دریاچه حوض سلطان

دریاچه‌های نمک یکی از شگفت‌انگیزترین عناصر طبیعت هستند که به‌واسطه تبخیر شدید و رسوبات نمکی فراوان در منابع آبی پدید می‌آیند. کشور ایران به‌واسطه اقلیم خشک و کویری، از تعداد بسیاری از این دریاچه‌ها میزبانی می‌کند که در این میان یکی از جاهای دیدنی قم، دریاچه حوض سلطان است.

• آدرس:‌ استان قم، ۴۰ کیلومتری شمال شهر قم، حاشیه بزرگراه خلیج‌فارس (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: امیر پاشایی

یکی از مناطق طبیعی ایران که فاصله کمی تا تهران دارد و به بزرگ‌ترین آینه ایران مشهور شده است، دریاچه نمک حوض سلطان نامیده می‌شود. این دریاچه از جاهای دیدنی قم به شمار می‌رود و در ۴۰ کیلومتری شمال شهر قم، ۸۵ کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه بزرگراه خلیج‌فارس قرار دارد.

برای دسترسی به دریاچه نمک حوض سلطان مسیرهای متعددی وجود دارد که دو راه ماشین‌رو معروف‌تر از همه هستند:

• مسیر دسترسی اول: در حرکت از سمت قم، بعد از مجتمع مهتاب و عبور از اولین تپه‌ مشرف به دریاچه، درست در کنار تپه دوم، جاده‌ای خاکی به‌سمت پایین دریاچه سرازیر می‌شود که جاده اصلی معدن نمک است (در ۹۵ کیلومتری تهران). یکی از نشانه‌های این خروجی، تابلوی «۹۵ کیلومتر مانده تا تهران» محسوب می‌شود.
• مسیر دسترسی دوم: در حرکت از سمت تهران و پس از طی ۷۰ کیلومتر از این شهر، در سمت چپ اتوبان جاده‌ای به‌سمت روستای چشمه شور می‌رود که نشانه آن در اتوبان، تابلوی اطلاعات گردشگری است. برای رسیدن به‌طرف مقابل اتوبان باید از اولین زیرگذر اقدام کنید.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مصطفی معراجی

دریاچه حوض سلطان که به «دریاچه شاهی» نیز معروف است، با مساحت تقریبی ۲۴۰ کیلومتر مربع در جنوب رشته‌کوه‌ البرز قرار دارد. وسعت و شکل دریاچه متناسب با ورود آب و میزان بارندگی آن در فصول مختلف سال، متفاوت است؛ بدین ترتیب، سطح آب دریاچه پیوسته نوسان می‌کند. این دریاچه از دو چاله جدا از هم تشکیل شده است. چاله غربی به نام «حوض سلطان» و چاله شرقی به نام «حوض مره» است که به‌وسیله یک آبراهه به هم وصل می‌شوند. در فصول پرآب ابتدا چاله مره پر می‌شود و سپس آب اضافی آن به حوض سلطان راه پیدا می‌کند.

عکس‌‌ها از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مصطفی معراجی

دریاچه حوض سلطان مانند آینه‌ای بزرگ در قلب ایران‌زمین است. دریاچه حوض سلطان از سطح دریا ۸۲۰ متر ارتفاع دارد که تقریبا در تمام سطح دریاچه یکسان است. رودهای متعددی به دریاچه حوض سلطان وارد می‌شوند که عموما از اراضی شوره‌زار نمکی اطراف عبور می‌کنند. از جمله این رودها می‌توان به «رود شور» و «قره‌چای» اشاره کرد. در ۳۵ کیلومتری مسیر قم-تهران جاده خاکی وجود دارد که به دریاچه می‌رسد. درون دریاچه نیز جاده خاک‌ریزی هست که برای جلوگیری از فرورفتن خودروها در باتلاق و بهره‌برداری از نمک دریاچه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دریاچه به‌دلیل نمک فراوان، اغلب به نام دریاچه نمک نیز شناخته می‌شود؛ با این حال، دریاچه نمک با وسعت بسیار بیشتر در جنوب شرقی قم واقع‌ شده است. سالانه مقدار زیادی نمک از دریاچه حوض سلطان استخراج می‌شود.

حوض سلطان در سال ۱۸۸۳ میلادی و بر اثر ساخت جاده شوسه تهران قم تشکیل شد. «دریاچه ساوه» نام دیگری است که به حوض سلطان می‌دهند؛ چراکه حوض سلطان بازمانده دریای بزرگ ساوه است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مصطفی معراجی

زمستان فصل پرآبی حوض السلطان است؛ بنابراین، کفه نمکی این تالاب در فصل پرآبی زیر آب است و حاشیه یا کمربند باتلاقی آن پوشش گیاهی دارد که بیشتر در اضلاع شمالی و شمال غربی این تالاب مشاهده می‌شود. بر اساس مطالعه انجام‌شده، در این منطقه بیش از ۴۰ گونه گیاهی از جمله درمنه بیابانی، اشنان، تاغ زرد و سیاه، سودا و اسفناج وجود دارد.

پرندگانی مهاجر و نادر در این تالاب وجود دارند که در حاشیه تالاب زندگی می‌کنند. هوبره، انواع کبوتر و پرندگانی نظیر غاز خاکستری، آنقوت، لک‌لک، انواع عقاب و غیره را می‌توان در زمره پرندگان حوض سلطان جای داد. در منطقه پستاندارانی از قبیل خرگوش، موش صحرایی، روباه و گاهی آهو نیز دیده می‌شوند. در میان خزندگان منطقه حضور مارها و سوسمارها بارز است که در کنترل بیولوژیک آفات نقش دارند.

بالغ‌ بر ۲۴۰ گونه با ارزش ریز موجودات هوازی مانند جلبک‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها در تالاب وجود دارد که می‌توانند با توجه به مخزن ژنی خود، شرایط فوق شور را تحمل کنند. وجود انواع دیاتوم‌ها (جلبک‌های تک‌سلولی) به‌عنوان اولین تولیدکنندگان غذا در اکوسیستم‌های آبی در آب‌های شور منطقه حوض سلطان قابل‌تامل است؛ این‌گونه جلبک‌ها در صورت تولید انبوه می‌تواند در تعلیف دام، مورد استفاده قرار گیرد. مطالعات انجام‌شده، حضور پر تعداد و متنوع انواع باکتری‌های نمک‌دوست را در خاک‌های منطقه نشان می‌دهد. برخی از انواع موجود بسیار منحصربه‌فرد هستند و با توجه به خصوصیات ژنتیکی و فیزیولوژیکی، به‌ویژه انتظار حضور آنزیم‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و فرآورده‌های ارزشمند میکروبی در آن‌ها وجود دارد. علاوه بر این، انواع عنکبوت، رتیل، موریانه و مورچه‌های کمیاب در اطراف دریاچه دارای حضور گسترده‌ای هستند.

هیچ‌گونه امکانات رفاهی خاصی در محدوده دریاچه حوض سلطان وجود ندارد و بازدیدکنندگان باید تمامی وسایل و تجهیزات موردنظر خود را همراه داشته باشند. بهترین گزینه برای اقامت در سفر به دریاچه حوض سلطان، مراجعه به خانه‌های روستایی چشمه‌شور و صفرآباد یا استفاده از هتل‌های متعدد شهر قم است. کمپینگ و چادر زدن در طبیعت نیز گزینه‌ای مناسب برای طبیعت‌گردان محسوب می‌شود.

گردشگران در سفر به حوض سلطان قادر خواهند بود تا با پای پیاده از میان دریاچه عبور کنند. به‌واسطه عمق‌ کم، رسوبات زیاد و سطح گل‌آلود و باتلاقی، امکان قایقرانی یا حرکت‌ با خودروهای سافاری در این محدوده وجود ندارد. با این همه، دوچرخه‌سواری یکی از بهترین تفریحات این منطقه محسوب می‌شود و تجربه متفاوتی از دوچرخه سواری در ایران را برایتان رقم می‌زند. بازدید از بزرگ‌ترین آینه طبیعی جهان در دریاچه حوض سلطان امکان‌پذیر است که به خلق تصاویری افسانه‌ای منجر خواهد شد. دریاچه حوض سلطان یکی از مقاصد پرنده‌ نگری ایران است و این تفریح نیز گزینه‌ای مناسب برای علاقه‌مندان به طبیعت و حیات‌وحش محسوب می‌شود.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مصطفی معراجی

بهترین فصل برای بازدید از دریاچه حوض سلطان، اوایل بهار و اواسط پاییز است. در این بازه‌ها، گردشگران از سرمای سوزناک کویر و گرمای طاقت‌فرسای آن در امان خواهند بود و می‌توانند از زیبایی بی‌حدوحصر آن لذت ببرند.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مصطفی معراجی

• هرگز به‌تنهایی به دریاچه حوض سلطان سفر نکنید.
• به‌دلیل نبود عمق مشخص و چاله‌های عمیق در بسیاری نقاط، امکان غرق شدن در دریاچه حوض سلطان وجود دارد.
• در محدوده دریاچه حوض سلطان هیچ‌گونه امکانات رفاهی، فروشگاهی و اقامتی وجود ندارد.
• برای پیشروی تا قلب دریاچه باید از مسیری گل‌‌آلود عبور کنید؛ بنابراین آثار نمک ماندگار را تا مدت‌ها در کفش و لباستان خواهید داشت. ازاین‌رو، از پوشیدن کفش و شلوارهای رسمی بپرهیزید.
• برای بازدید از دریاچه حوض سلطان به تجهیزات کامل کویرنوردی احتیاج خواهید داشت.
• هنگام بازدید از دریاچه حوض سلطان از عبور و مرور در مسیرهای ناشناخته خودداری کنید.
• از آسیب‌رسانی به طبیعت دریاچه حوض سلطان پرهیز کنید و در حفظ زیست‌بوم منحصربه‌فرد آن کوش باشید.
• بازدید از دریاچه حوض سلطان رایگان است.

• آدرس:استان قم، شهرستان قم، کیلومتر ۲۰ جاده قدیم قم-کاشان، دهستان جنت‌آباد، روستای زنبورک (مشاهده در نقشه)

یکی از آثار تاریخی به‌جای‌مانده از دوره صفوی در استان قم، کاروانسرای پاسنگان واقع در دهستان جنت‌آباد است. اقامتگاه بوم‌گردی پاسنگان واقع در این کاروان‌سرا، یکی از اقامتگاه‌های اقتصادی استان قم محسوب می‌شود. از جمله سایر کاربری‌های این مجموعه می‌توان به، سفره‌خانه، پایگاه رصد ستارگان و مرکز برگزاری جشن و اعیاد اشاره کرد.

• آدرس:استان قم، ۶ کیلومتری شهر قم، روستای جمکران، انتهای بلوار پیامبر اعظم (نمایش روی نقشه)

مسجد جمکران که بیش از هزار سال قدمت دارد، از بخش‌های مختلفی چون مسجد مقام، شبستان‌ها، چندین حسینیه، بازارچه، زائرسرا، دفتر ثبت کرامات، کتابخانه تخصصی و... تشکیل شده است. دستور ساخت این مسجد را که یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان در جهان محسوب می‌شود، به حجت بن الحسن (عج) نسبت داده‌اند. جمکران و در طول سال میزبان مراسم عزاداری و جشن‌های مذهبی متعددی است.

نویسنده: عماد جعفری/ پوریا محمدی پیوند