خانه موزه ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا از موسيقی‌دانان و آهنگ‌سازان ايرانی است که صدای ويولن را به خدمت موسيقی ايرانی گرفت. وی يکی از شخصيت‌های برجسته در موسيقی و هنر ايران در نيمه‌ اول قرن بيستم است. صبا با شاگردانی که پرورش داد و با روش‌هايی که در نواختن سازهای ايرانی نوشت، روی نسل‌های بعد از خود اثر شگرفی گذاشت. استاد صبا در موسیقی ایرانی مجتهدی تمام عیار بودند. برای آشنایی با این استاد بزرگ و دیدن خانه موزه او با کجارو همراه شوید.

خانه موزه صبا که نبش بن‌بست صبا در خیابان ظهیرالاسلام، در میان تعداد زیادی فروشگاه و مغازه کاغذفروشی همچنان پابرجا است، یادآور مردی است که موسیقی اصیل ایرانی وامدار خدمات ارزنده او است. این مجموعه تاریخی امروزه به‌عنوان یکی از دیدنی های تهران، میزبان بازدیدکنندگان است.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

بعد از مرگ استاد ابوالحسن صبا، طبق وصیت، خانه او در ۲۹ آبان سال ۱۳۵۳ به موزه تبدیل شد. موزه استاد فقید، خانه مسکونی و اجدادی است که توسط پدرش ابوالقاسم خان پزشک دربار ناصرالدین شاه خریده شد و تا هفت پشت در آن زندگی کرده‌اند. خانه صبا در آبان ماه ۱۳۵۳ گشایش یافت. تشکیل خانه صبا به‌شکل موزه بیوگرافیک، در راستای بزرگداشت صبا و ارج نهادن به میراث ارزشمند او در موسیقی ایران بوده است. ساختمان خانه صبا بعد از مرگ او به‌وسیله وزارت فرهنگ و هنر از بازماندگان خریداری شد. وسایل صبا نیز بعدها توسط همسر او به موزه اهدا شدند. البته در میان این وسایل اهدایی، تعدادی از نت‌های زنده‌یاد فرامرز پایور نیز به چشم می‌خورند که شاگردان استاد پایور به موزه صبا اهدا کرده‌اند. در دهه ۵۰ خورشیدی که خانه صبا به‌عنوان موزه شکل گرفت، بخشی به نام عروسک‌های خانم صبا وجود نداشت. این قسمت بعدها تشکیل شد.

عکس از ایرنا (عکاس: اکبر توکلی)

موزه صبا از نظر کمّی ‌با دیگر مجموعه‌های مشابه قابل مقایسه نیست. این موزه درمجموع ۲۳۰ متر مربع است؛ هرچند این مقیاس از ارزش‌های موزه نمی‌کاهد. اما نکته‌ای که موزه صبا را از نمونه‌های مشابه متمایز می‌کند، این است که موزه صبا برای اهالی و دوستداران موسیقی ساخته شده است. از طرف دیگر، تنها موزه‌ای است که درباره سازها اطلاعات جامع و کاملی به بازدیدکنندگان می‌دهد.

خانه موزه ابوالحسن صبا در ميدان بهارستان، خیابان ظهير الاسلام، شماره ۹۰ قرار دارد. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به این مکان، ایستگاه بهارستان است که با استفاده از خط دو (فرهنگسرا-صادقیه) می‌توانید خود را به آن برسانید. از این ایستگاه تا موزه حدود ۵۰۰ متر فاصله است. ایستگاه اتوبوس میدان بهارستان نیز فاصله زیادی از این مکان ندارد و خطوط متعددی به آن دسترسی دارند، از جمله خطوط میدان انقلاب-میدان خراسان و میدان بهارستان-شوش.

موقعیت جغرافیایی خانه موزه ابوالحسن صبا روی نقشه

ابولحسن صبا به روايتی در سال ١٢٨١ و به روايت ديگری در چهاردهم فروردين ماه ١٢٨٢، در محله‌ ظهيرالسلام تهران زاده شد. پدرش، ابوالقاسم خان کمال‌السلطنه، مردی از خاندان فضل و هنر، نوه‌ محمودخان صبا، ملک‌الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار بود. ابوالحسن که بعدها نام جد بزرگش صبا را برای نام خانوادگی خود برگزيد، از همان کودکی علاقه‌ی خاصی به موسيقی داشت. پدرش که خود اهل موسيقی بود و به آن علاقه داشت، صبا را در ۶ سالگی پيش دوستانش که از اساتيد موسيقی بودند، برد تا به او نوازندگی بياموزند.

عکس از ایرنا (عکاس: اکبر توکلی)

صبای جوان آن‌چنان شيفته‌ موسيقی بود که روزها سه تارش را به مدرسه می‌برد و در زنگ تفريح، هم‌شاگردی‌هايش را دور خود جمع می‌کرد و برای آن‌ها می‌نواخت. وی بسياری از سازهای ايرانی را می‌نواخت و هرکدام را نزد استادان برجسته‌ زمان خود ياد گرفته بود، ويولن از حسن‌خان هنگ‌آفرين، تار و سه‌تار از ميرزا عبدالله و درويش‌خان، سنتور از علی‌اکبر شاهی، کمانچه از حسين‌خان و تنبک از حاجی‌خان ضربی.

علاقه و استعداد صبا در زمينه‌ موسيقی باعث شد که وی رفتن به مدرسه‌ عالی موسيقی را به کالج آمريکايی ترجيح دهد. در سال ١٣٠٢ کلنل علی‌نقی وزيری، از تارنوازان برجسته‌ تاريخ موسيقی ايران، مدرسه‌ عالی موسيقی را تأسيس کرد و ابوالحسن صبا در آنجا مشغول به تحصيل شد. از همان جا بود که صبا با ايجاد سبک جديدی در نواختن ويولن تأثير شگرفی در نحوه‌ نواختن آن در موسيقی ايرانی گذاشت. وی معتقد بود که قبل از اين مدرسه، ويولن در موسيقی ايرانی از روی کمانچه مشق می‌شد.

صبا در ٢٢ سالگی دانشجوی ممتاز و تک‌نواز برنامه‌های مدرسه‌ عالی موسيقی شد و مورد احترام و تشويق اساتيد و دوستانش قرار گرفت. نخستين اثر ضبط‌شده‌ صبا قطعه‌ی «زرد مليجه» با ويولن بود که در ميان دو بند سرود «ای وطن» به صدای روح‌انگيز در سال ۱۳۰۶ در قالب صفحه توليد شد که بسيار هم مورد توجه قرار گرفت.

عکس از ایرنا (عکاس: اکبر توکلی)

استاد صبا در سال ۱۳۰۶ از طرف استاد علی‌نقی وزيری مامور شد تا در رشت مدرسه‌ای مخصوص موسيقی تاسيس کند. وی نزديک به دو سال در رشت اقامت داشت. در طول اين دو سال، علاوه بر تدريس موسيقی به روستاها و کوهپايه‌های اطراف رشت می‌رفت و به جمع‌آوری آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی می‌پرداخت. او آنچه که در ساز نوازندگان يا نی چوپانان می‌شنيد، به دقت به روی کاغذ می‌آورد. نوازندگان محلی تعريف می‌کردند که وقتی صبا به ديدارشان می‌رفت با چه دقتی به سازشان گوش می‌داد و می‌نوشت و با چه شور و اشتياقی آنچه را که شنيده بود، برای ايشان می‌نواخت. صبا معتقد بود که منابع و سرچشمه‌های اصلی موسيقی سنتی ايرانی همان آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی است.

دکتر تقی تفضلی، نويسنده و موسيقی‌شناس، درباره‌ صبا می‌گويد: «صبا نگران بود که يک عده هميشه می‌گويند موسيقی ايرانی غم‌انگيز، پردرد و غمناک است. می‌گفت اگر قرار باشد که برای عوض کردن آن، بگردند که يک موسيقی نشاط‌انگيز پيدا کنند و خدای‌ناکرده ريشه‌ آن موسيقی، موسيقی ايرانی نباشد، اين صدمه و آسيبی است که به موسيقی ايرانی می‌خورد و نوعی از موسيقی به‌وجود می‌آيد که ايرانی نخواهد بود. زيرا می‌بينيم عده‌ای هستند که موسيقی اصيل ايرانی را فراموش کرده‌اند و موسيقی‌ای که تحويل جوان‌ها می‌دهند چيزی که نيست، موسيقی اصيل ايرانی است! صبا از اشخاصی است که کاملا سنت موسيقی ايرانی را حفظ کرده و باعث افتخار موسيقی ايرانی است.»

ذوق و شيوه‌ پژوهندگی صبا در زمينه‌ جمع‌آوری و تنظيم موسيقی محلی منحصربه‌فرد بود. ژاله، دخترش، در اين زمينه می‌گويد: «يک روز درويشی از کنار منزل ما رد می‌شد و مشغول نواختن آهنگی بود. پدر را ديديم که با عجله و با همان لباس منزل بيرون رفت و به‌دنبال درويش دويد تا آن ترانه را ثبت کند و از هر تکه برگه‌ای که در جيب داشت برای ثبت آن ترانه استفاده کرده بود.»

عکس‌های گالری از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

حاصل تلاش‌های صبا و ارمغان‌هايی که وی از سفر گيلان با خود آورد، قطعات به‌يادماندنی نظير ديلمان، رقص چوبی قاسم‌آبادی، کوهستانی و اميری مازندرانی بود. اين سفرها در حقيقت روح معلمی را در صبا پرورش داد. سفر صبا به گيلان نقطه‌ عطفی در زندگی او و هم‌چنين در سرنوشت موسيقی ايران است. پس از برگشت از گيلان نيز، در سال ١٣١٠، در دو اتاق از خانه‌ بزرگ پدريش کلاس موسيقی داير کرد و مشغول به تدريس شد.

در سال ١٣١١ صبا با يکی از شاگردان خود با نام منتخب اسفندياری، دخترعموی نيما يوشيج، ازدواج کرد و صاحب سه دختر با نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا شد. او هيچ‌گاه فرزندانش را به يادگيری موسيقی تشويق نمی‌کرد. به‌گونه‌ای که دخترش، غزاله، از پدرش شنيد که می‌گفت: «از نسل خودم موسيقی‌دان نمی‌خواهم!»

از آن‌جايی‌که صبا در مدرسه عالی موسيقی درس خوانده بود، بسياری او را به‌عنوان موسيقی‌دان مطرح می‌شناختند. در اين ميان صفحاتی که وی پر کرده بود نيز در شهرت وی نقش بسزايی داشت و باعث جذب شاگردانش می‌شد. اما هنگامی‌که «راديو تهران» در سال ١٣١٨ شروع به کار کرد، صدای ساز و آواز او به گوش همه‌ ايرانيان رسيد و از آن هنگام صبا به‌عنوان استاد يگانه‌ ويولن شناخته شد.

صبا، علاوه بر ويولن، سازهای ديگر را نيز تعليم می‌داد و با بهره‌گيری از تجربياتش در دوران يادگيری خود، از روش‌های گوناگونی جهت تدريس استفاده می‌کرد؛ به‌خصوص در مورد ويولن، که چندان دنباله‌رو روش‌های غربی نبود. وی در تدريس سعی می‌کرد هرچه می‌داند به هنرجو بياموزد. از آن‌هايی که بااستعداد بودند؛ اما توانايی پرداخت شهريه را نداشتند، مبلغی دريافت نمی‌کرد و به گفته‌ فرزندانش، شب‌ها تا ديروقت به کار تدريس مشغول بود. از نظر صبا، در موسيقی و يادگيری آن، همواره مرزی وجود دارد که برخی می‌توانند از آن عبور کنند و به پيش بروند و برخی نمی‌توانند. او افراد بااستعداد را تشويق می‌کرد و افرادی را که نمی‌توانستند از آن مرز عبور کنند، به کار ديگری ترغيب می‌کرد.

حاصل اين تلاش‌ها در تعليم موسيقی افرادی بودند نظير علی تجويدی، رحمت‌الله بديعی، فرامرز پايور، منوچهر جهانبگلو، ملکه برومند و اميرهمايون خرم.

عکس از ایرنا (عکاس: اکبر توکلی)

آثار مکتوب صبا در زمينه‌ تدريس عبارت‌اند از: رديف مجلس برای ويولن (در سه جلد)، برای سنتور (در چهار جلد) و برای تار و سه‌تار (در يک جلد). تعدادی از آثار معروف صبا عبارت‌اند از: زنگ شتر، بهارمست، به زندان، به ياد گذشته، در قفس و چهارمضراب‌های گوناگون.

صبا، علاوه بر موسيقی، نقاشی را در دوران جوانی در مدرسه‌ کمال‌الملک آموخت. وی علاوه بر آشنايی کامل با ادبيات کلاسيک ايران، زبان انگليسی را خوب می‌دانست و از ادبيات جديد نيز اطلاع داشت. اين موسيقی‌دان بزرگ با نيما يوشيج و شهريار روابطی نزديک داشت. از ميان تمام سازهايی که می‌نواخت، «سه‌تار» را برای خلوت تنهايی خود برگزيده بود و عقيده داشت که سه‌تار بهترين وسيله‌ای است که نوازنده می‌تواند با آن احساساتش را بيان کند. صبا را می‌توان احياکننده‌ روش صحيح و قديمی سه‌تارنوازی دانست.

ابوالحسن صبا تا آخر عمر خود به تعليم موسيقی مشغول بود. وی در ٢٩ آذرماه سال ۱۳۳۶، در سن پنجاه و پنج سالگی بر اثر بيماری قلبی در تهران درگذشت و با يک تشييع جنازه‌ باشکوه در گورستان ظهيرالدوله‌ تهران (واقع در خیابان دربند) به خاک سپرده شد.

استاد شهريار، شاعر معاصر برجسته‌ ايرانی، با ابوالحسن صبا از دوران جوانی صميمی بود و در زمان مرگ او نيز، بر بالينش حضور داشت. استاد شهريار قطعه‌ زير را پس از مرگ ابوالحسن صبا سروده است:

ای صبا با تو چه گفتند که خاموش شدی؟ چه شرابی به تو دادند که مدهوش شدی؟

تو که آتشکده‌ عشق و محبت بودی چه بلا رفت که خاکستر خاموش شدی؟

استادان موسیقی، متفق‌القول درباره ابوالحسن‌خان صبا بر این باورند که او مهم‌ترین کار در زمینه موسیقی را انجام داد و آن ایجاد پلی میان زمان قدیم و جدید بوده است. صبا اکثر استادان قدیمی‌ را دیده و از پنج سالگی به‌واسطه شرایط خانواده، از محضر استادان بزرگ موسیقی بهره‌مند شده بود.

عکس از ایرنا (عکاس: اکبر توکلی)

از سوی دیگر صبا شاگرد کمال‌الملک و از نزدیک‌ترین دوستان ایرج میرزا و استاد حسین بهزاد بود و صرف‌نظر از مهارت در وادی موسیقی، دستی هم در هنرهایی چون شاعری، مجسمه‌سازی، نقاشی و خطاطی داشت. تعداد شاگردانی که از رهگذر مکتب صبا به جامعه موسیقی ورود پیدا کردند و هریک امروز برای خود صاحب آوازه‌ای هستند، بسیار است که از میان آنان می‌توان به مهدی خالدی، حبیب‌الله بدیعی، همایون خرم، حسین دهلوی، فرهاد فخرالدینی و... اشاره کرد. شاگردانی که بعدها استادان بزرگی شدند و هریک اصول و مبانی مکتب صبا را به شاگردانشان منتقل کردند.

خانه موزه ابوالحسن صبا، از خانه های تاریخی تهران، دارای پنج اتاق، زیر زمین و حیاطی کوچک است. به مجرد ورود به موزه، حوض پر از آب کوچکی را می‌توان دید که وسط حیاط خودنمایی می‌کند. سمت راست، دالانی است که در اصل، موزه از آنجا و با عبور از مقابل اتاقک نگهبانی آغاز می‌شود.

عکس‌های گالری از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

بخشی از موزه به تصاویر، لوازم شخصی استاد و اسناد و نامه‌های اداری و مکاتبات شخصی او اختصاص یافته است. قسمت دوم نیز مشتمل بر مجموعه سازهای موزه است که از منظر قدمت و ارزش، کم‌نظیر هستند. قسمت سوم و پایانی موزه نیز به مجموعه یادگارهای خانم اسفندیاری کوه نور، همسر استاد صبا، تعلق دارد.

عکس از ایرنا (عکاس: اکبر توکلی)

زیرزمینی که بیشتر به حوضخانه‌های قدیمی‌ شبیه است، طی سال‌های گذشته محلی برای تدریس استادان بزرگی چون علی اکبر شهنازی، غلامحسین بنان، علی تجویدی، فرامرز پایور، علی اصغر بهاری، احمد عبادی و... بوده است.

در ابتدای سالن، ویترینی قرار دارد که مجموعه‌ای زیبا از وسایل شخصی صبا مانند دفتر یادداشت‌های شخصی او و شعرهایی را به نمایش می‌گذارد که به خط خوش استاد بر سینه کاغذ نقش بسته‌اند. لکه‌های زرد روی دفتر یادداشت و ناخوانایی برخی شعرها و نوشته‌ها حکایت از گذر ایام عمر دارد. عینک و قلم و دوات، بنچاق قدیمی ‌(۱۳۱۶ قمری) منزل استاد، کت و شلوار رسمی‌ او و یک ماسک گچی از صورت این هنرمند، برخی دیگر از وسایل این موزه را تشکیل داده‌اند. در میانه سالن، عکس‌هایی از دوره‌های مختلف زندگی ابوالحسن‌خان صبا در معرض دید گذاشته شده‌‌اند. این عکس‌ها که از دوره کودکی و نوجوانی تا بزرگسالی وی را در برگرفته‌اند، در واقع برش‌هایی از برهه‌های متفاوت و پر‌فراز‌و‌نشیب زندگی استاد را رقم زده‌‌اند.

عکس‌های گالری از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

با نگاه به مجموعه یادگارهای باقی ‌مانده از خانم صبا می‌توان دریافت که او تنها همسر یک هنرمند نبوده و خود نیز در حیطه هنر فعالیت‌های بسیاری داشته است. خانم صبا اولین زنی است که در ایران به نگارش دستور صنایع دستی و خیاطی پرداخت و هنرهای دستی از جمله خیاطی و گلدوزی را علاوه بر تدوین در قالب کتاب، تدریس نیز می‌کرد. بخش مجموعه خانم صبا به ۹۰ عروسک اختصاص دارد که لباس اقوام مختلف ایران را پوشیده‌اند؛ لباس‌هایی که بر اساس تحقیق و تفحص این خانم پژوهشگر و به‌وسیله خود او بر تن این عروسک‌ها دوخته شده است. لباس‌ها به مردم مناطق گوناگون کشور از جمله خراسان، قم، یزد، بندرعباس، گیلان، کردستان، ترکمن صحرا و... تعلق دارد. به گفته شبابی، مجموعه خانم صبا به‌نوعی اولین مجموعه کامل مردم‌شناسی در ایران به شمار می‌رود.

ساعات بازدید از خانه موزه ابوالحسن صبا، در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۸ تا ۱۴ است. در صورت بسته بودن در، کافی است زنگ در را بزنید. برای ورود به موزه نیازمند پرداخت هیچ هزینه‌ای نیستید و بازدید از آن رایگان است.

نویسنده:‌ زهرا خاقانی