کاخ اردشیر بابکان

شهرستان فیروزآباد یکی از مناطق قدیمی و کهن ایران به شمار می‌آید که آثار تاریخی و ارزشمندی را همچون قلعه دختر، شهر گور و چند سنگ‌نگاره‌ ساسانی در خود جای داده است. کاخ اردشیر بابکان که به آتشکده‌ فیروزآباد نیز مشهور است، از جمله آثار تاریخی و جاهای دیدنی استان فارس محسوب می‌شود و به ثبت ملی رسیده است. با کجارو همراه باشید تا بیشتر درباره کاخ اردشیر بابکان بدانید.

• آدرس: استان فارس، ۳ کیلومتری شمال فیروزآباد (مشاهده روی نقشه)

از دو مسیر می‌توانید برای دسترسی به کاخ اردشیر بابکان استفاده کنید.

• مسیر اول (مبدا شیراز): از شیراز وارد جاده شیراز-جهرم-لارستان شوید. سپس به‌سمت جاده شیراز-کوار حرکت کنید. بعد از آن وارد جاده کوار-فیروزآباد شوید و به‌سمت قلعه دختر بروید. از قلعه دختر عبور کنید تا به پارک جنگلی بین‌راهی برسید. بعد از پارک جنگلی، تابلوی کاخ اردشیر بابکان را مشاهده خواهید کرد. فاصله شیراز تا کاخ اردشیر بابکان حدود ۱۰۰ کیلومتر است.
• مسیر دوم (مبدا فیروزآباد): برای دسترسی به کاخ اردشیر بابکان، می‌توانید خود را به میدان گاز برسانید. سپس به‌سمت جاده کوار-فیروزآباد حرکت کنید. بعد از حدود هشت کیلومتر به کاخ اردشیر بابکان خواهید رسید.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: میلاد وندایی)

کاخ اردشیر بابکان عمارتی زیبا و تحسین‌برانگیز مربوط به دوره ساسانیان است که می‌توان از آن به‌عنوان یکی از آثار مهم ایران پیش از اسلام یاد کرد. ساخت این کاخ را به اردشیر بابکان نسبت دهند و از آن با نام آتشکده فیروزآباد نیز یاد می‌کنند. گنبد برای اولین بار در آن زمان، در این کاخ اجرا شد و از این منظر کاخ اردشیر بابکان پیش‌رو محسوب می‌شود. چشمه‌ای نیز بیرون از کاخ می‌جوشد که منجر به ایجاد استخری طبیعی شده است و چشم‌اندازی جالب را پیش چشم گردشگران می‌گذارد.

هرچند بنا از استحکام قابل‌توجهی برخوردار بوده است، آذرماه ۱۳۹۹ به‌دلیل جاری شدن سیل در منطقه، کاخ در معرض آب‌گرفتگی قرار گرفت و متاسفانه بخشی از حصارهای اصلی تخریب شدند. آتشکده فیروزآباد در ۱۵ دی‌‌ماه سال ۱۳۱۰ با شماره‌ ۸۹ به ثبت ملی رسید. این بنا به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: مهدی آقارضایی)

شهر فیروزآباد فعلی در گذشته‌های دور گور نام داشت. این شهر در گودی قرار داشت و در اطرافش حصارهای بزرگی برای حفاظت از شهر ساخته شده بود. به‌دلیل وجود این حصارها، اسکندر مقدونی نتوانست شهر را فتح کند. پس تصمیم گرفت مسیر آب رودخانه را به‌سمت شهر تغییر دهد. متاسفانه شهر زیر آب فرو رفت و تبدیل به دریاچه‌ای بزرگ شد. این وضعیت سال‌ها ادامه داشت تا آنکه اردشیر ساسانی آب دریاچه را تخلیه کرد و بعد از آن این شهر به اردشیر خوره معروف شد.

در شاهنامه فردوسی درباره خشک کردن این دریاچه و آبادانی شهر توسط اردشیر ابیاتی آمده است:

یکی شارستان کرد پر کاخ و باغ

بدو اندرون چشمه و دشت و راغ

برآورد زان چشمه آتشکده

بدو تازه شد مهر و جشن سده

همی راند از کوه تا «شهر گور»

شد آن شارستان پر سرای و ستور

در زمان ورود اعراب به ایران، شهر گور ویران شد. زمانی كه عضدالدوله دیلمی (گیلانی) بر اعراب حاکم بر شهر تسلط پیدا كرد، ویرانه‌ها را آباد کرد و نام شهر به فیروزآباد تغییر یافت.

درباره زمان دقیق ساخت و نوع کاربری کاخ اردشیر بابکان اتفاق‌نظر وجود ندارد. برخی ساخت آن را به دوران حکومت اردوان پنجم از سلسله اشکانی نسبت می‌دهند و برخی آن را به زمان پیروزی اردشیر ساسانی بر اردوان پنجم موکول می‌کنند. درباره کاربری نیز برخی از کارشناسان بر این باور هستند که این بنا در نزدیکی «چشمه قمپ آتشکده» قرار داشته و محلی برای پرستش بوده است. پس کاربری اصلی آن را آتشکده می‌دانند و این بنا را آتشکده فیروزآباد نامیدند. از طرفی دیگر برخی از باستان‌شناسان ایران، مانند استاد پیرنیا، اعتقاد دارند که این بنا در سال ۲۲۴ میلادی ساخته شده است و هیچ‌کدام از مشخصه‌های کاخ را ندارد. از ملزومات معماری کاخ، وجود فضاها و مکان‌های مخصوصی است که در این بنای تاریخی مشاهده نمی‌شود.

طرح از ویکی‌مدیا (پدیدآور: اوژن فلاندن)

کاخ اردشیر بابکان به‌شکل مستطیل و مساحت آن ۱۰۴ در ۵۵ متر است. به‌دلیل قرارگیری این عمارت در کنار رودخانه، در ساخت آن از مصالحی نظیر کاشی، گچ و سنگ‌های نیمه‌تراش‌خورده استفاده شده است تا مانع از نفوذ رطوبت به بنا شود. همچنین در ساخت کاخ از خشیخان (باد پیچ) برای عبور جریان هوا در قسمت‌های مختلف عمارت استفاده کرده‌اند. از دیگر ویژگی‌های معماری کاخ اردشیر بابکان، دیوارهای بدون پنجره آن هستند.

از نظر بسیاری از کارشناسان، آتشکده فیروزآباد نخستین بنای عصر ساسانیان است که گنبد، ایوان و طاق دارد. از دیگر نکات جالب‌توجه درباره معماری بنا، استحکام آن است؛ چراکه با وجود گذشت ۱۸۰۰ سال همچنان پابرجا مانده است. تزیینات گچ‌بری چشم‌نواز آن نیز هنوز بر اجزای آن خودنمایی می‌کنند.

عکس از سایت eskanara.blogsky.com (عکاس: نامشخص)

در طول تاریخ، کاخ سروستان نسبت به کاخ اردشیر بابکان آسیب‌های کمتری دیده است. طرح کاخ سروستان پیچیدگی‌های بیشتری دارد و از نظر فنی کامل‌تر است. تزیینات طاق‌ها و گنبدهایش نیز متنوع‌تر و آزادانه‌تر و ساخت طاق‌های آن اصولی‌تر است. برخلاف تالارهای کاخ اردشیر بابکان، تالارهای کاخ سروستان قرینه نیستند و ابعاد متفاوتی دارند.

مزیت اصلی کاخ اردشیر بابکان استفاده از سنگ‌های میخکی است و تعداد تالار و ایوان‌های آن از کاخ سروستان بیشتر است.

کاخ سروستان؛ عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Nahid.iran.sal)

کاخ اردشیر بابکان از حیاط، دو ایوان، ستون‌ها، گنبد و تالارهایی در اطراف تشکیل شده است.

کاخ اردشیر بابکان دارای سه تالار اصلی به‌صورت گنبدی‌شکل و تالارهای دیگری پیرامون حیاط است. معماری تالارها به‌گونه‌ای است که چند تالار در کنار هم قرار گرفته‌اند و به یکدیگر راه دارند. این شیوه معماری کاملا متفاوت با دیگر بناهای عصر ساسانیان است. تالارهای کاخ اردشیر بابکان گچ‌بری‌‌ها و تزیینات بسیار دقیق و باظرافتی دارند که هنوز دچار آسیب نشده‌اند.

به نظر می‌رسد تالار مرکزی سالن پذیرایی و بار عام اردشیر بوده است که مساحتی معادل ۱۴ در ۱۴ متر دارد و به‌وسیله ورودی‌هایی با طاق ضربی به فضاهای اطراف متصل می‌شود.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: فریبرز علاقه بند)

کاخ اردشیر بابکان دو ایوان بزرگ قوسی‌شکل و چند ایوان کوچک‌تر دارد. در ایوان‌های کوچک از شیوه گوشه‌سازی گیلویی استفاده شده است. گیلویی شامل حاشیه گچی می‌شود که میان قاب سقف و قسمت فوقانی دیوار قرار می‌گیرد و حالتی پیش‌آمده دارد. این شیوه گوشه‌سازی را می‌توان در درگاه‌های تخت جمشید مشاهده کرد. در حال حاضر، تنها بخشی از ایوان‌ها باقی مانده است.

در میان کاخ اردشیر بابکان، حیاط بزرگی قرار دارد که اطراف آن تالارها و ایوان‌ها واقع شده‌اند. با بررسی معماری‌های بعد از دوره ساسانی می‌توان نتیجه گرفت این شیوه ساخت متعلق به عصر ساسانیان بوده که در دوره‌های تاریخی بعدی رواج یافته است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: رامین گودرزی)

در کاخ اردشیر بابکان ستون‌های چهارگوش و نیم‌ستون‌هایی از جنس سنگ میخکی وجود دارد که به طاق متصل هستند. این ستون‌ها شباهت‌ زیادی به ستون‌های دوره اشکانیان دارند؛ البته دورتادور ستون‌های کاخ اردشیر بابکان گچ‌بری‌های چشم‌نوازی مشاهده می‌شود که وجه تمایز آن‌ها از ستون‌های اشکانی است. تزیینات قرنیزهای ستون‌ها نیز به نمونه‌های موجود در تخت جمشید شباهت دارند.

ستون‌های کاخ اردشیر بابکان از استحکام بالایی برخوردار هستند و با وجود گذشت سال‌ها همچنان سالم مانده‌اند.

کاخ اردشیر بابکان دارای چهار گنبد است که فوقانی‌ترین بخش آن‌ها به قطر یک متر باز است. گنبد اصلی روی بنا به روش فیل‌پوش یا سه‌کنج نصب شده‌ است. فیل‌پوش به روشی در معماری گفته می‌شود که برای ساخت طاق و گنبد مورد استفاده قرار می‌گیرد و در حال حاضر نیز کاربرد دارد. فیل‌پوش بین دو دیوار اصلی و متقاطع در محل اتصال به گنبد واقع می‌شود.

هرچند در طول تاریخ آسیب‌های بسیاری به گنبد وارد شد، همچنان مستحکم و استوار باقی مانده است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Wojciech Kocot)

• قلعه دختر: استان فارس، ۶ کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز (مشاهده روی نقشه)

قلعه دختر از جاهای دیدنی استان فارس محسوب می‌شود و در دامنه کوهی مشرف به جاده قرار دارد. با ۲۳۰۰ متر مربع مساحت، قلعه در سه طبقه ساخته شده است و طبقات با برج پلکانی به یکدیگر متصل شده‌اند. قلعه دختر به‌عنوان زیرمجموعه چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی فارس، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

• تنگه هایقر: استان فارس، شهرستان فیروزآباد، ۳۵ کیلومتری جنوب غرب فیروزآباد، بعد از روستای رودبال (مشاهده روی نقشه)

تنگه هایقر یکی از جاذبه‌های طبیعی و بکر فیروزآباد به شمار می‌آید و طبیعت‌گردان زیادی را به خود جذب کرده است. قایق‌سواری، کوهنوردی و صخره‌نوردی، شنا و پیاده‌روی از جمله تفریحاتی است که می‌توان در این تنگه تجربه کرد. همچنین این تنگه چشم‌انداز زیبایی دارد و برای عکاسی و فیلم‌برداری بسیار مناسب است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: محسن احمدیان)

• برای بازدید از کاخ اردشیر بابکان، می‌توانید همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۱۸ اقدام کنید.
• بهترین زمان بازدید از کاخ اردشیر ساسانی فصل بهار تا اواسط اردیبهشت و فصل پاییز است.
• بازدید از کاخ اردشیر بابکان رایگان است.
• برای دسترسی به کاخ اردشیر بابکان می‌توانید با خودروی شخصی تا نزدیک محوطه کاخ بروید.
• در اطراف آتشکده فیروزآباد امکانات رفاهی وجود ندارد؛ اما در فصل بهار محصولات عشایری در محل به فروش می‌رسند.
• رستوران‌ها و بوم‌گردی‌های زیادی اطراف کاخ وجود دارد که می‌توانید از آن‌ها استفاده کنید.
• آثار به‌جامانده از گذشتگان علاوه‌ بر انتقال اطلاعات زندگی مردم آن روزگار، ارائه‌دهنده‌ بخشی از فرهنگ و هویت ما نیز هستند. پر واضح است که تلاش برای حفظ و نگهداری از این بناهای تاریخی و ارزشمند مسئولیتی است که هیچ ایرانی متعهدی در انجام آن کوتاهی نخواهد کرد.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Ahura21)

نویسنده: محبوبه حسنی/بازنویس: حانیه رضوی