محوطه باستانی هفت تپه

با توجه به مطالعات تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی، یکی از مناطق باستانی ایران، استان خوزستان است. برخی از جاهای دیدنی خوزستان، نظیر جندی شاپور و زیگورات چغازنبیل نیز گواهی بر این ادعا هستند. در نزدیکی شوش، از قدیمی‌ ترین شهرهای ایران، یکی دیگر از محوطه‌های باستانی خوزستان واقع شده است؛ محوطه باستانی هفت تپه. این محوطه محل پیشین شهر کبناک است؛ یکی از شهرهای باستانی از تمدن ایلام که هنوز بسیاری از رازهای آن نهفته باقی مانده‌اند. با کجارو همراه باشید و درباره هفت‌تپه و کبناک بیشتر بخوانید.

محوطه باستانی هفت تپه از جاهای دیدنی شوش به شمار می‌آید و مجموعه‌ای از ۱۴ تپه‌ی باستانی است. در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد و فاصله‌اش تا معبد چغازنبیل، ۲۳ کیلومتر است.

• آدرس: استان خوزستان، ۱۰ کیلومتری شوش، هفت تپه
• فاصله محوطه باستانی هفت تپه تا معبد چغازنبیل: ۲۰ کیلومتر
• فاصله محوطه باستانی هفت تپه تا آرامگاه دانیال نبی: ۲۸ کیلومتر
• فاصله محوطه باستانی هفت تپه تا کاخ آپادانای شوش: ۲۷ کیلومتر

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Jakobus geymuller)

در جریان راهسازی مربوط به شرکت نیشکر هفت‌تپه، بقایای طاقی آجری به‌همراه قسمتی از یک دیوار خشتی نمایان شد. همین مسئله باعث شروع عملیات حفاری توسط باستان‌شناسان ایرانی، به سرپرستی دکتر عزت‌الله نگهبان در منطقه‌ هفت‌تپه شد. این حفاری که در سال ۱۳۴۴ شروع شده بود، در مرحله‌ اول خودش تا سال ۱۳۵۷ طول کشید.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Jakobus geymuller)

گستردگی محوطه از یک سو و اکتشافات متعدد از سوی دیگر، باعث توجه ویژه‌ کاوشگران به این منطقه شد؛ به‌نحوی که حفاری انجام شده در این محوطه‌ باستانی، از نظر تعداد و حجم اکتشافات از حفاری‌های نادر در کشور محسوب می‌شود. در نهایت، فراوانی اکتشافات در هفت‌تپه مسئولان وقت را به فکر ساخت موزه‌ای در همین محوطه انداخت. در نتیجه در سال ۱۳۵۲، موزه‌ هفت‌تپه به‌منظور نگه‌داری از اشیای مکشوف افتتاح شد. این موزه و و محوطه امروزه به‌عنوان یکی از دیدنی های استان خوزستان، میزبان گردشگران است.

در سال ۱۳۸۸، تیم مشترکی از باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی به سرپرستی بهزاد مفیدی نصرآبادی و به کمک دانشگاه ماینتس آلمان، کاوش‌های جدیدی را در محوطه‌ باستانی هفت‌تپه آغاز کردند که اکتشافات جدید و جالبی را به‌دنبال داشت. بقایایی از یک زیگورات کشف شد که از نمونه‌ مشابهش یعنی چغازنبیل، حداقل دویست سال قدیمی‌تر است و ارتفاع آن را ۳۰ متر تخمین زده‌اند.

عکس از وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: سپیده سلمانوندی)

در نزدیکی بقایای کاخ در این شهر، شواهدی دال بر وقوع قتل عام پیدا شده است. بقایایی از چند صد قربانی که هر یک بالای سر دیگری دفن شده‌اند. هنوز تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. همچنین کارگاه ساخت الواح گلی در این منطقه کشف شد که توسعه‌ هنر و صنایع دستی را در امپراتوری باستانی ایلامیان نشان می‌دهد.

از نظر باستان‌شناسان، منطقه‌ مسکونی کشف‌شده در هفت‌تپه، شهر کبناک است. کبناک از شهرهای تمدن ایلامیان به شمار می‌رود. وجود آرامگاهی متعلق به یکی از پادشاهان ایلامی، عمده دلیل ارتباط این منطقه‌ مسکونی با تمدن ایلامیان است.

بر اساس تقسیم‌بندی انجام شده توسط مورخان، تاریخ تمدن ایلامیان در چهار قسمت مورد مطالعه قرار می‌گیرد:

• دوره‌ نیاایلامی از حدود سال ۳۲۰۰ پیش از میلاد تا سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد
• دوره‌ ایلام باستان از حدود سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد تا سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد
• دوره‌ ایلام میانه از حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد تا سال ۱۱۰۰ پیش از میلاد
• دوره‌ ایلام نو در حدود سال ۱۱۰۰ پیش از میلاد تا سال ۵۳۹ پیش از میلاد (آغاز دوره‌ی هخامنشیان)

عکس از وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: سپیده سلمانوندی)

شهر کبناک از مناطق مسکونی مربوط به دوره‌ ایلام میانه است. پادشاهی که به‌همراه همسرش در آرامگاه این شهر مدفون بوده‌اند، تبتی اهر، آخرین پادشاه دودمان کیدینوها است. دودمان کیدینوها اولین خانواده‌ حاکمان ایلام در دوره‌ی میانه بودند و شهر کبناک مرکز مهم سیاسی در زمان حکومت کیدینوها محسوب می‌شد.

عکس از وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: سپیده سلمانوندی)

بعد از دودمان کیدینوها، دودمان ایگه‌هلکی‌ها، حاکم تمدن ایلام در دوره‌ ایلام میانه شدند. یکی از پادشاهان مشهور این دودمان، اونتش نپیریشه نام داشت که در حدود سال ۱۲۶۵ پیش از میلاد به حکومت رسید. اونتش با اهداف سیاسی، اقدام به تاسیس شهر مذهبی اوراونتاش کرد و به‌عنوان مکان پرستش خدایان باستان، دستور ساخت معبد چغازنبیل را در این شهر صادر کرد. با تاسیس شهر اوراونتاش و احداث چغازنبیل (در حدود ۱۲۵۰ قبل از میلاد) کبناک تمامی رونق خود را از دست داد.

عکس‌های گالری از وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: سپیده سلمانوندی)

محل دفن تبتی اهر و ملکه‌اش، معبدی خصوصی دارای سالن، ایوان و حیاط بوده است که به‌وسیله‌ راهرویی به آرامگاهی عمومی، در بیرون بنا متصل می‌شد. طاق این آرامگاه اولین طاق ضربی ساخته شده در ایران باستان به شمار می‌رود و به عقیده‌ مورخان از ابداعات معماران ایلامی است.

عکس از وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: سپیده سلمانوندی)

آرامگاه عمومی بیرون از معبد، سکویی بزرگ است که توسط دیوارهایی با ارتفاع کم به سه بخش تقسیم می‌شد. در بخش شمالی این سکو هفت اسکلت، در بخش جنوبی آن دو یا سه اسکلت کشف شده‌‌اند و در بخش میانی (کوچک‌تر از دو بخش دیگر)، اسکلتی پیدا نشده است. از نکات تامل‌برانگیز و قابل تحقیق درباره‌ این آرامگاه که باستان‌شناسان را متوجه خود کرده، گوری دسته‌جمعی است که آن را پای سکوی بزرگ، در جنوبی‌ترین قسمت آرامگاه و درست مجاور درب ورودی پیدا کرده‌اند. گوری که ۱۰ اسکلت با چیدمانی نا‌منظم و گاه روی هم در آن پیدا شده‌اند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: غزل عسکری)

با توجه به اکتشافات انجام شده، درب ورودی آرامگاه عمومی پس از هر تدفین با سنگ یا آجر بسته و در هنگام تدفین بعدی مجددا باز می‌شده است.

اشیای زیادی در محوطه باستانی هفت‌ تپه کشف شده‌اند که علاقه‌مندان برای مشاهده می‌توانند به موزه‌ هفت تپه مراجعه کنند:

• گل‌نوشته و کتیبه‌های سنگی به خط میخی و زبان اکدی (از زبان‌های رایج بین آشوریان و بابلیان در دوران باستان)
• مهرهای سنگی و گلی به‌همراه اثرمهرها (اثرمهرها در واقع تکه گلی بوده‌اند که مهر بر آن‌ها زده می‌شد و برای مسدود کردن دهانه‌ تنگ‌های سفالی از آن‌ها استفاده می‌‌کردند و جنبه‌ حفاظتی داشته‌اند. این مهرها معمولا نقوش مذهبی داشته‌اند، مانند صحنه‌ پیشکش هدایا به خداوند)
• ظروف سفالی مانند کوزه‌های کف‌گرد و نوک‌تیز، ساغرهای پایه‌دار، خمره‌ها و... (ظروف ساده با رنگ نخودی یا ظروف منقوش با رنگ قهوه‌ای تیره‌و‌روشن)
• اشیای تزیینی مانند گردنبندهایی از جنس سنگ‌های نیمه‌قیمتی همچون عقیق و سنگ سلیمان؛ دکمه‌های تزیینی با اشکال دایره و چهارگوش از جنس استخوان؛ پلاک‌های منقوش از جنس مفرغ یا قیر طبیعی و...
• موزاییک‌هایی با نقوش هندسی و ساخته شده از ترکیب سنگ لاجورد، استخوان، صدف و مفرغ
• اندودهای گلی منقوش با رنگ‌های آبی، نیلی، قرمز، نارنجی، زرد و... (در ایران باستان برای نقاشی دیواری از قطعات گلی رنگارنگ و منقوش به اشکال هندسی، استفاده می‌کردند)
• سردیس‌های گلی از مرد و زن ایلامی و ماسک‌های گلی مردانه
• اشیای فلزی عمدتا از جنس مفرغ، مانند سلاح‌های جنگی (خنجرها، پیکان‌ها، سرنیزه‌ها و...)، ابزارآلات (اسکنه، مغار، تبر و...) و اشیای دیگر (سوزن‌ها و میخ‌ها و...)
• پیکرک‌های سفالی انسانی با شمایل مردان، زنان و نوازندگان (این پیکرک‌ها به روش قالب‌گیری ساخته و در کوره پخته شده‌اند)
• پیکرک‌های فلزی حیوانی با شمایل گاو کوهان‌دار با کوهان‌های بزرگ (این پیکرک‌ها به روش ریخته‌گری ساخته شده‌اند)
• اشیای سنگی، مانند سلاح‌های نظیر سرگرزها، ابزارآلات، سنگ وزنه‌ها و...
• تابوت‌های سفالی در ابعاد مختلف (برخی قیراندود شده‌)

دیگر بخش‌های موزه شامل آزمایشگاه، کتابخانه، سالن ترمیم سفال، کارگاه مرمت، لابراتوار عکاسی و... می‌شود.

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: محمد عمران، مجید دهقان، نوید ابداعی و اردلان شاهقلی)

• بازدید از محوطه باستانی هفت تپه برای عموم آزاد است.
• ساعات بازدید محوطه باستانی هفت تپه از ۸:۳۰ تا ۱۶ است. برای اطمینان بیشتر، پیش از اقدام برای بازدید، با اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شوش تماس بگیرید.
• آثار تاریخی میراث بشریت هستند. آن‌ها را پاس بداریم و از وارد آوردن هر‌گونه آسیب به آن‌ها جدا خودداری کنیم.

عکس از وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: سپیده سلمانوندی)

نویسنده: حمیده کریمی