان بخش‌های شمالی و جنوبی کارون، زمینه‌ ساخت انبارها و کاروانسراهایی چون سرای معین التجار را در اهواز قدیم فراهم کرد. از آن پس (در فاصله سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۳۲ هجری قمری) کشتی‌ها بار خود را در کاروانسرای معین التجار تخلیه می‌کردند و تا چند سال بعد نیز غرفه‌های این بنا به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت.

سرای معین التجار چون قلب شهر، به‌تدریج جان دوباره‌ای به اهواز متروک آن روزگار بخشید و خانه‌ها در اطراف آن گسترش یافت.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: jādi

از سال ۱۳۱۲ خورشیدی و با شروع ساخت‌وساز پل‌های اهواز، بنای معین التجار نیز تغییر کرد؛ چراکه بازار نصف شد و رونق اولیه خود را از دست داد؛ اما دادوستد در سرای معین التجار همچنان ادامه داشت. مالک سرا، حاج محمد بوشهری نیز در همین سال در تهران درگذشت.

متاسفانه در طول سال‌های جنگ، آسیب‌هایی به بنای معین التجار وارد آمد؛ اما کلیت بنا دچار تغییر نشد. در سال‌های معاصر نیز سرای تاجر بوشهری به‌شکل غرفه غرفه و به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ اما بر اثر آتش‌سوزی در سال ۱۳۷۴ خورشیدی، بخش بزرگی از سرای معین التجار از بین رفت و سقف و بیشتر ستون‌های بنا دچار آسیب‌دیدگی شدید شد. با این حال و برخلاف بناهای تاریخی مهمی چون خانه دادرس اهواز که در حال تخریب و نابودی است، خوشبختانه، سرای معین التجار همچنان محکم و استوار ایستاده است تا روایتگر بخش مهمی از تاریخ خوزستان و شهر اهواز باشد.

در نهایت، در سال ۱۳۷۷ خورشیدی، نام این اثر ارزشمند تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید تا شاید، ارزش تاریخی آن بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.

پلان معین التجار همچون دیگر یادگارهای عصر قاجار، دارای عناصر ویژه‌ای است که آن را از سایر بناها متمایز می‌کند؛ با این حال، پلان مستطیلی این بنا و برخی از ویژگی‌های معماری آن، شباهت بسیاری نیز به بناهای سنتی منطقه جنوب و کشورهای عربی دارد.

در ساخت این بنای آجری از مصالحی چون چوب و حصیر همراه با ملاط گچ و ماسه و آهک استفاده شده و آجرچینی بنا نیز بسیار هنرمندانه انجام گرفته است.

ورودی خانه معین التجار از قسمت جنوبی است و چون اغلب بناهای هم‌عصر خود، با هشتی آغاز می‌شود؛ هشتی، فضایی دور از محیط داخلی خانه را گویند و تنها جایی است که با بیرون بنا ارتباط دارد تا مانع از دید افراد غریبه به داخل شود.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: ROSE ABM

معماری بنای معین التجار به‌شکل درون‌گرا و شامل یک حیاط مرکزی است. درگذشته، باغی در مرکز کاروانسرای معین التجار وجود داشت که علاوه بر تعدیل دما، زیبایی آن را مضاعف می‌ساخت؛ اما امروزه از این باغ زیبا، متاسفانه تنها چند درخت باقی مانده است.

طاق‌بری‌ها و طرح‌های اسلامی روی دیوارها و ستون‌های بزرگ، قوس‌های نیم‌بیضی، گوشه سازی، آجر چینی و قوس‌های دوره قاجاریه، از جمله تزیینات معماری بنای معین التجار به شمار می‌رود. استفاده از ایوان‌ها و طاق‌های قوسی شکل و دیوارچینی مشبک مقابل ایوان‌ها نیز بسیار جالب‌توجه به نظر می‌رسد.

منبع عکس‌ها (از راست به چپ): گوگل مپ، نقشه نشان؛ عکاس‌ها: Amir hossein Davari ،Hassan baghi ،ROSE ABM ،jādi

ضلع جنوبی ساختمان معین التجار از درب ورودی، هشتی و سه‌دری‌ها تشکیل می‌شود. سه‌دری‌ها در گذشته، معمولا اتاق خواب‌های خانه را شامل می‌شدند و به‌دلیل نوع طراحی عمقی، جذب نور بالایی داشتند. در واقع، حجره‌هایی در بازار و کاروانسرای معین التجار وجود داشت که محل کسب و کار افراد بسیاری بود و خوشبختانه همچنان سالم مانده است.

اتاق‌ها یا حجره‌ها، دورتادور حیاط فعلی (باغ سابق) قرار دارند و ایوان‌ها و طاق‌های قوسی‌شکل، زیبایی ظاهری آن را دوچندان می‌سازند. دیوارچین‌های کوتاه و مشبک در جلوی ایوان نیز علاوه بر کاربری حفاظ، تزیینات این بنای تمام آجری را تکمیل می‌کنند.

حمام تاریخی نیز در کنار این مجموعه به چشم می‌خورد که مورد استفاده اهالی بنا قرار می‌گرفت. در ضلع جنوبی ساختمان نیز مسجدی احداث شده بود که ساکنان سرا، برای عبادت و اقامه نماز به آنجا می‌رفتند.

• آدرس: اهواز، حدفاصل ميدان شهدا و خيابان فلسطين (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا سرای معین التجار: ۵۵۰ متر (کمتر از ۱۰ دقیقه پیاده‌روی)

پل سفید از معروف‌ترین پل‌های اهواز است که در دوره پهلوی اول بر رود کارون ساخته شد. امروزه این پل به نماد شهر اهواز و محلی برای گذران اوقات شهروندان و گردشگران و همچنین تماشای رود کارون تبدیل شده است. نورپردازی این پل قدیمی در شب، جذابیت بصری بسیاری دارد و همین امر، موجب ازدحام جمعیت در این محدوده می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: Mohammad Meftahi

پل سفید اهواز یا به گفته قدیمی‌های شهر، پل معلق یا پل هلالی، چهارمین پل معلق دنیا به شمار می‌رود. پروژه ساخت این پل در سال ۱۳۱۲ خورشیدی کلید خورد و پس از یک وقفه، در آبان ماه سال ۱۳۱۵ خورشیدی به بهره‌برداری رسید. پل سفید پلی تمام فلزی است که بر پایه بتنی قرار دارد و دو بخش شرقی و غربی اهواز را به هم متصل می‌کند. امروزه این پل یه‌صورت خودرویی (یک‌طرفه از سمت میدان شهدا به خیابان فلسطین) و پیاده‌راه (دو پیاده‌رو در دو طرف) استفاده می‌شود. پل سفید در سال ۱۳۷۸ خورشیدی، با شماره ۲۴۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: اهواز، محله نادری، بلوار زند (شرق به غرب)، خیابان شهید خوانساری، بعد از چهاراره اول، بین خیابان‌های جهانیان و کافی، پلاک ۵۵۱ (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا سرای معین التجار: یک کیلومتر (حدود ۱۵ دقیقه پیاده‌روی)

در فاصله کوتاهی از رود کارون، یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین خانه‌های اهواز به چشم می‌خورد که به خانه ماپار شهرت دارد. قدمت این بنا به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بر می‌گردد و محل زندگی یکی از تجار خوزستان به نام «عبدالمجید ماپار» بود.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: Amirhosein Moghtadaee

خانه ماپار که از دیدنی های خوزستان است، بنایی دوطبقه با یک زیرزمین دارد و نمای آجری، تزیینات آجرکاری، حیاط مرکزی و حوض فیروزه‌ای از جمله ویژگی‌های معماری این خانه به حساب می‌آید. نگارخانه، عکاس‌خانه، رستوران و شربت‌خانه، مرکز تولید و فروش صنایع دستی و...، بخش‌های فرهنگی مختلف این بنا در روزگار کنونی را تشکیل می‌دهد. خانه ماپار در پنجم آذر ماه سال ۱۳۸۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: اهواز، بلوار آزادگان، خیابان شهید مصطفایی، ابتدای خیابان موسوی (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا سرای معین التجار: حدود ۲٫۵ کیلومتر (حدود پنج دقیقه با ماشین)

کلیسای سورت مسروپ که با عناوینی چون «کلیسای مسروپ مقدس» و «کلیسای سورپ مسروپ» نیز شناخته می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای در اهواز برخوردار است. این کلیسای تاریخی که حوالی بازار عبدالحمید و خانه دادرس اهواز قرار دارد، اولین مکان عبادت مسیحیان اهواز معرفی می‌شود.

منبع عکس: نقشه نشان؛ عکاس: نامشخص

کلیسای مسروپ مقدس که یادگاری از دوره پهلوی به حساب می‌آید، توسط شخصی به نام «ترداد داویدیان» از ارامنه اهوازی که در شرکت ملی نفت مشغول به کار بود، در سال ۱۳۴۷ خورشیدی طراحی و ساخته شد.

معماری کلیسای سورپ مسروپ با نمای سفید، گنبدهای مخروطی شکل، پنجره‌های کوچک و منحنی‌ با حفاظ‌هایی به‌شکل صلیب، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

• آدرس: اهواز، خیابان موسی صدر (شرق به غرب)، قبل از میدان مولوی (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا سرای معین التجار: کمتر از ۱٫۵ کیلومتر (کمتر از پنج دقیقه با ماشین)

دانشگاه سه گوش اهواز که با نام‌هایی چون جندی شاپور و شهید چمران نیز شناخته می‌شود، عمری حدود یک قرن را پشت سر می‌گذارد. عمارت مثلثی شکلی که میزبان اساتید و دانشجویان بسیاری بوده و با وجود تغییر نقش بنا، همچنان معماری خاص آن جلب توجه می‌کند. معمار مشهور فرانسوی «آندره گدار» (Andre Godard) که آثار فراوان دیگری از او در ایران به یادگار مانده، طرح ساختمان سه گوش اهواز را ارائه داده است.

منبع عکس: wikimedia؛ عکاس: نامشخص

دانشگاه سه گوش در سال ۱۳۰۸ خورشیدی و با کاربری ساختمان بانک ملی مرکزی اهواز افتتاح شد؛ اما سه سال بعد، به ساختمان استانداری تغییر کرد و در طول جنگ جهانی دوم نیز مقر ارتش متفقین بود. بعد از چند تغییر دیگر در نهایت و در سال ۱۳۳۶ خورشیدی، این مکان با خرید از بانک ملی ایران، به دانشکده پزشکی دانشگاه جندی‌شاپور تعلق گرفت.

در نیمه دوم دهه چهل (فاصله سال‌های ۱۳۵۰ – ۱۳۴۵) ساختمان سه گوش به محل دانش‌سرای عالی تربیت دبیر، مرکز علوم پایه دانشگاه جندی‌شاپور، مرکز علمی و سمعی بصری دانشگاه جندی‌شاپور و دانشکده علوم و سازمان مرکزی دانشگاه جندی‌شاپور تبدیل شد.

ساختمان سه گوش اهواز در ابتدای دهه ۱۳۵۰ خورشیدی، عنوان دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه جندی‌شاپور را به خود اختصاص داد. این بنا با تخلیه در آغاز دهه ۱۳۹۰ خورشیدی، در دست مرمت قرار گفت. دانشگاه سه گوش اهواز در سال ۱۳۷۸ خورشیدی و با شماره ۲۴۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بنای معین التجار؛ منبع عکس: ره‌ بال آسمان؛ عکاس: نامشخص

اگر در سفر به اهواز، از بنای معین التجار بازدید کردید، نظرهای خود در مورد این بنای تاریخی را در بخش دیدگاه‌ها با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: نقش برتر پارس؛ عکاس: نامشخص

نویسنده: فاطمه حکمت شعار