شهر باستانی بيشاپور

استان فارس در تاریخ پیش از اسلام، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز حکومتی ایران‌زمین به شمار می‌رفت و حاصل آن، وجود بناهای باستانی شگفت‌انگیز فراوان است. یکی از این مجموعه‌های عظیم، شهر باستانی بيشاپور محسوب می‌شود که آثاری شگرف را در بر گرفته است.

• آدرس: استان فارس، شهر کازرون، جاده قائمیه کازرون، شهر باستانی بیشاپور (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Sahand Ace

بیشاپور از جاهای دیدنی کازرون به شمار می‌رود و در کنار دره چوگان واقع است. این شهر تاریخی که حدود ۲۰۰ هکتار وسعت دارد، در فاصله ۲۳ کیلومتری شمال‌غربی شهر فعلی کازرون قرار گرفته است.

برای دسترسی به شهر باستانی بیشاپور، ابتدا باید به کازرون عزیمت کنید و خود را به شمال‌غربی آن برسانید؛ سپس به‌کمک تابلوهای راهنما، باید وارد جاده کازرون به برازجان شوید. پس از رسیدن به دوراهی، مسیر سمت راست را انتخاب کنید و با طی این جاده مستقیم، به محوطه شهر باستانی بیشاپور برسید.

شهر باستانی بیشاپور که در شهرستان کازرون استان فارس قرار گرفته، در زمان ساسانیان ساخته شده است. بیشاپور با ۲۰۰ هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان به حساب می‌آمد. این شهر از قدیمی‌ترین شهرهایی است که تاریخچه ساخت آن به‌‌صورت مکتوب در سنگ‌نوشته‌ای محفوظ مانده است.

بیشاپور در شمال غرب شهر کازرون قرار دارد و از شهرهای خوش آب‌وهوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه آن روزگار محسوب می‌شود. در کتاب‌های تاریخی، نام این شهر با عنوان‌های بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» ضبط شده ‌است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره اردشیرخوره به‌ شمار می‌رفت.

از شاپور اول به‌عنوان سازنده شهر باستانی بيشاپور یاد می‌کنند و واژه «بیشاپور»، احتمالا واژه‌گونه‌ای از واژه «به‌شاپور» به‌معنای «شاپور نیک‌سیرت» بوده است. هرچند در برخی از منابع دیگر از این شهر به‌عنوان «سرای شاپور» یا «محلی که شاپور آن را بهبود داده است» نیز یاد می‌کنند. به‌علاوه در کتاب «مسالک الممالک»، اثر اصطخری چنین آمده است:

تصویر از وب‌سایت Wikipedia | نقاش: اوژن فلاندن

بیشاپور در سال ۲۶۶ میلادی و به دستور شاپور اول، از پادشاهان ساسانی ساخته‌ شد؛ اگرچه نشانه‌هایی از سکونت در این منطقه از دوره عیلامیان و هخامنشیان نیز کشف شده است. این شهر در دوران آغازین، به‌عنوان مرکز ایالت مهم اردشیرخوره شهرت یافت.

پس از پیروزی شاپور بر «والرین»، امپراتور روم، شاپور دستور داد در ناحیه‌ای خوش آب‌وهوا بر سر راه تخت جمشید به تیسفون، شهری بنا کنند. این جاده در زمان هخامنشیان، شهرهای تخت جمشید و استخر را به شوش وصل می‌کرد. معماری از اهالی سوریه قدیم به نام «آپاسای» (اپاسای) برای ساخت شهر تازه انتخاب شد. تعیین محل و موقعیت استقرار بیشاپور به‌واسطه بهره‌گیری از پدیده‌های طبیعی و عوارض جغرافیایی، انتخابی هوشمندانه و برنامه‌ریزی‌شده به‌نظر می‌رسید و در برابر هجوم بیگانگان محافظت ایجاد می‌کرد. افزون بر این، این منطقه به‌لحاظ زیبایی‌شناختی نیز مورد توجه قرار داشت.

بیشاپور از قرن ششم میلادی به بعد و پس از تضعیف حکومت ساسانیان به‌واسطه شورش‌های متعدد، آبادانی خود را از دست داد و سرانجام پس از حمله اعراب به ایران، دچار ویرانی‌های فراوان شد. برخی از منابع تاریخی شیوع طاعون و بیماری‌های فراگیر را از علل نابودی بیشاپور عنوان می‌کنند. با این حال آنچه مسلم است، این شهر تا قرن هفتم و هشتم میلادی نیز به حیات خود ادامه داد؛ اما پس از آن رو به زوال گذاشت و متروکه شد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Herbert karim masihi

طراحی اولیه شهر باستانی بیشاپور بر اساس مرزبندی‌های طبیعی ایجاد شده و با پدیده‌های جغرافیایی شامل دره چوگان، صخره‌ها و رود شاپور محدودیت یافته است. شهر بیشابور با روش مهندسی یونانیان که توسط «هیپوداموس»ابداعشده بود، در زمینی مستطیل‌شکل طراحی شد؛ بهگونه‌ای که چهار دروازه و دو خیابان آن، یکدیگر را قطع می‌کردند. یکی از خیابان‌ها در جهت شمال به جنوب و دیگری شرق به غرب بود و هرکدام در انتها به یکی از دروازه‌های شهر منتهی می‌شدند. دروازه غربی، ورودی اصلی شهر بوده است.

شهر بیشاپور از دو بخش اصلی تشکیلشده است:

مجموعه ارگ حکومتی که در ارتفاعات دامنه کوه شاپور، واقع در شمال‌شرقی شهر قرار گرفته بود و به تمام بافت مسکونی اشراف داشت، به‌وسیله حصاری سنگی از شهر منفک می‌شد. شهر بیشاپور در شیب پایین‌دست تا بستر رود ادامه داشت. حفاری‌های باستان‌شناسی و کاوش‌های متعدد نشان می‌دهد که منطقه شمالی شهر در دوره ساسانیان دارای امکاناتی چون خیابان‌های جدول‌کشی‌شده و باغچه‌های زیبا بوده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Herbert karim masihi

شاهکار حجاری‌های عصرساسانیدر تنگ چوگان در مجاورت شهر بیشاپور و بر کرانه رودخانه شاپور باقی مانده است و امروزه از دیدنی های استان فارس به شمار می‌رود.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Majid Taghipour

با توجه به قداست و اهمیت آب در آیین زرتشت و در بین آریایی‌ها، معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شده‌اند که معبد آناهیتا )الهه آب(یکی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌آید؛ به نظر می‌رسد که شاهان اولیه ساسانی، هرگز از اجرای این فریضه دینی که موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می‌شد، غافل نبوده‌اند. آنان برای ایزد آناهیتا که فرشته دودمان و پیروزی آن‌ها محسوب می‌شد، معابد و نیایشگاه ساختند و مقام آن را به درجه اهورا مزدایی ارتقا دادند .آثار و اسنادی از این ستایش روی پایه ستون‌های مکشوفه شوش و همدان وجود دارد که اردشیر(موسس سلسله ساسانی) می‌گوید:

و اضافه می‌کند:

بنای معبد آناهیتا بیشاپور نه‌تنها از نظر معماری بی‌نظیر و فوق‌العاده محسوب می‌شود، بلکه از لحاظ رعایت دستگاه‌های تنظیم و تقسیم‌کننده و کنترل جریان آب نیز نظیر نداشته است و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه کرد. برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیمی، محوطه‌ای به ابعاد ۷×۲۳×۲۷ مترمکعب در عمق زمین خاک‌برداری و شالوده آن به‌نحوی گذارده شده است تا آب رودخانه شاپور که در فاصله ۲۵۰ متری این مکان قرار دارد، انشعابی از خود را به درون این بنا جاری کند؛ البته پیش از احداث این معبد در این مکان، قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب، به ‌گونه‌ای معبد را شالوده‌ریزی کرده‌اند که از این موقعیت مناسب حداکثر استفاده برای گردش آب در آن به عمل آید. هنوز بقایای این قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Majid Taghipour

این بنای مکعب‌شکل از سطح زمین‌های اطراف خود در حدود ۶ متر پایین‌تر ساخته شده و فقط هشت متر از ۱۴ متر ارتفاع آن از سطح طبیعی اطراف نمایان است؛ چنان‌که بقیه سطوح به‌علت سردابه‌ای بودن در عمق زمین قرار دارد. در صحن داخلی بنا آبگیر کم‌عمقی با گنجایش ۶۰ مترمکعب آب ساخته شده و اطراف آن سکویی به وجود آمده است که نیایشگران می‌توانستند هنگام اجرای مراسم مذهبی، روی آن گرد آیند. این سکو از قطعات سنگ‌های بزرگ حجاری شده قالبی به ابعاد ۴۷×۱۴۰ سانتی‌متر ساخته شده است. در وسط هر یک از ورودی‌ها، مجرای آبی در داخل سنگ‌های زیر کف‌پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم (احتمالا در اعیاد و جشن‌ها و مراسم مذهبی) آب به درون معبد جاری شود.

مجرای خروجی آب چاهی است که چهار متر عمق دارد و برای احداث آن محوطه‌ای را به طول و عرض ۱۸۰ سانتی‌متر خاک‌برداری کرده‌اند که با چهار قطعه سنگ ۹۰×۹۰ سانتی‌متر از نوع سنگ‌های کف پوش معبد پوشیده می‌شده است؛ به‌طوری که هم‌آهنگی و روپوش چاه با کف آبگیر به‌طور یکنواخت رعایت می‌شده و مجرای خروجی آب کاملا از نظر پنهان بوده است. نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بود تا حتی‌المقدور آب معبد پاک و تازه باشد و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد می‌شود، از مجرای سه‌گانه به‌تدریج و غیر محسوس به زمین فرو رود. دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب، اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان کاملا نشان می‌دهد. با توصیفی که به عمل آمد معلوم می‌شود که در این مکان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: درفش کاویانی

جایگاه نذورات به ستون‌هایی اطلاق می‌شود که در حاشیه خیابان شرقی-غربی که از مرکز شهر می‌گذرد و خیابان شمالی و جنوبی را قطع می‌کند، قرار دارند. روی این دو ستون کتیبه‌ای به خط پهلوی اشکانی و ساسانی جای گرفته‌ است که در واقع سند تاریخی شهرسازی بیشاپور محسوب می‌شود که متن آن بدین شرح است:

در فروردین ماه سال ۵۸ از آتش اردشیر (در) سال ۴۰ از آتش شاپور از آتش‌های شاهی (در) سال ۲۴ این تصویر پیکره به بغ مزداپرست شاپور شاهان شاه ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد فرزند به بغ مزدا اردشیر شاهان شاه ایران که چهره از ایزدان دارد نوازنده خدایگان پاپک شاه (این) کار اپسای دبیر از شهر حران از خاندان خویش و بدین روال زمانی به بغ مزدا شاپور شاهان ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد (بدین جا آمد) و زمانی که شاهان شاه این پیکر را دید (ایستاده) به اپسای دبیر سیم و بندگان و کنیزان و باغ‌ها و دارائی بخشید.

تندیسی از شاپور اول در میان این دو ستون وجود داشت که متاسفانه با گذشت زمان از بین رفته است. ارتفاع این ستون‌ها از کف تا انتها به حدود ۹ متر می‌رسد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Ap0721

تالار عظیم تشریفات در جنوب شرقی معبد آناهیتا واقع شده است .مساحت تالار تشریفات۷۸۱متر مربع است و شاید بتوان آن را در ردیف اولین و بزرگ‌ترین آثار معماری گنبددار زمان ساسانی به شمار آورد. این تالار مرکب از چهار ایوان متقابل و متقارن است و بر فراز آن گنبدی شلجمی شکل که ۲۵ متر ارتفاع داشت، قرار دارد. صحن مرکزی تالار به‌صورت مربع شکل است. این بنا ۶۴ طاقچه دارد که با موتیف‌های مختلف گچ‌بری نظیر برگ کنگر، برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزیینی به‌صورت طرح‌های چلیپا شکل زینت یافته است.

ایوان موزاییک با ۲۵٫۱۱ متر طول و ۶٫۱۰ متر پهنا، با طاق هلالی شکل پوشش یافته است. کف این ایوان با موزاییک‌های رنگین و نگارین مفروش بود. این موزاییک‌ها که از ارزشمندترین و نفیس‌ترین آثار به‌ دست‌ آمده از شهر بیشاپور به‌ شمار می‌رود، زینت‌بخش موزه‌های لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران است. رنگ‌های به‌کاررفته در این موزاییک‌ها و طراحی آن‌ها زیبایی بسیار چشمگیری داشت؛‌ به‌طوری که مجموع این موزاییک‌ها به‌صورت فرشی یک‌پارچه به نظر می‌رسید. هنوز آثار کمی از این نوع موزاییک‌ها به‌صورت نواری در کناره‌های دیوار این ایوان وجود دارد.

کاخ والرین، بنایی مشابه معبد آناهیتا است که در ۱۵۰ متری شمال آتشکده بزرگ بیشاپور قرار دارد. در دیواره‌های این بنا که از سنگ‌های بزرگ تراش‌خورده ساخته شده است، بست‌های فلزی دیده می‌شود. کاخ والرین به‌رغم پوشش دیواره‌ها با ملاطی سفیدرنگ برای مقاومت بیشتر، در طول تاریخ آسیب فراوانی دیده است. بخش‌های مختلف این کاخ در گذر زمان به غارت رفته‌اند و در موزه‌های مختلف جهان به نمایش در آمده‌اند.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Adam Jones

• بهترین زمان بازدید از شهر باستانی بيشاپور، فصل بهار است.
• در محدوده شهر باستانی بيشاپور، امکانات رفاهی محدودی وجود دارد و آنتن‌دهی شبکه تلفن همراه مطلوب نیست.
• در ایام آخر هفته و تعطیلات، آمار بازدید گردشگران به شهر باستانی بيشاپور افزایش می‌یابد و با تراکم جمعیت مواجه خواهید شد.
• برای تجربه بازدید بهتر و برخورداری از توضیحات کافی، از راهنمایی مسئولان حاضر در شهر باستانی بيشاپور بهره ببرید.
• هنگام بازدید از شهر باستانی بيشاپور در حفظ آثار باستانی به‌جای‌مانده کوشا باشید.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: پوریا ذوقی

• آدرس: استان فارس، ۳۰ کیلومتری شمال کازرون، چهار کیلومتری تنگه چوگان (مشاهده در نقشه)

غار شاپور با قدمتی طولانی، در استان فارس، ۳۰ کیلومتری شمال کازرون، چهار کیلومتری تنگه چوگان قرار دارد. این غار به سبب قرارگیری مجسمه شاپور بر دهانه آن، به نام غار شاپور شهرت یافته است. قدمت غار شاپور به دوره ساسانیان بازمی‌گردد.

• آدرس:استان فارس، ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی کازرون، بخش جره و آباده (مشاهده روی نقشه)

دریاچه پریشان که در فاصله ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی کازرون قرار دارد، یکی از آثار طبیعی غرب استان فارس است. آب این دریاچه در فصل‌های گرم باتلاقی می‌شود و نواحی پیرامون آن از پرندگان مهاجر میزبانی می‌کند. به‌واسطه انجام عملیات راه‌سازی و آتش‌سوزی عمدی نیزارها، افزایش روند خشکسالی، حفر چاه‌های غیرمجاز برای استفاده کشاورزی، عدم نظارت صحیح بر چرای دام‌ها و فعالیت نیروگاه برق، در سال‌های اخیر این دریاچه در معرض تهدید قرار گرفته و در بسیاری از مواقع سال بخش‌های زیادی از آن خشک و باتلاقی است.

نویسنده: عماد جعفری / پوریا محمدی پیوند