آرامستان ظهیرالدوله

آرامستان ظهیرالدوله بستر ابدی بسیاری از چهره‌های سرشناس ایرانی است. این آرامستان که در منطقه دربند قرار دارد، با پیشینه‌ای که به دوره قاجار بازمی‌گردد، یکی از میعادگاه‌های علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر است. با کجارو همراه باشید.

در ابتدای ورود به باغ، درختان درهم‌تنیده و هوای پاک این مکان هر فردی را مجذوب خود می‌کند. در سمت راست حدود ۲۰ تا ۳۰ قبر با فامیل افخمی وجود دارد. سنگ قبرها بسیار زیبا و هنرمندانه تراشیده شده‌اند. آرامستان ظهیرالدوله که ملکی شخصی بوده، امروزه در میان بسیاری محبوب است. در ابتدای حیاط به‌جز درختان پیچ در پیچ و سبز، قبرهایی دیده می‌شود که شاید به نظر بسیاری از ما آشنا نباشد؛ در حالی که بسیاری از آن‌ها از بزرگان سیاست ایران هستند. بسیاری از آن‌ها از ارتشیان، خلبان‌ها و اشخاص سرشناس در دوران مختلف بوده‌اند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: احسان رسولی)

دورتادور حیاط اتاق‌هایی وجود دارد که هم‌اکنون بسته است. این اتاق‌ها سابقا برای پذیرایی از مهمانان این گورستان استفاده می‌شد. قبر برجسته علی خان دولوی در مرکز این محوطه قرار دارد. در اطراف این قبر تا چشم کار می‌کند، سنگ قبرهای کوچک و بزرگی با نقش مخصوص اخوتی‌ها واقع شده‌اند. این افراد از اعضای اولیه این انجمن بودند و پس از فوت، مهمان این باغ شدند. قبرهای کوچک با یک کاشی و نام فرد مدفون، قبرهایی با آیاتی به خط کوفی، قبرهای بسیار قدیمی و قبرهایی که از گوشه و کنار آن‌ها سبزه‌های بلندی بیرون زده است، فضای گورستان را زیباتر می‌کنند.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: مازن هواشم)

این قبرستان برخلاف قبرستان‌های امروزی، از سنگ‌های بسیار خوش‌تراش تشکیل شده است. سنگ‌ها شبیه به یک‌دیگر نیستند. برخی به رنگ فیروزه‌ای و برخی به‌شکل ایستاده یا خوابیده هستند. برخی از قبرها برجسته هستند و نقوش زیبایی روی آن‌ها حک شده است. قبرها با شخصیت شخص متوفی هماهنگی دارند و شکل سنگ قبر گویای حرفه وی در زمان حیات است. مقبره حسین صبا که شامل دو کتاب است یکی از زیباترین سنگ قبرهای این قبرستان محسوب می‌شود.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: احسان رسولی)

آرامستان ظهیرالدوله در میدان قدس، خیابان دربند، خیابان ظهیرالدوله قرار دارد. برای دسترسی می‌توانید از مترو خط شماره یک (تجریش-کهریزک) استفاده کنید و در ایستگاه پایانی پیاده شوید. از ایستگاه مترو تا آرامستان حدود ۲۰ دقیقه پیاده‌روی است. همچنین اتوبوس‌هایی که در پایانه تجریش توقف می‌کنند، می‌توانند گزینه‌هایی مناسب برای دسترسی به این مکان باشند. پس از پیاده شدن از این اتوبوس‌ها، با حدود ۲۰ دقیقه پیاده‌روی به آرامستان خواهید رسید. (مشاهده روی نقشه)

زمانی که علی خان ظهیرالدوله در روز سه‌شنبه بیست و چهارم ذیقعده سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر سکته قلبی در باغ خود در جعفرآباد شمیران در گذشت، در جوار باغش در قبرستان عمومی (بین تجریش و امامزاده قاسم) دفن شد. سابقا در این محل گورستان کهنه‌ای قرار داشت و بعدها خانقاه ظهیرالدوله نیز به همین محل منتقل شده بود. اما پس از دفن ظهیرالدوله، مریدانش، این گورستان قدیمی و خانقاه را «آرامگاه ظهیرالدوله» خواندند.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: مازن هواشم)

محل دفن ظهیرالدوله در زیر درختی بود که داغداغان نامیده می‌شد و ظهیرالدوله طی ایام حیات خود، اغلب در سایه همین درخت می‌نشست. وی قبل از دفن، به‌وسیله مولوی رشتی (بعدها او نیز در همین جا دفن شد)، تغسیل شد و انجمن اخوت این قبرستان عمومی را محصور ساخت و قبرستان ظهیرالدوله نامید؛ قبرستانی که امروزه از جاهای دیدنی تهران محسوب می‌شود.

از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد، دفن اموات در این مجموعه ممنوع شد و دفن افراد در سال‌های ۴۰ تا ۵۰ با اجازه‌نامه خاص و آن هم به‌صورت محدود انجام می‌شد. آخرین تدفین در آرامگاه ظهیرالدوله در سال ۱۳۵۹ انجام شد.

عکس‌های گالری از خبرگزاری تسنیم (عکاس: احسان رسولی)

این آرامگاه تاریخی از جاهای دیدنی استان تهران در پایتخت به شمار می‌رود و آن را شبیه گورستان پرلاشز فرانسه می‌دانند. آرامستان ظهیرالدوله در سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى استان تهران با شماره ۲۰۰۱ در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسید.

میرزا علی خان دولوی قاجار، ملقب به ظهیرالدوله، فرزند محمد ناصرخان، وزیر دربار ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۱ در جمال آباد شیراز متولد شد. وی در ۱۶سالگی دختر ناصرالدین شاه را به عقد خود درآورد و در سال ۱۳۰۴ پس از پدر خود که وزیر دربار ناصرالدین شاه بود، به‌سمت وزیر تشریفات خاصه منصوب شد. ویپایه‌گذار نمایش و ارکستر ملی ایران بود. اولین کنسرت در باغ خانقاه به همت وی و پدر ابوالحسن خان صبا و پدر رهی معیری صورت گرفت. او در سال ۱۳۱۷ انجمنی ۱۱۰ نفری از بزرگان تشکیل داد تا با استبداد و خرافه‌پرستی به مبارزه بپردازند. وی خانه خود در ظهیرالدوله را وقف انجمن اخوت و نظارت آن را نیز به این انجمن واگذار کرد. بنا به نوشته مهدى مرسلوند در كتاب «زندگينامه رجال و مشاهير ايران» آشنايى ظهيرالدوله با صفى عليشاه نقطه عطفى در زندگى او بود. به‌طوری كه به زودى در سلک مريدان وى درآمد و پس از درگذشت صفى عليشاه در ۱۳۱۶ با لقب صفی عليشاه جانشين او شد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

پس از به توپ بستن مجلس در دوران استبداد صغير، خانه و خانقاه ظهيرالدوله نيز به اتهام همكارى با مشروطه‌خواهان ويران شد و اثاث آن به غارت رفت. ظهيرالدوله ملک خود را در نزديكى امامزاده قاسم شميران وقف خانقاه و انجمن كرد و مسئوليت اداره آن نيز به انجمن اخوت سپرده شد.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

آخرین فرد از انجمن اخوت، درویش رضا بود که او نیز پس از سیل سال ۱۳۶۶ سکته کرد و از دنیا رفت. امروز اثری از این انجمن نیست. سال‌ها پس از فوت درویش رضا این گورستان توسط همسر و پسر وی اداره می‌شد. بنا به گفته‌های ساکنین قدیمی این محله، مراسمی در این مکان اجرا می‌شد که امروزه از آن نیز خبری نیست. این مکان که روزی بسیاری پر رفت‌وآمد بود و صاحبان ذوق و هنر در آن تردد داشتند. امروزه درب آن به روی بازدیدکنندگان بسته است و بازدیدکنندگان فقط می‌توانند در ساعات مقرر شده سری به دنیای علم و ادب و مشاهیر خود بزنند.

ایرج میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش خان در سال ۱۳۰۵ نخستین هنرمندانی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شدند و پس از آن بسیاری از هنرمندان در این مکان دفن شدند.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: احسان رسولی)

قبر کشیده و بزرگی در زیر یک طاقی بالای دو یا سه پله خود نمایی می‌کند. این قبر محمدتقی بهار ملقب به ملک الشعراء بهار، ادیب، شاعر، نویسنده روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار ایرانی است. بالاتر از قبر وی، قبر ایستاده و زیبایی قرار دارد به نام شادروان دکتر محمدحسین لقمان ملقب به لقمان‌الدوله و معین‌الاطبا، موسس مدرسه طب در سال ۱۲۹۷ و اولین رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه تهران و پزشک برجسته ایرانی. این قسمت ابتدای راهی است که بسیاری از شاعران و بزرگان ادب ایران را در دل خود جای داده است.

پس از آن‌ها قبر معیری است که داخل یک فضای شیشه‌ای قرار دارد. داخل این فضای شیشه‌ای دو قبر وجود دارد که یکی متعلق به رهی معیری، غزل‌سرای معاصر ایرانی و قبر دیگر متعلق به سرهنگ حسنعلی معیری است. طاقی این دو قبر یک سقف کاشی‌کاری شده با ۶ ستون موج‌دار است. سقف این طاقی در داخل محفظه شیشه‌ای نیز کاملا کاشی‌کاری شده است.

عکس‌های گالری از آژانس عکس تهران (عکاس: مازن هواشم)

در زیر درختی یک سنگ چند گوشه و برجسته قرار گرفته است که روی آن نام ایرج میرزا و اشعارش درباره مرگ دیده می‌شود. حسین یاحقی نوازنده ویولن ایرانی از دیگر مشاهیر موسیقی ایران به شمار می‌رود که در این مکان خفته است. او آهنگساز، نوازنده ویولن و کمانچه و رهبر ارکستر بود.

رضا محجوبی برادر مرتضی محجوبی از خانواده‌ای هنری بود. پدر وی نی و مادر وی پیانو می‌نواختند. او نوازنده ویولن و آهنگساز ایرانی بود و در سال ۱۳۳۳ در گذشت و مهمان ابدی این باغ شد. داریوش رفیعی خواننده ایرانی که به خاطر شعر «زهره» «شب انتظار» و «گلنار» بسیار معروف بود، در سال ۱۳۳۷ به هنرمندان باغ ظهیرالدوله پیوست. بانو قمرالملوک وزیری، اولین خواننده زن ایرانی، در مرداد ۱۳۳۸ در این خاک آرمید. او به پرآوازه‌ترین خواننده اشعار سنتی ایران معروف است.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: مازن هواشم)

روح‌الله خالقی آهنگساز «با بهار دلنشین» و «ای ایران» و نویسنده کتاب موسیقی ایران است. قبر وی در حصاری فلزی، در کنار گلدانی فلزی، در گوشه قبرستان ظهیرالدوله جای گرفته است. مرتضی محجوبی با شکل پیانویی در بالای قبرش با کلمه افسوس روی آن، مهمان همیشگی خاک ظهیرالدوله است.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: مازن هواشم)

فروغ فرخزاد شاعر ایرانی که در بهمن ۱۳۴۵ در گذشت، نیز در این مکان دفن است.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: احسان رسولی)

مشیر همایون (نگارنده اولین نت پیانو در ایران)، حسین تهرانی (تنبک‌زن ایرانی)، نورعلی خان برومند (ردیف‌دان مشهور و نوازده تار، سه تار و تنبک)، ابوالحسن خان صبا با قبری نامعلوم، حسن تقی زاده (از عاملان جنبش مشروطه و رئیس مجلس سنا)، حبیب‌الله سماعی، حسین تهرانی، رشید یاسمی، حسین سرور و صدها تن دیگر از مشاهیر ایران اکنون در این خاک خفته‌اند.

نویسنده: زهرا صالح نژاد