سازه‌ های آبی شوشتر

سفر این بار کجارو به یکی از استان‌های جنوبی ایران است و قصد داریم با هم به استان خوزستان و شهر تماشایی شوشتر برویم تا از سازه های آبی شوشتر در این شهر دیدن کنیم. این مجموعه تاریخی از کم‌‌نظیرترین سازه های مهندسی جهان است که قدمت آن‌ به عصر ساسانیان می‌رسد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

پس اگر به دیدن یکی از مهم‌ترین سازه های مهندسی جهان باستان علاقه‌مند هستید؛ کجارو را در این سفر تاریخی به شهر شوشتر و بازدید از سازه های آبی شوشتر همراهی کنید.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، وصفی است که مادام دیولافوا از سازه‌های حیرت‌انگیز و اعجاب‌آوری که در شوشتر دیده است در سفرنامه خود آورده است. اغراق آمیز نخواهد بود اگر سازه های آبی شوشتر را یکی از عجایب ایران و جهان باستان بدانیم. این مجموعه از چنان عظمت و شگفتی برخوردار است که با دیدن آن، پی به نبوغ سازندگان آن خواهید برد.

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس:مرتضی زنگنه)

اگرچه احتمال می‌رود سنگ بنای سازه های آبی شوشتر در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد، قدمت این مجموعه شگفت‌انگیز به عصر ساسانی برمی‌گردد و ساخت‌وساز آن را به پادشاهانی چون اردشیر اول و شاپور نسبت می‌دهند؛ اما به‌طور کلی این مجموعه در طی زمان و در دوره‌های مختلف کامل‌تر شده‌ و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. بر اساس اسناد و مدارک در عهد قاجار نیز مرمت و بازسازی در این اثر صورت گرفته است.

هر یک از سازه های آبی شوشتر کارکرد و کاربرد خاص خود را دارند که در ارتباط با یکدیگر، مجموعه‌ای به هم پیوسته را تشکیل می‌دهند. در ساخت و معماری سازه های شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملاط ساروج به کاررفته است. این سازه‌ها، روزگاری موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.

سازه های آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر به همه‌ شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند. همچنین هوای خنکی را پدید می‌آورند که از راه شوادون‌ها که در گویش شوشتری به سردابه و زیرزمین گفته می‌شود، آب را به خانه‌های مردم می‌فرستادند. افزون بر آن، زمین‌های کشاورزی سیراب می‌شدند و چرخ‌های آسیاب برای تهیه آرد گندم به کار می‌افتادند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر

سازه های آبی ‌شوشتر یکی از جاذبه‌های دیدنی و خارق‌العاده استان خوزستان و از مهم‌ترین و ارزشمندترین جاهای دیدنی شوشتر است. این مجموعه صنعتی- اقتصادی در مجاورت بافت تاریخی شوشتر جای دارد و به‌راحتی می‌توانید از آن دیدن کنید.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

برای دیدن سازه های شوشتر باید راهی خوزستان شوید و سپس مسیر رسیدن به شوشتر را در پیش بگیرید. اگر از سمت تهران حرکت می‌کنید می‌توانید از مسیر آزادراه خرم آباد- اندیمشک به‌سمت شوشتر بروید که در این صورت نزدیک ۹ ساعت زمان می‌برد تا به این شهر برسید. بعد از ورود به شهر، تابلوهای راهنما شما را به این جاذبه حیرت‌آور هدایت خواهند کرد. همچنین از هر کس نام و نشان سازه های آبی را بگیرید؛ شما را راهنمایی خواهد کرد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته می‌شود. این بند موجب دو شاخه شدن آب رودخانه کارون شده و آن را به دو شاخه شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند. به‌دلیل اینکه آب تقسیم شده در رود شطیط دو برابر حجم آب تقسیم شده به رود گرگر است، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه می‌گویند.

این بند برای میزان کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ برای همین به آن بند میزان گفته می‌شود که به‌صورت دایره‌ای با سنگ تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است و در انتهای آن برج کلاه فرنگی قرار دارد. این بند از چند دهانه تشکیل شده‌ که مهم‌ترین آن‌ها دهانه‌ای است جدا که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را انجام می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که اگر دبی گرگر بیشتر از یک سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال می‌دهد و برعکس؛ که این خود از شاهکارهای معماری این بند است.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

کلاه فرنگی برجی هشت‌ضلعی و مشرف به بند میزان است که روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقی‌مانده و در نمای آن سنگ‌های تراش‌خورده کار شده بوده است. درباره زمان ساخت و کاربرد برج کلاه‌فرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد؛ برخی معتقدند که این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر کار کارگران بوده است؛ اما برخی بر این باور هستند که از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌کردند.

• برج کلاه فرنگی را در میدان ۱۷ شهریور شوشتر در انتهای خیابان بلوار می‌توانید ببیند.

رود گرگر که در شمال شوشتر جریان دارد یکی از شاخه‌های فرعی رودخانه کارون است که توسط بند میزان از آن جدا شده است. این رود به‌صورت دست‌کند و مصنوعی، به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی ایجاد شده است. کف این رود را سنگ‌فرش و آن‌ها را با بست‌های فلزی به هم متصل کرده‌اند و این کار برای جلوگیری ازعمیق‌تر شدن بستر آن بوده است.

این رود از داخل شهر عبور می‌کند و آب مورد نیاز کانال‌ها و تونل‌ها را تأمین می‌کند. سپس گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط می‌پیوندد که به‌همراه رود دز به رودخانه کارون می‌ریزند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

پل بند گرگر به‌همراه سه تونل انحرافی به نام‌های شهر، سه کوره و بلیتی در پایین‌دست بند میزان و بر فراز آسیاب‌ها قرار دارند. این پل بند که آب را تراز مشخصی نگه می‌دارد، روی صخره ایجاد شده و تونل‌ها نیز در درون صخره کنده شده‌اند که وظیفه تأمین آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را بر عهده داشته‌اند. در حال حاضر نیز با از کار افتادن آسیاب‌ها، این آب به‌صورت آبشار از دهانه تونل‌ها بیرون می‌ریزد.

منبع عکس: میراث فرهنگی استان خوزستان

محوطه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر شامل مجموعه‌ای از تونل‌ها، کانال‌های فرعی، آسیاب‌های آبی و سد است. عملکرد این مجموعه به این‌گونه است که با بالا آمدن رود گرگر توسط بند، آب به داخل تونل‌های سه‌گانه هدایت می‌شود و از آنجا به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شود و پس از عبور از مسیرهای ایجاد شده و چرخاندن آسیاب‌ها، به‌صورت آبشارهای تماشایی به داخل حوضچه‌ها می‌ریزند. در حال حاضر بسیاری از آسیاب‌های شوشتر از بین رفته‌ و از کار افتاده‌اند و تنها آسیاب رضا گلاب همچنان کار می‌کند.

• آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر را در جنوب پل بند گرگر، خیابان شریعتی می‌توانید ببینید.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: مصطفی غلام نژاد)

پل بند برج عیار پایین‌تر از محوطه آبشارها و روی رود گرگر بنا شده که در گذشته درون باغ قرار داشته و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین می‌شده است. در شرق این بند بقایای کانال‌ها و اتاقک‌هایی دیده می‌شود. از این محوطه در عهد صفوی و قاجار، به‌عنوان نیایشگاه صائبین استفاده می‌کردند.

• این بند نزدیک بقعه امام علی در پل کشتارگاه و روبه‌روی دو محله دکان شمس و دکان شیخ واقع است.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

بند ماهی بازان یا بند خدا آفرین، بین رود گرگر و داریون، در منطقه‌ای به نام ماهی بازان قرار دارد که این محله، شهر دستوا باستانی است. این بند از یک رشته سنگ یک‌پارچه تشکیل شده و در وسط آن، سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا

قلعه سلاسل یا کهن دژ شوشتر قدیمی‌ترین بخش سازه های آبی شوشتر است که قدمت آن را به زمان هخامنشیان نسبت می‌دهند است. این قلعه علاوه بر داشتن نقش دفاعی برای شهر، در کنترل آب نهر داریون استفاده داشته است. سلاسل در گذشته شامل بخش‌هایی چون شبستان، سربازخانه، برج، نقاره‌خانه، قورخانه، حصار و خندق بوده است؛ اما در حال حاضر، از این بنای باشکوه چیزی به‌جز چند اتاق زیرزمینی و تونل‌های داریون باقی نمانده است.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

نهر داریون یا کانال داریون از رود شطیط جدا می‌شود و از آب آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی دشت میناب، تأمین آب آشامیدنی شهر و ایجاد دسترسی به قلعه سلاسل استفاده می‌شود. این نهر بعد از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل و طی مسافتی به‌سمت جنوب رفته و از غرب شوشتر عبور می‌کند و سپس در شمال پل بند لشکر، به دو شاخه تقسیم می‌شود. قدمت این کانال را به عصر هخامنشیان و داریوش نسبت داده‌اند.

برانوش را گفت گر مندسی / پلی سازی آنجا چون رسی

که ما بازگردیم و آن پل به‌جای / بماند به دانایی رهنمای

شادُروان یکی از پل‌های معروف کشور است که داستان ساخت آن در شاهنامه آمده است و فردوسی می‌گوید فردی به نام برانوش که از سربازان سپاه شکست رومیان در جنگ با شاپور ساسانی بوده، مأمور ساخت آن شده است. این پل که از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است، در شاخه شطیط قرار دارد. در کنار این پل بقایای چند آسیاب دیده می‌شود.

• پل بند شادروان را نزدیکی پل آزادگان، در ۳۰۰ متری جنوب بند میزان، در شمال غربی شوشتر می‌توانید ببینید.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

یکی دیگر از بندهای مجموعه سازه های آبی شوشتر، بند خاک است که در خارج از حصار غربی شهر روی نهر داریون و ۵۰۰ بالاتر از پل بند لشگر قرار دارد. این بند سطح آب را چندین متر بالاتر آورده و از طریق کانال‌های متعدد به‌سمت باغ‌ها هدایت می‌کرد. این بند که احتمالا در زمان ساسانیان ایجاد شده، در زمان قاجار مرمت شده است.

بعد از بند میزان، پل بند لشکر سالم‌ترین سازه آبی این مجموعه است و در ساخت آن مانند سایر سازه‌ها از آجر، سنگ و ساروج استفاده شده است. این پل بند نقش مهمی در ارتباط بین شوشتر و روستاهای جنوبی داشته است و شوشتر را به شهر عسگر مکرم مرتبط می‌کرده و از دورازه‌های مهم شوشتر به شمار می‌رفته است. در ضلع جنوبی پل بند لشگر نیز بقایای سه آسیاب و در انتهای ضلع شمالی آن، روی صخره چارطاقی وجود دارد.

• از پل بند لشکر در خارج از دروازه لشکر شوشتر و در کنار بقعه امامزاده عبدالله دیدن کنید.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

پل بند شراب‌دار در جنوب شوشتر و روی نهر داریون قرار دارد و از سنگ و ساروج ساخته شده است. این پل بند راه ارتباطی قلعه نظامی خرم را با شمال نهر داریون برقرار می‌کرد و قدمت آن را به دوره اشکانیان نسبت می‌دهند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

• پلکان‌ها: در جنوب محوطه آسیاب‌ها و آبشارها، پلکان سنگی دست‌سازی احداث شده که بیش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در مسیر این پلکان اتاق‌هایی تعبیه شده که محل استقرار نگهبانان سازه های آبی است.
• سیکا: در انتهای ضلع غربی محوطه آبشارها، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله دست‌کند میسر است.
• بند دختر: در حدود سه کیلومتری شمال شوشتر، جایی که رودخانه‌ سخاوتمند کارون از کوهستان وارد جلگه‌ می‌شود، بستر رود به کمترین عرض خود می‌رسد. در این مکان در دوره‌ ساسانی بند دختر ساخته شد. نام‌گذاری آن به‌ دلیل نزدیکی به قلعه‌ دختر بوده است.
• بند دارا: این بند در منطقه‌ میاناب و روی رود گرگر ساخته شده بود.
• پل شاه علی: روی نهر داریون در جنوب شوشتر و در غرب امامزاده عبدالله واقع شده است.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: امین رحمانی)

بهتر است بدانید چنانچه تصمیم به ماندن در شهر تاریخی شوشتر را دارید، مراکز اقامتی متعددی در این شهر وجود دارد که می‌توانید شب را در آن‌ها سپری کنید و از تماشای مجموعه سازه های آبی شوشتر در شب نیز لذت ببرید. در ادامه تعدادی از این مکان‌ها را معرفی می‌کنیم:

• هتل سنتی خانه طبیب: چهارراه امام – کوچه سنگ‌فرش
• هتل سنتی سرابی شوشتر: خیابان عبدالله بانو، پشت بقعه عبدالله بانو
• هتل گرگر: بلوار دانشگاه آزاد اسلامی - داخل محوطه دانشگاه
• اقامتگاه سنتی افضل: چهارراه امام - کوچه سنگ‌فرش - کوچه افضل

در سفر به شوشتر و در کنار بازدید از سازه های آبی پیشنهاد می‌دهیم بازارگردی و خرید کردن از بازار سنتی شوشتر، بازدید از سایر جاهای دیدنی استان خوزستان در شوشتر مانند مسجد جامع شوشتر، دخمه‌های شوشتر و خانه مستوفی را نیز در برنامه سفرتان قرار دهید.

نویسنده: اکرم زمانی نوری