موزه عبرت

موزه عبرت تهران یکی از ساختمان‌های میدان مشق (باغ ملی) است که مخوف‌ترین شکنجه‌گاه ایران به شمار می‌رود و بازدیدکنندگان را با گوشه‌ای از تاریخ این مرزوبوم آشنا می‌کند تا درک بهتری از اتفاقات آن روزگار داشته باشند. این موزه از جمله مقاصد گردشگری سیاه محسوب می‌شود که رنج زندانیان در زیر شکنجه را روایت می‌کند و از همین نظر با سایر موزه های تهران تفاوت دارد. در نتیجه درست مثل گردشگری سیاه که برای تفریح و خوش‌گذرانی انجام نمی‌شود، در اینجا نیز هدف آشنایی با وقایع تلخ تاریخی است.

علاوه بر معماری مدور با راهروهای تودرتو و دالان‌های تنگ و باریک که امکان فرار از زندان را به صفر رسانده بودند، وجود نرده‌های بلند آهنی و دیوارهای بتنی و بلند، خود گواه یک بنای خوف‌انگیز و نفوذناپذیر است که بهترین جا برای شکنجه‌ زندانیان در دوره پهلوی به شمار می‌رفت. برای آشنایی هرچه بیشتر با موزه عبرت، با این مقاله همراه شوید.

موزه عبرت یکی از جاهای دیدنی تهران در حوالی میدان امام خمینی (ره) است. این موزه از حال ‌و روز زندانیان سیاسی در زمان پهلوی پرده برمی‌دارد و بازدیدکنندگان را به سفری تلخ در تاریخ کشور می‌برد. علاوه بر مجسمه چهره‌های سرشناس و زندانیان که با ظرافت زیادی طراحی و ساخته شده‌اند، وضعیت زندانیان در آن دوران و شکنجه آن‌ها به نمایش گذاشته شده است.

عکاس: نامشخص

رضا شاه پهلوی در سال ۱۳۱۱ دستور ساخت این بنای چهار طبقه ضدزلزله را داد که در نتیجه آن معماران آلمانی موفق به ساخت سازه‌ای در قلب تهران در مجموعه نظمیه شدند که راه فراری به بیرون نداشت و اولین زندان مدرن ایران به شمار می‌رفت. در دوره‌ پهلوی دوم، این موزه در اختیار کمیته‌ مشترک ضدخرابکاری قرار گرفت که برای بازداشت و شکنجه زندانیان سیاسی استفاده می‌شد و از همین جهت، عنوان مخوف‌ترین زندان کشور را از آن خود کرد.

از چهره‌های سرشناس و معروف که تجربه زندانی شدن در این محل را داشته‌اند، می‌توان به رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، سید محمد بهشتی، شهید رجایی، اسدالله لاجوردی و... اشاره کرد.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

جالب است بدانید که راهنمایان موزه، روزگاری زندانیان این شکنجه‌گاه بوده‌اند و زجرهای آن روز را با پوست و گوشت خود تجربه کرده‌اند؛ به همین دلیل شنیدن روایت آن روزها از زبان این افراد، تصویر دقیق‌تر و ملموس‌تری را در اختیارتان قرار می‌دهد.

فروشگاه محصولات فرهنگی نیز با ارائه کتاب خاطرات زندانیان، کتاب‌های تاریخی و انقلابی، فیلم‌هایی با محوریت دفاع مقدس و انقلاب باعث آشنایی هرچه بیشتر مردم با تاریخ این مرزوبوم می‌شود.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

موزه عبرت در ضلع شمالی میدان امام خمینی (ره) در خیابان یارجانی قرار دارد.

• تلفن: ۰۲۱-۶۶۷۲۲۰۹۶-۷
• آدرس: تهران، میدان امام خمینی (ره)، ابتدای خیابان فردوسی جنوبی، خیابان کوشک مصری، خیابان شهید یارجانی، پلاک ۱۱ (نمایش روی نقشه)
• سایت: Ebratmuseum.ir

منبع عکس: سایت موزه عبرت

بازدید از موزه عبرت در همه‌روزه‌های هفته حتی جمعه‌ها امکان‌پذیر است. ساعت بازدید از موزه در ۶ ماه اول سال از ساعت ۹ صبح تا یک بعدازظهر و از ساعت دو بعدازظهر تا پنج عصر است. در ۶ ماهه دوم سال این مجموعه از ساعت ۹صبح تا ۱۲ ظهر و از ساعت یک ظهر تا چهار بعدازظهر پذیرای علاقه‌مندان است.

در دوران همه‌گیری بیماری کرونا امکان بازدید از همه بخش‌های موزه عبرت وجود ندارد؛ هرچند برای دیدن بقیه بخش‌ها باید این موارد را رعایت کنید:

• استفاده از ماسک در طول مسیر بازدید
• رعایت حداقل یک متر فاصله اجتماعی بین بازدیدکنندگان
• لمس نکردن اشیای موزه
• بازدیدهای گروهی فقط در گروه‌‌های ۱۰ نفره و با هماهنگی قبلی

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

هزینه بلیط موزه عبرت برای اتباع ایرانی معادل ۳۰۰۰ تومان و برای اتباع خارجی ۱۰,۰۰۰ تومان است.

سیاست موزه عبرت همواره در جهت فراهم‌آوردن زمینه بازدید اقشار مختلف جامعه با شرایط سنی ۱۵ سال به بالا از موزه بوده است؛ زیرا فضای خاص این محل برای بازدید کودکان و دانش‌آموزان کمتر از این سن مناسب نیست.

عکاس: آرش صیاد

همان طور که گفتیم، کلنگ ساختمان موزه عبرت در سال ۱۳۱۱ زده شد و در سال ۱۳۱۶ به‌عنوان نخستین زندان مدرن ایران برای توقیفگاه عدلیه آغاز به کار کرد که بعدها برای زندان موقت شهربانی و اولین زندان اختصاصی زنان به کار رفت.

با آغاز مبارزه مردم در دهه چهل، رژیم پهلوی برای مقابله با این حرکت انقلابی، کار سرکوب و ارعاب مردم را به ساواک، شهربانی، ضد اطلاعات ارتش (رکن دو) و ژاندارمری محول کرد. عدم هماهنگی نیروهای مختلف نظامی و امنیتی باعث شد تا سران رژیم برای تمرکز فعالیت این گروه‌ها و قراردادن آن‌ها تحت یک فرماندهی واحد، از سیستم اطلاعاتی انگلیس در مبارزه با ارتش آزادی‌بخش ایرلند الگوبرداری کرده و کمیته مشترک ضدخرابکاری را تاسیس کنند.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

این کمیته در سال ۱۳۵۰ فعالیت خود را آغاز کرد و محل کنونی موزه عبرت به‌عنوان ساختمان اصلی آن به کار گرفته شد. این زندان مخوف پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازداشتگاه توحید نام گرفت.

اسناد و مدارک مکتوب و شفاهی موجود در این محل برای نشان‌دادن وقایع زندان استفاده شد و هنرمندان مجرب نیز با ساخت مجسمه‌های متعدد، در بازسازی فضای آن و جنایات رژیم پهلوی تاثیر بسزایی داشتند. در نهایت نیز موزه عبرت در هشت بهمن سال ۱۳۸۲ هجری شمسی افتتاح شد.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

معماران آلمانی کار طراحی و ساخت زندان را برعهده داشتند که معماری بسیار پیچیده‌ آن با چندین لایه حفاظتی، هیچ راه فراری برای زندانیان نمی‌گذاشت و کسانی که قصد فرار داشتند، در یکی از مسیر‌ها گیر می‌افتادند و نمی‌توانستند راه ورود و خروج را تشخیص دهند. جالب اینکه در ساخت این سازه دقت شده بود که هیچ صدایی به آن وارد یا از آن خارج نشود! به‌دلیل همین ویژگی، کسی تا سال‌ها از وجود زندان ساواک در دل شهر خبر نداشت. با اینکه صدایی از زندان به بیرون نمی‌رفت، پژواک فریادهای دردناک زندانیان به‌خوبی در دل زندان می‌پیچید که همین موضوع عامل دیگری برای شکنجه روحی و تضعیف روحیه زندانیان محسوب می‌شد.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

یکی از ویژگی‌های جالب زندان، سیستم تهویه پیچیده آن بود که باعث می‌شد در زمستان، هوای بسیار سرد و در تابستان، هوای به‌شدت گرم بر زندان حاکم باشد و گذران زندگی برای زندانیان دشوارتر شود.

اتاق شکنجه در طبقه دوم قرار داشت که با ابزارهای مختلفی مثل تخت شلاق، مشت، لگد و... زندانیان را شکنجه می‌کردند.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

آپولو که با الهام از آپولوی فضانوردان ساخته شده بود، وحشتناک‌ترین ابزار شکنجه در زندان به حساب می‌آمد. زندانی به این دستگاه بسته می‌شد و کلاهی آهنی روی سرش قرار می‌گرفت تا هنگام خوردن شلاق به کف پایش، فریاد بزند و صدایش در این کلاه بپیچد.

از آنجا که کف پا رابطه مستقیمی با مغز دارد، زندانی پس از چند ضربه شلاق متوجه برخورد کابل به کف پایش نمی‌شد و احساس می‌کرد که کابل به فرق سرش می‌خورد. در انتها نیز برای جلوگیری از عفونت کف پا، روی آن پودر پنی سیلین می‌ریختند که سوزش زیادی را برای زندانی به وجود می‌آورد.

عکاس: سعید سرشار

از دیگر شکنجه‌های این زندان می‌توان به شلاق‌زدن کف پای زندانی اشاره کرد که او را مجبور می‌کردند تا با پای زخمی روی برف و یخ راه برود.

تخت شلاق نیز روش دیگر شکنجه‌گران بود؛ به این ترتیب که دست و پای زندانی را به بالا و پایین تخت می‌بستند. معمولا دو نفر کار شکنجه را برعهده داشتند تا فرصت نفس‌کشیدن را از زندانی بگیرند! زدن شلاق به کف پای او شروع می‌شد؛ در حالی که با روشن‌کردن اجاقی در زیر تخت، پشت زندانی را می‌سوزاندند. حالت فنری تخت نیز باعث می‌شد که زندانی بعد از مدتی احساس کند، مهره‌های کمرش در حال بازشدن از هم هستند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

کشیدن ناخن دست و پای مبارزان با انبردست یا گازانبر یکی دیگر از شیوه‌های بسیار قدیمی شکنجه بود که در مواردی درد زیاد آن باعث از هوش رفتن مبارز و عفونت زخم وی می‌شد.

شکنجه‌های روحی-روانی نیز از شیوه‌های رایج در آن روزگار بود؛ به‌طوری که ماموران با پخش نوار‌های موسیقی، صدای ناله، آژیر، تیراندازی و... آرامش زندانی را به هم می‌زدند؛ به‌خصوص که این شکنجه اغلب از ساعت هفت شب تا پنج صبح و با صدای بلند جریان داشت.

عکاس: بهنام صمدی

آویزان کردن از سقف نیز از روش‌های وحشتناک شکنجه ساواک بود که زندانی از مچ دست یا پا به گیره‌ای در سقف اتاق بازجویی آویزان می‌شد و با کابل به بدن برهنه زندانی شلاق می‌زدند.

در اتاق تمشیت یا اتاق زیر هشت، از شوک برقی برای شکنجه استفاده می‌شد که این ابزار را به نقاط حساس بدن نظیر شقیقه، زبان و لب، سینه و تمام اندام تحتانی وصل می‌کردند. علاوه بر این برای برخی افراد، سوند الکترونیکی به کار می‌بردند که با واردکردن آن به مجرای ادراری، عذاب جانکاهی را برای او به وجود می‌آورند.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

در وسط حیاط دایره‌ای‌شکل زندان، حوض آبی قرار داشت که همیشه پر از آب بود و برای شکنجه استفاده می‌شد. شکنجه‌گرها نه‌تنها صورت زندانی را تا مرز خفگی در آب فرومی‌بردند، بلکه بدن مجروح بعضی از آن‌ها را در سرمای زمستان در حوض می‌انداختند. پس از خیس‌شدن بدن زندانی نیز شروع به زدن کابل و شلاق به او می‌کردند که بسیار سخت و طاقت‌فرسا بود.

عکاس: بهنام صمدی

قفس داغ ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع و نیم متر عرض و ارتفاع داشت و از لوله‌های فلزی ساخته شده بود که از آن برای شکنجه و تحقیر دانش‌آموز، دانشجو، روحانی، بازاری، استاد و غیره استفاده می‌شد. ابتدا زندانی را از ورودی کوچک آن در قفس می‌کردند. بعد با روشن‌کردن یک بخاری برقی در زیر پای او، قفس به‌تدریج داغ می‌شد و بدن زندانی شروع به سوختن می‌کرد. زندانی با بدن برهنه جای هیچ حرکتی نداشت و برای اینکه حتی چند ثانیه از سطح داغ قفس فاصله بگیرد، میله‌ها را می‌گرفت و خود را بالا می‌کشید که ناگهان شکنجه‌گر، آتش سیگار پشت دست او می‌گذاشت یا با زدن شلاق به دستهایش باعث می‌شد که میله را رها کند. در بعضی موارد نیز اشیایی به سقف قفس زده می‌شد تا با ایجاد صداهای ناهنجار، اعصاب و روان زندانی را به هم بریزند.

صندلی داغ نیز روش دیگر سوزاندن بدن زندانی بود که زیر آن اجاق برقی روشن می‌کردند و زندانی با نشستن روی آن می‌سوخت.

کشیدن گوشت بدن با انبردست، خاموش‌کردن آتش سیگار روی بدن زندانی، وادارکردن زندانی به تقلید صدای حیوانات، فرو کردن سوزن در انگشت، ممانعت از دستشویی رفتن زندانی، بیدار نگه داشتن زندانی برای مدت طولانی، عمل منافی عفت، لگدزدن به شکم زن باردار، کوبیدن مشت بر دهان و شکستن دندان‌ها، اتاق فوتبال، لگدزدن به زانو و شکم زندانی، بستن به نرده‌های حياط و ديوارها، سوزاندن لب متهم و غیره از جمله شکنجه‌های وحشتناک آن دوران بودند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)، نیو وی آر، سایت موزه عبرت

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

در ابتدای ورود به موزه شاهد خودرو‌ی ماموران ساواک خواهید بود که از آن‌ها برای تعقیب و گریز و دستگیری استفاده می‌کردند. خودروهای پژو به دستگیری افراد عادی اختصاص داشت و بنزهای ضدگلوله به‌منظور دستگیری افراد شرکت‌کننده در فعالیت‌های مسلحانه و چریکی به کار می‌رفت. لیموزین‌های ارتشبد حسین فردوست، رئیس دفتر ویژه اطلاعات و تیمسار نعمت الله نصیری، سومین رئیس ساواک نیز در این محل نگهداری می‌شوند.

عکاس: علی نقیبی

روی دیوار راهروی ورودی زندان، پلاک‌هایی نصب شده است که اسم، تاریخ دستگیری و شغل زندانیان مبارز از ابتدای تشکیل شکنجه‌گاه کمیته مشترک ضدخرابکاری ساواک و شهربانی دیده می‌شود. ۴۰۰۴ نفر به اتهام خیانت به شاه توسط ساواک دستگیر و در این محل شکنجه شده بودند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

زندانیان پس از بازداشت با چشمان بسته به اتاق افسر نگهبان برده می‌شدند تا اسم و مشخصاتشان ثبت شود. پس از بازرسی بدنی و گرفتن وسایل، لباس زندان به آن‌ها داده می‌شد.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

کمدهای فلزی برای نگهداری لباس زندانیان وجود داشت که لباس و کلیه لوازم شخصی آن‌ها در کیسه‌ای ریخته می‌شد و بر اساس شماره هر زندانی، در یکی از این کمدها قرار می‌گرفت.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

در عکاس‌خانه، از زندانی عکس می‌گرفتند تا آن را در پرونده‌اش قرار دهند؛ برای این منظور ورقه‌ای از مشخصات زندانی روی بدنش قرار می‌گرفت و بعد مامور مربوطه از او عکس می‌گرفت.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

ساختمان زندان علاوه بر چهار بند انفرادی که شامل ۸۶ سلول می‌شد، دو بند عمومی با ۱۸ سلول ۳۰ متری داشت که حدود ۲۵۰ زندانی را در خود جای می‌داد؛ هرچند در شرایط بحرانی سال ۱۳۵۷ تعداد بسیار بیشتری از مبارزان در این محل زندانی می‌شدند، به‌نحوی که در برخی موارد تعداد زندانیان یک سلول‌ انفرادی به پنج نفر می‌رسید. این ساختمان چهار طبقه دارای طراحی مدور است که بند‌های انفرادی و عمومی آن از طریق یک سری هشتی‌ به هم متصل می‌شدند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

زندانیان به‌صورت نوبتی و به‌شکل کتابی استراحت می‌کردند و هر چهار ساعت یک بار اجازه رفتن به دستشویی داشتند. تنها وسیله گرمایشی سلول‌ها یک دستگاه بخاری کارگاهی بدون دودکش بود که کل فضا را پر از دود می‌کرد و باعث سیاه‌شدن رنگ دیوارها می‌شد.

زندانیان را هر دو هفته یک بار به حمام می بردند که بعد از خروج از سلول، پشت سر هم به‌طرف حمام حرکت می‌کردند و از آنجا که در طول مسیر چشمشان بسته بود و جایی را نمی‌دیدند، دستشان را روی شانه نفر جلویی قرار می‌دادند. هر حمام برای استفاده چهار تا پنج نفر بود و فقط برای سه تا پنج دقیقه وقت استحمام داشتند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

از آنجا که در همه سلول‌ها دارای لبه‌ها و قرنیزهای بلندی بود و افراد با چشم بسته وارد زندان می‌شدند، نمی‌توانستند این لبه‌ها را ببینند و زمین می‌خوردند.

منبع عکس: خبرگزاری میزان (عکاس: علیرضا عبدالرضا)

در ادامه اتاق‌‌های شکنجه قرار دارند که با گذاشتن پیکره‌های نمادین زندانیان سیاسی، این واقعیت‌های تلخ ملموس‌تر شده‌اند. در اینجا زندانیانی را می‌بینید که آویزان شده‌اند یا دست آن‌ها با دستبند‌های فولادی بسته شده است و در حال شلاق‌خوردن هستند. در اتاق مذکور انواع و اقسام شکنجه اعمال می‌شد که تعدادشان به بیش از ۷۹ مورد می‌رسید و شامل شکنجه با کابل‌ برق، شوک الکتریکی، المنت‌های روی تخت‌های فلزی و غیره می‌شد.

یکی از متخصصان شکنجه در ساواک، فردی به نام محمد علی شعبانی معروف به دکتر حسینی بود که سواد نداشت و در زمینه شکنجه حرفه‌ای بود.

عکاس: Ali Alilo

اتاق پانسمان که در طبقه همکف قرار داشت، به‌نوعی ادامه شکنجه زندانیان بود؛ زیرا مداوای آن‌ها بدون استفاده از داروی بی‌حسی و با بی‌رحمی انجام می‌شد. تعویض پانسمان عذاب بزرگی برای زندانیان بود؛ زیرا آن‌ها از روی عمد باندهای خونی خشک‌شده روی زخم‌ها را از روی پوست می‌کندند تا زندانی درد مضاعفی را تجربه کند.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

با اینکه اغلب زندانیان ملاقات ممنوع بودند، فضایی مجهز به تورهای حفاظتی در هر دو طرف وجود داشت که زندانی می‌توانست در حضور یک نگهبان با خانواده‌اش دیدن کند.

عکاس: بهراد موعودی

اتاق رئیس کمیته مشترک ضدخرابکاری ساواک به‌شکل همان دوران بازسازی شده و مجهز به وسایل ارتباطی، تخصصی و... است. علاوه بر این اعضای کمیته، نقشه‌های عملیاتی را در این محل بررسی می‌کردند.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

بند مشاهیر، یکی از بخش‌های جالب زندان است که به معرفی چهره‌های سرشناس زندانی می‌پردازد و مجسمه‌هایی از شهید بهشتی، شهید قدوسی، آیت‌الله طالقانی، شهید رجایی و... در اینجا به نمایش درآمده است.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

یادگاری‌های زندانیان آن دوران سیاه از جمله گلدان کوچکی که خانم طاهره سجادی با خمیر نان در زندان درست کرده بود، یکی از بخش‌های جالب موزه است. گل رز روی این گلدان با قرص‌های آسپرین و بخش های سیاه با دوده بخاری نفتی روی دیوار سلول رنگ‌آمیزی شده است.

منبع عکس: حسن سیدی

عکس و اسامی زندانیان سیاسی زن و مرد به‌عنوان چهره‌های ماندگار در بند سه موزه در معرض دید قرار دارد.

در بخشی از موزه عبرت شاهد تصاویری از خاندان پهلوی خواهید بود که امکان آشنایی بیشتر با آن‌ها را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند.

منبع عکس: سایت موزه عبرت

یکی از اتاق‌های موزه به نمایش اسلحه‌ها، وسایل نظامی و ابزار جاسوسی آن دوران اختصاص یافته که برای آشنایی بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است.

اگر تاکنون از موزه عبرت دیدن کرده‌اید، در پایین این مقاله از کجارو می‌توانید نظر و تجربه خود را با کاربران ما به اشتراک بگذارید.

نویسنده: صدیقه شجاعی

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: بهنام صمدی و مجید ایرانی)