سردر باغ ملی

در خیابان شلوغ و پرهیاهوی امام خمینی در پایتخت، دروازه‌ای قدیمی و تاریخی از دوران قاجار به یادگار مانده است که اکنون با نام سردر باغ ملی، از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌آید. این سردر که پیش از ساخت برج آزادی نماد پایتخت بود، از زیباترین دروازه‌های کشور است.

سردر باغ ملی از مهم‌ترین بناهای باغ ملی است که هنوز سالم باقی مانده و قدمت آن از خود باغ نیز بیشتر است. این دروازه از جمله مکان‌هایی در کشور است که هر ایرانی باید آن را از نزدیک ببیند؛ زیرا این بنای تماشایی با معماری خاص و بی‌نظیر خود آدم را به تهران قدیم می‌برد. با کجارو همراه باشید.

این دروازه به‌منظور ورود به میدان مشق در زمان فتحعلی شاه قاجار احداث شد و آن را «دروازه میدان مشق» نامیدند. میدان مشق از بزرگ‌ترین میدان‌های نظامی در تهران و در اختیار قشون شاهنشاهی بود. پس از ساخت این دروازه طرح برپایی اولین باغ همگانی پایتخت به نام «باغ ملی» در زمین‌های داخلی میدان مشق برنامه‌ریزی شد و پس از آن نام این دروازه به «سردر باغ ملی» تغییر یافت. باغ ملی بیشتر از چند سال دوام نیاورد؛ ولی همچنان با احداث ساختمان‌های متعددی نظیر کتابخانه ملی، موزه ایران باستان و ساختمان وزارت امور خارجه این سردر را «سردر باغ ملی» می‌نامند. در حال حاضر از میدان مشق چیزی باقی نمانده و فقط ساختمان سردر آن به‌جای مانده است.

امروز عابرانی که از مقابل این اثر تاریخی تماشایی می‌گذرند، شگفت‌زده به آن خیره می‌شوند؛ زیرا سردر باغ ملی همچون نگینی پرارزش در مرکز تاریخی پایتخت کشور می‌درخشد.

سردر باغ ملی در خیابان شلوغ و پر‌رفت‌و‌آمد امام خمینی، با فاصله کمی از میدان توپخانه در ضلع غربی اداره پست و ضلع شرقی وزارت امور خارجه قرار دارد. پیشنهاد می‌کنیم با مترو به این مکان تاریخی بروید. کافی است با استفاده از خطوط یک (تجریش-کهریزک) و دو (فرهنگسرا-صادقیه)، در ایستگاه مترو امام خمینی (ره) از قطار پیاده شوید و پس از خروج از ایستگاه مترو، به‌سمت غرب بروید. پس از پنج دقیقه پیاده‌روی به سردر باغ ملی خواهید رسید. همچنین می‌توانید از اتوبوس‌هایی که به میدان امام خمینی (ره) و پایانه فیاض‌بخش یا پایانه قورخانه تردد می‌کنند، استفاده کنید. پس از پیاده شدن از اتوبوس در این پایانه‌ها به‌سمت شمال بروید تا به خیابان امام خمینی (ره) و سردر باغ ملی برسید.

موقعیت جغرافیایی سردر باغ ملی روی نقشه

میدان مشق اثری بازمانده از دوره قاجار است که در آغاز منطقه‌ای نظامی بود و برای تمرین‌های رزمی قشون شاهنشاهی در زمان فتحعلی شاه احداث شد. در واقع اصل واژه «مشق» به‌معنای مارش فرانسوی بود که در زبان فارسی به مشق تبدیل شد. بعد از کودتای اسفندماه سال ۱۲۹۹ خورشیدی، این قشون نظامی دیگر در پایتخت مستقر نبودند و در خارج از تهران تمرین می‌کردند و آموزش می‌دیدند. به همین دلیل میدان مشق هیچ‌گونه کاربرد نظامی نداشت و عملا بدون استفاده مانده بود. تا اینکه رضا شاه پهلوی که در زمان فتحعلی شاه قاجار، وزیر جنگ کشور بود، دستور ساخت سردر باغ ملی را داد.

سردر باغ ملی از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ خورشیدی توسط جعفرخان کاشانی و همکاری آلمانی‌ها، قبل از شروع جنگ جهانی دوم ساخته شد. در احداث بنا معماران دیگری چون استاد اسماعیلی برای انجام سفت‌کاری‌ها، استاد کریم منیژه برای ساخت ستون‌ها، استاد خاک نگار مقدم برای ساخت کاشی‌ها و استاد حسین کاشی‌پز برای کاشی‌کاری‌ها، نقش‌برجسته‌ای داشتند.

سر در باغ ملی در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در طراحی سردر باغ ملی تلفیقی از سبک معماری ایرانی و اروپایی، خصوصا در کاشی‌کاری و کلاه فرنگی دیده می‌شود که این سبک، معماری روز آن دوره بود. فرم بنای سردر باغ ملی به‌گونه‌ای دروازه‌های پایتخت در دوران ناصرالدین شاه را تداعی می‌کند. مصالح به‌کار رفته در بنا از قبیل سنگ، آجر، چوب، آهن و برنز است.

بنا شامل دو نمای بیرونی و درونی است. نمای داخلی تصاویری از جمله نمایه‌های کوروش کبیر، فروهر و مردمان هخامنشی دارد. نمای بیرونی از هشت ستون آجری به‌صورت جفت ساخته شده است که در اطراف ورودی‌های سه‌گانه، نسبت به یکدیگر به‌اندازه یک قطر ستون عقب‌نشینی دارند؛ بدین معنا که در اطراف هر در از چهار ستون، دو عدد از آن‌ها کمی عقب‌تر واقع شده که به‌خاطر سایه و روشنایی نور جلوه‌ای متفاوت و خاص به بنا داده است.

پهنای این سردر از شرق به غرب نزدیک به ۲۷ متر است که در قدیم به‌دلیل وجود دو اتاق نگهبانی و بازرسی در قسمت غربی و شرقی بیشتر بوده است. پس از چندی اتاق غربی قسمتی از بنای شرکت نفت ایران و انگلیس شد و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران واگذار و بعدها تخریب شد. ستون‌های نمای خارجی با نمای بیرونی فرق دارد و از طرح‌های آن می‌توان به تسخیر تهران در کودتای ۱۲۹۹ اشاره کرد.

از دیدنی‌های این سردر بی‌نظیر و باشکوه اتاقکی است که در بالای ورودی وسط، به‌صورت کلاه فرنگی و تحت‌تاثیر معماری روسیه با بام شیروانی ساخته شده است. پنجره‌های اتاقک با طاق هلالی به دو طرف باغ ملی باز می‌شوند. در قدیم این اتاقک نقارخانه‌ای بود که مردم تهران با نواختن شیپور از طلوع و غروب خورشید خبردار می‌شدند.

روی کاشی‌کاری‌های نمای سردر باغ ملی اشعاری از محمدعلی کیهانی و ندیم‌الملک صنعتگر دیده می‌شود. کاشی‌های سردر نیز شامل نقوش بسیار زیبایی نظیر تاجی با دو شیر، پلنگ، شیر، خورشید و مسلسل است. در کاشی‌کاری‌های سردر باغ ملی عناصری برای یادبود کودتای سوم اسفند و تسخیر تهران توسط رضاخان وجود دارد که در بین آن‌ها می‌توان به رضاشاه در حال تیراندازی، تخریب برج و بارو با گلوله‌های توپ، نقوش تمام قد لژیون قزاق در دو طرف ورودی اصلی‌ و دو فرشته پیروزی اشاره کرد که کم‌وبیش از حجاری‌های طاق بستان کرمانشاه الهام گرفته‌اند.

در کاشی‌کاری‌های قسمت بالایی بنا از نقوش و طرح‌های اسلیمی، میدان جنگ، رضا شاه با تفنگ شصت تیر، مسلسل، شصت تیر، پلنگ، گلوله توپ، پرچم سه رنگ ایران، نام‌های امامان، آیه‌ها و سروده‌های قرآنی در زیر کلاه فرنگی استفاده شده است. پس از انقلاب اسلامی طرح‌هایی چون شیر و خورشید از میان طرح‌های این کاشی‌ها پاک شد.

منحصربه‌فردترین و زیباترین قسمت این اثر ماندگار تاریخی، دو دروازه چدنی هستند که یکی از دروازه‌ها بزرگ و برای عبور سواره و دیگری کوچک‌تر، در طرفین آن برای رفت و آمد پیاده‌ها است. در حال حاضر قسمت بزرگ برای عبور سواره‌ها دیگر وجود ندارد. زمینه تیره چدن در تلاقی با نقوش طلایی رنگ برنجی این دروازه‌ها را چشمگیرتر و جذاب‌تر کرده است. درهای این دو دروازه در قورخانه تهران توسط استاد محمدعلی کرمانی ساخته شده‌اند. روی کتیبه این دروازه با حروف برنجی بر زمینه سیاه رنگ چدنی جمله «این اثر در قورخانه تهران ساخته شد» نوشته شده است.

اگر قصد دارید از سردر باغ ملی بازدید کنید، بهتر است ترافیک منطقه و وسایل حمل‌ونقل عمومی را در ساعات شلوغی در نظر داشته باشید. روزها عکس‌های متعددتری می‌توان گرفت و جزئیات بیشتری دیده می‌شوند. شب‌ها نیز با نورپردازی زیبا، سردر باغ ملی جلوه‌ای دیگر به خود می‌گیرد.

عکس‌ها از علیرضا کیخا

نویسنده: شیدا خرمشاهی