آتشکده آذرفرنبغ کاریان

شهرستان لارستان سرزمینی زیبا با تاریخی تامل‌برانگیز است. این شهرستان در گذشته «ایراهستان» نام داشت و مرکز دانش و فرهنگ اسلامی بود. آتشکده آذرفرنبغ در این شهرستان قرار دارد؛ آتشکده‌ای که اکنون به‌صورت تلی از خاک درآمده و بنام «تمب تشی»یا «قلعه تشی» معروف است. این آتشکده متعلق به موبدان زرتشتی بود. در آتشکده آذرفرنبغ، انجمن مغان در دوره ساسانیان شکل گرفت که به تربیت موبدان زرتشتی می‌پرداخت. آتشکده آذرفرنبغ از جاهای دیدنی لار به شمار می‌رود.

• نام اثر: «آتشکده آذرفرنبغ» (Azarfarnbagh Fire Temple)
• نام دیگر: آتشکده کاریان
• نام محلی: قلعه تشی
• محل: روستای کاریان در استان فارس
• کاربری: آتشکده
• دوره ساخت اثر: پیش از اسلام
• تاریخ ثبت ملی: ۱۳۷۹
• آدرس: استان فارس، شهرستان لارستان، روستای کاریان (مشاهده روی نقشه)

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: ناشناس

آتشکده آذرفرنبغ یا آتشکده کاریان با ارتفاع تقریبی ۲۰ متر در مسیر کاریان، از دهستان هرم و کاریان، شهرستان لارستان قرار دارد و از جاهای دیدنی استان فارس محسوب می‌شود. آتشکده آذرفرنبغ از آتشکده‌های مهم زرتشیان است که در روستای کاریان قرار دارد؛ اما برخی احتمال داده‌اند که این آتشکده ابتدا در نزدیکی داربگرد بوده و در اواخر دوره ساسانی به کاریان منتقل شده است.

نقشه اصلی آتشکده آذرفرنبغ به‌شکل ذوزنقه و مصالح به‌کار رفته در دیوار آن آجر و گل است. اضلاع جلویی آن در حدود پنج متر عرض و هفت متر ارتفاع دارند و ضلع جلویی روی سکویی به ارتفاع حدود پنج متر از سطح زمین واقع شده ‌است. برفراز این سکو در ارتفاع سه متری روی دیوار، حفره‌ای مثلثی شکل وجود دارد و روی صفه آتشکده آثاری از راهرو و اتاق دیده می‌شود که به درون فرو‌ریخته‌ است.

طبق روایات اسلامی، شب میلاد پیامبر اسلام (ص) آتشکده آذرفرنبغ خاموش شد. خاموش ‌شدن این آتشکده را از جمله حوادث خارق‌العاده‌ای می‌دانند که هم‌زمان با تولد، کودکی یا پیش از بعثت پیامبران رخ می‌دهد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: ناشناس

آتشکده آذرفرنبغ مربوط به دوره ساسانیان است. آتشکده آذرفرنبغ در کنار آتشکده‌های آذرگشنسپ و آذربرزین‌مهر، از سه آتشکده مشهور پیش از اسلام به‌حساب می‌آید. این مکان، آتشکده موبدان بوده ‌است.

بر اساس روایات تاریخی، آتشکده‌های زرتشتی تا قرن چهارم هجری قمری، در بسیاری از نقاط فارس دایر بودند؛ با این ‌همه، به ‌گفته باستان‌شناسان، امروزه بقایای قابل‌‌توجهی از آن‌ها به‌جا نمانده است.

آتشکده آذرفرنبغ یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آتشکده‌ها و مختص موبدان بوده که ساسان، جد اردشیر بابکان، تولیت این آتشکده را بر عهده داشته است. ساسانیان علاقه خاصی به آتشکده آذرفرنبغ داشته‌اند. بر کتیبه‌ای به زبان پهلوی نگاشته‌ شده که ۳۰ هزار دینار هزینه ساختمان آتشکده آذرفرنبغ شده ‌است.

در دوران ساسانیان آتشکده آذرفرنبغ و زمین‌های اطراف آن محل حکومت رم کاریان بوده ‌است. «رم» در فارسی به معنی ایل و عشایر است و رم کاریان، ایل پاسارگادیان دوره هخامنشی بودند که با کمک به اردشیر بابکان در تاسیس حکومت ساسانیان، مورد توجه او و سایر شاهان ساسانی قرار گرفتند.

روایتی تاریخی وجود دارد که از آتشکده آذرفرنبغ آتش را به آتشکده شمالی فسا برده‌اند و سپس از آنجا به نیریز و از آنجا به هندوستان رسانده‌اند. واندانبرگ در کتاب باستان‌شناسی ایران قدیم چنین می‌نویسد:

در کاریان ویرانه‌های آتشکده‌ای که بقایای آذرفرنبغ یکی از سه آتشکده بزرگ ایران باستان است دیدم. امروز چیز مهمی از آن آتشکده نمانده ‌است.

آتشکده آذرفرنبغ از زیارتگاه‌های بزرگ مردمان فلات ایران بوده و فخرالدین اسعد گرگانی در داستان ویس و رامین نیز به آن اشاره کرده است. زائران برای رفع و دفع مشکلات و مسائل خویش به آتشکده کاریان متوسل می‌شدند و از آتش، چاره می‌خواستند. بنابراین اشیایی گران‌بها مانند طلا، نقره، گوهر، جامه‌های فاخر و گران‌بها نذر آتشکده می‌‌شد. آن‌هایی که نذرشان برآورده می‌شد، گوسفند، بره و گاو در آتشکده قربانی می‌کردند.

در گذشته در اطراف آتشکده آذرفرنبغ، قصر و بناهایی مختلف برای موبدان و زائران وجود داشت و در جلوی آتشکده دریاچه‌ای بزرگ به امر اردشیر بابکان ساخته شده بود. اردشیر بابکان، انوشیروان و فیروز از جمله پادشاهان بزرگی هستند که به زیارت آتشکده آذرفرنبغ رفته‌اند. سایر زائران برای زیارت، فقط به دور آتشگاهی طواف می‌کردند که آتش مقدس در آن نگهداری می‌شد. هیچ‌کس جز موبدان و شاهان حق دیدن آتش مقدس را نداشتند؛ بنابراین به نظر می‌رسد که شهر کاریان یکی از شهرهای مهم آن زمان و دارای آبادی و رونق فراوان بوده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: ناشناس

خبر ظهور اسلام و سقوط تیسفون و متواری شدن یزدگرد سوم، رعب و وحشت بزرگی در دل مردم شهر کاریان به‌ویژه مغان و موبدان فارس به‌وجود آورد. آنان از ترس اینکه آتش مقدس به‌دست اسلام از بین برود، قسمتی از آتش را به شهر فسا و قسمتی دیگر را به شهر بیضا منتقل کردند.

در زمان خلافت حضرت علی (ع)، زیاد بن ابیه به ولایت فارس منصوب شد. زیاد هم طی حکمی «عبدالله بن ابی بکر» را مامور خاموش کردن آتش‌ها کرد. عبدالله می‌خواست از آتشکده گور در فیروزآباد شروع کند که به او گفتند آتشی بزرگ‌تر و مجوس‌‌تر از آتش کاریان نیست و باید از آنجا شروع کرد. عبدالله بن ابی بکر نیز عازم کاریان شد. مردم به دور کاریان و آتشکده، حصار و بارو کشیدند؛ ولی عبداله پیروز شد، موبدان را از پای درآورد، همه آنان را کشت و آتش کاریان را برای همیشه خاموش کرد.

آتشی که درون آتشکده یزد می‌سوزد و بیش از ۱۵۰۰ سال روشن مانده از آتش این آتشکده است که از کاریان به عقدا برده شد؛ نزدیک به ۷۰۰ سال در آنجا روشن نگه‌ داشته و سپس در سال ۵۲۲ خورشیدی (۱۱۷۴ میلادی) از عقدا به اردکان برده شد. نزدیک به ۳۰۰ سال نیز در اردکان یزد بود و در سال ۸۵۲ خورشیدی (۱۴۷۴ میلادی) از اردکان به یزد برده و نگهداری شد. آتش در سال ۱۳۱۸ خورشیدی (۱۹۴۰ میلادی) به بنای کنونی آتشکده یزد انتقال یافت.

کلمه آذرفرنبغ از دو بخش «آذر» و «فرنبغ» تشکیل شده که بخش اول به‌معنای آتش و بخش دوم به معنی «فرِّ بَغانی» در فارسی به معنی «درخشانی ایزدی» است. در معنایی دیگر آذرفرنبغ را به معنی «آذر خورداد» یا آتش «فره ایزدی» ترجمه کرده‌اند. آذرفر به معنی «دارنده فره ایزدی» و بغ نیز معنای «خدا» می‌دهد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia| عکاس: ناشناس

گردشگرانی که تمایل به دیدن آتشکده آذرفرنبغ دارند، در صورتی که از سمت شیراز قصد سفر به این منطقه را دارند، می‌توانند با طی ۳۳۷ کیلومتر (در فاصله زمانی تقریبا چهار ساعت) به شهرستان لارستان بروند. این آتشکده در ۴۲ کیلومتری جنوب غربی بخش جویم این شهرستان (واقع در نیمه راه بندر سیراف و دارابگرد) واقع شده است. در صورت تمایل به اقامت در این شهرستان و بازدید از دیگر بناهای تاریخی این مکان، اقامتگاه‌های مناسبی نظیر هتل و مهانسرا برای گردشگران مهیا است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: ناشناس

روستای کاریان یکی از روستاهای بخش جویم لارستان است که از سه مسیر جهرم – مبارک‌آباد، فیروزآباد – قیروکارزین و شیراز – جهرم – جویم می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد.

روستای کاریان یکی از دو روستای هدف گردشگری شهرستان لارستان است. با وجود اینکه آتشکده آذرفرنبغ، یکی از سه آتشکده بزرگ ساسانیان، در این روستا واقع شده است؛ اما توجه چندانی به آن نمی‌شود. این روستا یکی از پتانسیل‌های بالقوه گردشگری شهرستان لارستان به حساب می‌آید و در کنار دیگر ظرفیت‌هایی نظیر بازار قیصریه و باغ نشاط، می‌تواند گردشگران خارجی و داخلی بسیاری را به خود جذب کند؛ اما متاسفانه این منطقه از ساده‌ترین امکانات نظیر جاده دسترسی مناسب محروم است.

علاوه بر آتشکده آذرفرنبغ، آثار تاریخی دیگری نظیر دو قلعه باستانی و لوح‌های سنگی مختلف در این روستا کشف شده است. آثار باستانی در کاریان به‌وفور یافت می‌شود که از بین آن‌ها می‌توان به امامزاده شاه حاجت، آرامگاه میر ابوشهدا، مقبره چهل دختر، قلعه گلی، قلعه شاه‌نشین، دره کافران، عمارت سردرب و دهلوهای سنگی دوره گبر اشاره کرد.

دره کافری یا دره کافران نام دره‌ای در پیرامون روستای کاریان در شهرستان لارستان است. در لهجه محلی آن را «کشته کافری» می‌نامند. تنها راه اتصال مستقیم روستای کاریان به قلعه شاه‌نشین است. مردم روستا در سال ۱۳۷۳ در امتداد این دره استخوان‌های متعددی از انسان مشاهده کردند.

شرق‌شناسی به نام ویلیام استاک در بازدید از آتشکده آذرفرنبغ در سال ۱۲۹۹ قمری می‌نویسد:

کاریان میان سه تپه صخره‌ای قد علم کرده و چنین می‌گویند که همین باعث عظمت آن شده ‌است. من با سه تن از روستاییان از تپه بالا رفتیم، آن‌ها در کوهپایه‌ها از رفتن بازماندند، استخوان‌هایی یافتند که می‌گفتند استخوان آدمی است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: ناشناس

بقایای قلعه شاه‌نشین مربوط به دوره ساسانیان و در ضلع شرقی روستای کاریان، برفراز کوه شاه‌نشین واقع شده است. این اثر در سال ۱۳۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قلعه شاه‌نشین بقایای چندین بنای طاق‌دار و تعدادی چاه آب و آب‌انبار (برکه) است. بسیاری از مورخان و جغرافی‌نویسان مسلمان در آثار خود این قلعه تاریخی متعلق به عصر ساسانی را توصیف کرده و از استحکام و تسخیرناپذیری آن سخن گفته‌اند. این قلعه در دل سنگ‌های کوه حفر شده است.

ابولقاسم بن احمد جیهانی در کتاب «اشکال العالم» قلعه شاه‌نشین را یکی از پنج قلعه فارس می‌داند که هیچ‌کس به قهر و جنگ نتوانسته است این قلعه‌ها را بگیرد. او می‌نویسد:

می‌گویند در فارس بیش از ۵۰۰ قلعه‌ بر کوه نزدیک شهر است و شرح آن را نتوان داد. در سال ۲۶۵ هجری قمری «عمرو بن لیث» قلعه شاه‌نشین را به محاصره درآورد؛ اما از تسخیر آن عاجز ماند.

اگر شما نیز از آتشکده آذرفرنبغ دیدن کرده‌اید، تجربه خود را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید.

نویسنده: الهام رحمت آبادی

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: علی دوروزی، اسماعیل رجبی، جواد)