شمس ‌العماره

عمارت شمس العماره کاخ گلستان،‌ مرتفع‌ترین بنای تهران در عهد ناصری و «خورشید عمارت‌های سلطنتی» است که اولین نماد تهران به‌عنوان پایتخت کشور محسوب می‌شود. ساختمان باشکوه و زیبایی با حدود ۳۵ متر ارتفاع، که هنر ناب معماری ایرانی را در سبک و سیاقی اروپایی برای نخستین بار به نمایش گذاشت. علاوه بر آن، اولین ساعت عمومی تهران، بر فراز عمارت شمس العماره نصب شده و اولین تلگراف نیز از این عمارت مخابره شد. در این مقاله، با تاریخچه ساخت این بنای تاریخی چشم‌نواز و اطلاعات دیدار از آن بیشتر آشنا خواهید شد.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم،‌ عکاس: علی جباری

شمس العماره یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی تهران است که به‌عنوان بخشی از کاخ زیبا و تاریخی گلستان، در قسمت شرقی این کاخ قرار دارد. جهت بازدید از نماد مدرن پایتخت در عصر قاجار، باید خود را به منطقه ۱۲ و محدوده بازار تهران و سپس کاخ گلستان برسانید. برای این منظور بهتر است از وسایل نقلیه عمومی چون مترو و اتوبوس استفاده کنید. به یاد داشته باشید که تردد وسایل نقلیه در خیابان‌های منتهی به کاخ گلستان چون باب همایون، سبزه میدان، داور و صوراسرافیل که به سنگ‌فرش مزین شده‌اند، امکان‌پذیر نیست.

• آدرس عمارت شمس العماره: تهران، خیابان ۱۵ خرداد، ضلع شمالی میدان ۱۵ خرداد (میدان ارگ)،‌ کاخ گلستان (مشاهده روی نقشه)
• تلفن مستقیم روابط عمومی: ۳۳۹۵۶۶۶۲

اگر از مترو استفاده می‌کنید که بهترین و راحت‌ترین مسیر دسترسی به شمس العماره است؛ در ایستگاه مترو ۱۵ خرداد واقع در خط یک متروی تهران،‌ از قطار پیاده شوید و به‌سمت شرق بروید. با کمی پیاده‌روی بر سنگ‌فرش خیابان داور، به کاخ گلستان و عمارت باشکوه شمس العماره خواهید رسید.

چنانچه از اتوبوس‌های شهری استفاده می‌کنید نیز، خطوط اتوبوس‌های پایانه میدان امام خمینی و قورخانه شما را به این مسیر خواهند رساند.

نمای شمس العماره از خیابان ناصری (ناصرخسرو)؛ منبع عکس: نت سبز

توجه و علاقه بسیار ناصرالدین شاه قاجار به ساختمان‌های بلند اروپایی و تزیینات و تجملات آن در ترکیب با سبک معماری اصیل و زیبای ایرانی، به ساخت اولین آسمان‌خراش تهران با ارتفاع تقریبی ۳۵ متر منجر می‌شود. شاه قاجار تنها با دیدن تصاویر بناهای فرنگستان و پیش از سفر به اروپا، به ساخت بنایی مرتفع نظیر آن ساختمان‌ها در پایتخت خود تمایل پیدا کرد؛ هرچند ظاهرا وجود عمارت عالی قاپو در اصفهان نیز در تصمیم شاه بی‌تاثیر نبوده است. ازاین‌رو، به خزانه‌دار و رئیس ضرابخانه خود «دوستعلی‌خان نظام‌الدوله» که مسئولیت امور معماری دربار را نیز بر عهده داشت، ماموریت داد تا ساختمانی بلند برای تماشای شهر تهران و دورنمای اطراف آن بنا کند. «معیرالممالک» نیز با کمک اساتید ماهر آن زمان، طراحی نقشه را آغاز و با معماری «استاد علی محمد کاشی» و به سرمایه شخصی خود، ساخت شمس‌ العماره را آغاز می‌کند.

شمس‌ العماره با همه ویژگی‌های خاص و مجلل چون تعداد طبقات، ایوان‌های بلند، بادگیرهای مصفا و برج ساعتی که روزگاری نبض زمان پایتخت را در دست داشت، شباهت بسیاری به کاخ‌های غربی دارد. ساختمانی که با معماری تلفیقی خود، به‌نوعی اولین بنای مدرن در ایران محسوب شده و با معجزه هنر ایرانی،‌ چشم‌ها را خیره می‌کند. این بنای زیبا و مجلل اهمیت ویژه‌ای نیز از جنبه تاریخی، هنری و گردشگری داشته و دارد. در روزنامه ایران آن روزها به نقل از اعتمادالسلطنه آمده:

دیگر کوچه و خیابان شمس العماره است که بهترین بناها و بهترین کوچه‌های تهران است. این کوچه یک دروازه از آخر باغ و عمارت بادگیر و شمس العماره دارد که شاه اغلب از این در سوار شده به تفرج می‌روند. طول این کوچه هزار و پانصد ذرع می‌شود و عرضش ۲۰ تا ۳۰ ذرع است. طرفین کوچه درخت‌های میوه‌دار، چنار وغیره کاشته‌اند؛ وسط کوچه محل عبور کالسکه و سوار و جنبین (دوطرف) محل عبور پیاده است. چراغ‌های چودنی (چدنی) در طرفین نصب است که همه شب روشن است و صبح و عصر محل گردشگاه عامه است، از هر طبقه مردم درآنجا تا سه ساعت از شب رفته مشغول گردش هستند. طرف راست کوچه، دکاکین و خانه‌های مردم و طرف چپ دیوار قلعه ارگ است و در آخر منتهی می‌شود به سردر و درب مدرسه مبارکه دارالفنون. تحتانی این عمارت دواخانه‌ایی است مشتمل بر هر قسم و هر جور دواهای ایرانی و فرنگی و دواسازی‌های معتبر در اینجا حاضر هستند. مرتبه فوقانی آن لابراتوار و عکاسخانه عامه (عکاسخانه عمومی) است که هر کس بخواهد عکس خود را بیندازد، می‌رود آنجا و عکاسان ایرانی در کمال مهارت مشغول کار می‌شوند. همه‌روزه جمعیتی از عموم مردم برای تحصیل دواها، ادویه‌جات و انداختن عکس به این مکان می‌آیند و انتهای این کوچه می‌رسد به دروازه بسیار عالی و ممتازی که بنایی است بسیار بسیار خوب و همه از کاشی‌های بسیار ممتاز ساخته شده که منتهی می‌شود به میدان توپخانه جدید.

بنای شمس العماره یک بار در سال ۱۳۵۰ و بار دیگر در ۱۳۶۰ مرمت و بخش‌هایی که در حال تخریب بود،‌ بازسازی شد. در سال ۱۳۷۶ شمسی کار نهایی مرمت انجام و از سال ۱۳۷۸ درهای عمارت را برای بازدید عموم باز کردند. ظاهرا طبقات فوقانی آن در حال بازسازی مجدد است تا بازدید از آن هم برای گردشگران این بنای ارزشمند و زیبا فراهم شود.

دورنمای شمس العماره در عصر قاجار؛ منبع عکس: پینترست

دوران قاجار را آغاز عصر مدرنیته در ایران می‌دانند؛ دورانی که به‌دلیل تعامل با دول غربی، پیشرفت چشم‌گیری در هنر ایرانی به وجود آمد. در این میان عصر ناصری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و تغییرات در فرم معماری سنتی ایران، روح تازه‌ای را در کالبد پایتخت ایران دمید. علاقه ناصرالدین شاه قاجار به خیابان‌ها و بناهای مرتفع اروپایی و اشتیاق او برای ساخت بناهایی مشابه در ایران، سبک معماری غرب را وارد هنر معماری ایرانی کرد. شمس العماره اولین تجربه متاثر از معماری تلفیقی است که بعدها سبکی نوین را با عنوان «سبک تهران» بنیان گذاشت. این عمارت مجلل در واقع رویای شاه قاجار بود که از بلندای آن به تماشای پایتخت خود بنشیند و در تشریفات درباری، مهمان‌های فرنگی را نیز تحت‌تاثیر قرار دهد. او این آرزو را تحت عنوان امر ملوکانه به «معیرالممالک» ابلاغ و بعد از دو سال به آن دست پیدا کرد.

طراحی و ساخت شمس ‌العماره که به گمان برخی از عالی قاپوی اصفهان الهام گرفته، زیر نظر و با سرمایه «دوستعلی خان نظام‌الدوله معیرالممالک»، خزانه‌دار و رئیس ضرابخانه ناصرالدین شاه انجام گرفت. معمار این کاخ زیبا و با عظمت نیز «استاد علی محمد کاشی» یکی از برترین اساتید معماری ایران بود که از اسلوب معماری غربی نیز به‌خوبی اطلاع داشت و بنای شمس العماره را با تاثیر از هر دو سبک به مرحله اجرا درآ‌ورد.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم، عکاس: مسعود شهرستانی

معماری شمس‌ العماره به‌عنوان اولین برج بلند تهران و یکی از شاخص‌ترین بناهای کاخ گلستان،‌ از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چراکه آغازگر معماری نوین و مدرن در ایران عصر قاجار بود. عمارت شمس العماره کاخ گلستان که در قسمت شرقی این مجموعه بنا شده، از هر دو حیث نمای بیرونی و تزیینات داخلی، بسیار جالب‌توجه، ‌تماشایی و در ایران بی‌نظیر است. طراحی این بنای زیبا به شکلی انجام گرفته که با دو برج بلند در طرفین ساختمان،‌ در ظاهر نمایی قرینه دارد. نکته جالب‌توجه اینکه در ساخت اولین بنای مرتفع پایتخت، از مصالح سنتی چون آجر، کاهگل و ساروج و برای تقسیم طبقات و سوار کردن طبقات بالاتر در شمس العماره،‌ از شیروانی استفاده کرده‌اند. به جهت سرپا نگه داشتن این ساختمان بلند نیز، از خرپا کمک گرفتند و سطحی مسطح روی آن گذاشته و طبقه بعدی را سوار کردند. چنانچه ذکر شد بنا پنج طبقه دارد و پله‌هايی به ارتفاع ۴۰ تا ۴۵ سانتی‌متر، راه ارتباطی طبقات شمس ‌العماره است که رفت و آمد از این پله‌های مرتفع کار آسانی نیست.

تزیینات داخلی شمس العماره نیز با گچبری‌ها، آینه‌کاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها و‌ نقاشی‌هایی دیدنی،‌ متنوع و منحصربه‌فرد، از زیباترین اصول معماری ایرانی پیروی کرده و امروزه شهرتی جهانی دارد. ایوان و تالار شاه‌نشین با آینه‌کاری ممتاز و چشم‌نواز در طبقه اول شمس العماره قرار گرفته و اتاق‌های گوشواره که محل پذیرایی از مهمانان بیشتر بود، در دو طرف شاه‌نشین واقع شده‌اند. کف شاه‌نشین هم چون نمای این بنای زیبا، با کاشی‌کاری هفت‌رنگ به سبک قاجاری مزین شده و تصاویری از طبیعت اروپا و معماری غربی را به سبک ایرانی به نمایش می‌گذارد. شاه‌نشین ایوان بزرگی رو به حیاط دارد و شاه قاجار برای مراسم و تشریفات از آن استفاده می‌کرد.

منبع عکس‌ها: خبرگزاری مهر و تبیان، عکاس: اشرف طباطبایی

۱۰ سال پس از ساخت شمس العماره در تاریخ ۱۲۹۴ هجری قمری «محمد حسن خان اعتمادالسلطنه» در روزنامه ایران که از روزنامه‌های دولتی زمان خود بود، در وصف عمارت خورشید چنین می‌نویسد:

اولا عمارت شمس العماره است که بسیار مرتفع و از بناهای بسیار عالی این دولت جاوید شوکت است. تالارهای آینه و ستون‌های بلند و بزرگ از مرمر و ازاره و پله‌ها نیز کلا از مرمر و مراتب زیادی بالای عمارت دارد. چهل ذرع (۳۵متر) ارتفاع این عمارت است و دو برج دارد با یک مهتابی که روی برج‌ها نشیمن عالی ساخته‌اند. برای تفریح وقتی که بالای آن برج‌ها می‌روند شهر تهران و اطراف و کوه‌ها و صحراها کاملا پیدا و چشم‌انداز بسیار خوب دارد در کمال خوبی می‌توان دید حتی همه دره‌ها و آبشارهای کوه‌ها پیدا است و در این عمارت هم از اسباب و اشیای نفیسه بسیار است و ساعت بزرگی در بالای این عمارت است که صدای زنگ آن در اکثر مواضع شهر شنیده می‌شود.

در حال حاضر تنها امکان بازدید از طبقه‌ همکف شمس العماره که امروزه تبدیل به موزه شده، فراهم است. در این موزه عکس‌های قدیمی کاخ گلستان، مراسم‌هایی که در آن زمان در آن انجام می‌شده و همچنین اسناد و مکاتبه‌هایی از زمان قاجار و پهلوی بر جای مانده است.

معماری عصر قاجاریه از جنبه‌های متفاوتی قابل‌توجه است و این دوره را پس از ناصرالدین شاه، آغاز فصل نوین و مدرنی در معماری سنتی ایران می‌دانند. کاخ‌ها و عمارت‌های قاجار با عناصر تزیینی متنوعی آراسته شده‌اند و در این میان، شمس العماره با ویژگی‌های خاص خود، نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. عمارت خورشید را اولین سازه با اسکلت فلزی در ایران و اولین ساختمانی می‌دانند که تلفیقی از معماری سنتی و غربی را در طراحی آن لحاظ کردند. مهم‌ترین ویژ‌گی پلان عمارت شمس العماره،‌ تعداد طبقات و شکل قرارگیری در و پنجره‌های مشبک چوبی در آن است.

منبع تصاویر: انجمن مفاخر معماری ایران و معمار آنلاین

برج ساعت شمس‌ العماره را مهم‌ترین و معروف‌ترین بخش این بنا و از مشهورترین ساعت‌های ایران معرفی می‌کنند. در میان همه اولین‌هایی که به نام عمارت شمس العماره کاخ گلستان ثبت شده، باید اولین ساعت عمومی پایتخت را هم اضافه کرد. ساعت شمس العماره در حدود ۱۵۰ سال پیش از این، نبض زمان تهران بود و تنها وسیله‌ای که پایتخت‌نشینان را از زمان آگاه می‌ساخت.

منبع عکس: پایگاه خبری تحلیلی شهر

در تاریخ آمده که ناصرالدین شاه علاقه فراوانی به ساعت نشان می‌داد و در همه سفرهایی که به فرنگستان داشت ساعتی هدیه می‌گرفت و با خود به ایران می‌آورد. هم‌اینک نیز در کاخ گلستان حدود ۳۰ ساعت وجود دارد که بیشتر آن‌ها سوغات شاه قاجار از ممالک غربی است. در این میان، ساعت دو طرفه‌ای که بر بلندای کاخ شمس العماره نصب شده،‌ پیشکش ملکه ویکتوریا به ناصرالدین شاه قاجار در اولین سفر فرنگ در سال ۱۲۵۲ بود. ساعتی که با هر چرخش عقربه‌هایش به زمان جدید،‌ به همان میزان، صدا از ناقوس آن مخابره و به گوش می‌رسید.

این اتفاق حدود ۹۰ سال به طول انجامید تا اینکه بالاخره در سا‌ل‌های ۱۳۸۹، ۱۳۹۱ و ۱۳۹۷ شمسی، ساعت را تعمیر کردند و مدتی نیز فعال شد اما بار دیگر از حرکت باز ایستاد؛ اما در اولین ماه از بهار ۱۴۰۰، قدیمی‌ترین ساعت عمومی پایتخت دوباره بیدار شد و صدای زنگش به گوش تهران رسید. تعمیر مجدد این ساعت دو ماه طول کشید و به اهتمام شهرداری منطقه و هنر و تجربه استاد کهنه‌کاری با نام «محمد ساعتچی» عقربه‌های ساعت خورشید ساختمان‌های تهران،‌ بار دیگر گردش زمان را اعلام کرد.

درباره این ساعت دوطرفه،‌ داستان‌های فراوان و جالب‌توجه‌ای نقل می‌کنند. حتی بخش بزرگی از افسانه‌های شمس العماره را به ساعت آن نسبت می‌دهند. جعفر شهری در کتاب تهران قدیم در ارتباط با قسمتی از این افسانه‌ها می ‌نویسد:

ساعت بزرگ دو طرفه‌ای بر بالای شمس العماره نصب شده بود که درباره صدای زنگ این ساعت می‌گفتند صدایی داشته که افراد در چهار فرسخی (۲۴ کیلومتر) آن، صدایش را به وضوح می‌شنیدند و بیمار با شنیدن صدای آن قالب تهی می‌کرده است. کلاه فرنگی (سقف اتاقکی که ساعت در آن جاساز شده است) ساعت شمس العماره که همیشه بیرقی(پرچمی) بر فراز آن می‌جنبید، دارای عجایبی بود که تهرانی‌ها، از آن حرف می‌زدند. یکی اینکه در زوال حکومت محمدعلی شاه، روزی کلاغ‌ها بر بیرق حمله‌ور می‌شوند و با منقارشان آن را ریزریز می‌کنند. دو روز بعد محمدعلی شاه گریخته مشروطه‌خواهان غالب شده و سلطنت تغییر می‌کند. دیگر اینکه دو جغد نر و ماده بودند که در محفظه این ساعت لانه داشتند و شایع بود که هر بار ظاهر شوند، سلطنت تغییر می‌کند. می‌گفتند در موقع کشته شدن ناصرالدین شاه ، سه روز از لانه بیرون آمده بودند که روز سوم شاه تیر خورده تاج‌وتخت به مظفر الدین شاه می‌رسد آنچه این شایعه یا حقیقت را بر سر زبان‌ها انداخت، بیرون آمدن و ظاهر شدن این دو جغد در روزهای ۱۶ تا ۱۹ شهریور ۱۳۲۰ بود. جغدها که بیرون آمدند مردم می‌گفتند خدا عاقبت پیدا شدن جغدها را به خیر کند، که متفقین به ایران حمله کردند، قحطی، کشتار و ناامنی همه‌جا را گرفت و شد آنچه قلم از بیانش عاجز است.

در لغت‌نامه دهخدا معنی لغوی شمس العماره «آفتاب ساختمان‌ها» ذکر شده است. «عمارت خورشید» که به‌عنوان «خورشید عمارت‌های سلطنتی» از آن یاد می‌کردند را،‌ مورخان یکی‌ از زیباترین‌ کاخ‌های‌ ایران نیز می‌دانند. کاخی مرتفع که با تنوع تزئیناتی چون نقاشی، آینه‌کاری و کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز و خیره‌کننده،‌ چون آفتاب می‌درخشد. از طرفی این بنا در ضلع شرقی کاخ گلستان احداث شده، یعنی درست در محل طلوع خورشید، ازاین‌رو برجسته‌ترین ساختمان در مشرق ارگ سلطنتی را تحت عنوان شمس العماره نام‌گذاری کردند.

در تمام روزهای سال به غیر از تعطیلات رسمی و ایام سوگواری در تاریخ‌های ۱۴ خرداد، ۲۱ رمضان، ۹ و ۱۰ محرم، ۲۰ و ۲۸ صفر، ۲۵ شوال و ۱۳ فروردین می‌توانید از عمارت شمس العماره کاخ گلستان دیدن کنید. برنامه بازدید از این کاخ در ۶ ماهه اول سال از ساعت ۹:۳۰ صبح تا ۱۸:۳۰ بعدازظهر و در ۶ ماهه دوم سال از ۹ صبح تا ۱۷ عصر است.

قیمت بلیط شمس العماره برای هر بازدیدکننده داخلی چهار هزار تومان و برای هر بازدیدکننده خارجی ۵۰ هزار تومان تعیین شده است.

نویسنده: فاطمه حکمت‌شعار

عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا (عکاسان: راضیه امیریان، Shahriard60، Ania Mardrosyan)