عمارت بهارستان تهران

مجموعه بهارستان از جاهای دیدنی تهران در میدان بهارستان است که از چندین ساختمان از جمله عمارت، کتابخانه، کتابخانه و موزه‌ها تشکیل می‌شود. این مجموعه که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد، برای چندین سال به‌عنوان ساختمان مجلس شورای ملی استفاده می‌شد؛ مجلس شورای اسلامی از دهه ۸۰ شمسی در ساختمانی جدید موسوم به ساختمان هرم در همان مجموعه برگزار شد.

بازدید از مجموعه بهارستان با معماری بی‌نظیر، به افراد علاقه‌مند به جاذبه‌های تاریخی توصیه می‌شود؛ بنایی که فرازونشیب‌های فراوانی را در طول تاریخ تجربه کرده و شاهد وقایع متعددی بوده است. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با عمارت بهارستان، تاریخچه، وقایع تاریخی، شرایط بازدید و بخش‌های مختلف آن آشنا کنیم.

• آدرس: شهر تهران، خیابان مصطفی خمینی، ضلع شرقی میدان بهارستان (مشاهده روی نقشه)

منبع عکس: gardeshgari۷۲۴.com. عکاس: ناشناس

عمارت بهارستان در قلب تهران در منطقه بهارستان، منطقه ۱۲ شهرداری، واقع شده است و دسترسی بسیار آسانی دارد. این مجموعه در شرق میدان بهارستان و در خیابان مصطفی خمینی قرار گرفته است و فاصله بسیار کمی تا میدان امام خمینی دارد.

برای دسترسی به عمارت بهارستان می‌توانید از وسایل حمل و نقل عمومی نظیر اتوبوس، مترو یا تاکسی استفاده کنید یا با ماشین شخصی خود به این منطقه بروید؛ البته باید توجه داشته باشید که میدان بهارستان در طرح ترافیک تهران قرار دارد؛ پس اگر می‌خواهید با ماشین شخصی به این محدوده بروید، از قبل در سامانه تهران من، طرح یک‌روزه ترافیک بخرید.

• اتوبوس: ایستگاه اتوبوس میدان بهارستان و ایستگاه اتوبوس ظهیرالدوله نزدیک‌ترین ایستگاه‌های اتوبوس به عمارت بهارستان هستند.
• مترو: ورودی یک ایستگاه میدان بهارستان در متروی خط دو (فرهنگسرا - صادقیه)، نزدیک‌ترین ایستگاه به عمارت بهارستان است؛ شما می‌توانید با چند دقیقه پیاده‌روی (حدود ۳۰۰ متر) از مترو خود را به این مجموعه برسانید.

منبع عکس: gardeshgari۷۲۴.com. عکاس: ناشناس

کاخ بهارستان به دستور میرزا حسین خان قزوینی در سال ۱۲۵۰ شمسی ساخته شد. میرزا حسین خان قزوینی در آن زمان، قصد داشت علاوه بر عمارت بهارستان، بناهای دیگری نیز بسازد و تغییراتی در فضای شهر تهران ایجاد کند. زمین و باغ بهارستان در سال ۱۲۴۲ شمسی در نزدیکی بافت اصلی شهر تهران و در شمال شرق آن قرار داشت؛ اما با افزایش جمعیت و توسعه شهری، بهارستان از منطقه‌ای در حاشیه، تبدیل به منطقه‌ای در محدوده شهر شد. در اوایل دوره قاجار، این محدوده نام مشخصی نداشت؛ بعدها در زمان فتحعلی شاه، بخش غربی آن (که امروزه میدان بهارستان در آن قرار دارد)، به جلوخان باغ نگارستان مشهور بود. این باغ و زمین‌ها بعدها به باغ سپهسالار و در سال‌های بعد با نام بهارستان در میان مردم معروف شدند؛ نظریه‌های متعددی درباره علت این نام‌گذاری وجود دارد.

نمایی از مجلس در سال ۱۲۸۵ شمسی. منبع عکس: zarrinkafsch-bahman.org. عکاس: ناشناس

تا زمان حیات سپهسالار، عمارت و باغ بهارستان مکانی برای برگزاری جلسات و مهمانی‌های شاه و خانواده وی بود؛ اما پس از مرگ او، ناصرالدین شاه بدون هیچ تشریفات قانونی و شرعی، آن باغ و عمارت را تصرف و به نام دولت کرد؛ البته بخشی از بنا در دست همسر سپهسالار باقی ماند. همسر سپهسالار پس از مرگ میرزا حسین خان، در بخشی از عمارت مراسم تعزیه‌خوانی زنانه برگزار می‌کرد؛ همین مراسم به‌تدریج سبب شدند تا مراسم دولتی، مراسم پذیرایی و مهمانی‌های بیشتری با حضور مهمانان داخلی و خارجی در عمارت برگزار شوند و باغ از نظر دولتی اهمیت پیدا کند.

با پیروزی انقلاب مشروطه (۱۳ مرداد ۱۲۸۵)، کاخ بهارستان به‌عنوان محل مجلس شورای ملی تهران انتخاب شد. طی حکم میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله (صدراعظم وقت) به محقق السلطنه (محقق الدوله)، رئیس بیوتات دولتی، در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۲۸۵ شمسی، مقرر شد که عمارت بزرگ باغ بهارستان (ساختمان مشروطه) در روز جمعه برای مجلس مهیا باشد؛ اما این امر به‌دلیل دوری از مرکز شهر، عدم دسترسی عموم مردم به آن و همچنین به‌دلیل عدم رضایت و اجازه ورثه سپهسالار، میسر نشد؛ ازاین‌رو، جلسات مجلس به‌طور موقت در «مدرسه نظامیه» برگزار شدند.

منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: ناشناس

در زمان تدوین نظام‌نامه انتخاباتی، صحبت‌ها و نامه‌نگاری‌ها برای تعیین عمارت بهارستان به‌عنوان ساختمان آینده مجلس شورای ملی ادامه داشت. در تاریخ ۲۲ مهر ۱۲۸۵ نامه‌هایی از مجلس به مشیرالدوله ارسال شد که در آن اعضای مجلس اظهار کرده بودند که عمارت مدرسه نظام، مناسب برگزاری مجلس نیست. آن‌ها در نامه به صدراعظم وقت این طور نوشتند:

کلا بالاتفاق عمارت بهارستان را که به‌هیچ‌وجه امروزه محل حاجت دولت نیست، از برای مجلس شورای ملی می‌خواهند...

دوره دوم مجلس مشروطه. منبع عکس: اینستاگرام موزه مجلس شورای اسلامی. عکاس: ناشناس

پس از وصول نامه‌های اعتراضی به صدراعظم، مشخص شد که ساختمان دیگری به‌جز عمارت بهارستان را نمی‌توان به‌عنوان مقر مجلس انتخاب کرد. به همین دلیل، صدراعظم پس از تبادل نظر با شاه، در تاریخ ۲۴ مهر ۱۲۸۵ شمسی به نمایندگان اعلام کرد که فعلا عمارت بهارستان برای جلسات مجلس شورای ملی در نظر گرفته شود. در همان روز بنا به دستور مظفرالدین شاه، مشیرالدوله نیز اجازه داد که مجلس در بهارستان برگزار شود و مسئله خرید ملک برای مجلس و وقف شرعی آن به آینده موکول شد.

از زمان فرمان مشروطه در سال ۱۲۸۵ شمسی تا وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، ساختمان مشروطه شاهد برپایی ۲۴ دوره مجالس قانون‌گذاری بوده است. پس از انقلاب ۱۳۵۷ جلسات نمایندگان مجلس (از دوره اول تا دوره ششم) در کاخ سنای سابق برگزار می‌شد؛ بنایی متعلق به دوره پهلوی دوم که در خیابان امام خمینی، روبه‌روی دانشکده افسری امام علی (ع) قرار داشت. پس از ساخت ساختمان هرم مجلس شورای اسلامی در مجموعه بهارستان، از سال ۱۳۸۳، جلسات مجلس (دوره هفتم به بعد) در این مجموعه برگزار شد. ساختمان جدید به‌شکل هرم با قاعده مثلث و از جنس سنگ شامل صحن علنی، راهروها، اتاق اینترنت، اتاق ترجمه هم‌زمان و بخش‌های مختلف الکترونیکی می‌شود و درمجموع ۲۵٬۰۰۰ متر مربع وسعت دارد.

مجموعه بهارستان با نام بنای مجلس شورای ملی و ساختمان‌های ملحق در تاریخ سه خرداد ۱۳۵۷ با شماره ثبت ۱۶۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

دوره دوازدهم مجلس مشروطه. منبع عکس: اینستاگرام موزه مجلس شورای اسلامی. عکاس: ناشناس

درباره آتش‌سوزی اول مجموعه بهارستان، در خاطرات اعتمادالسلطنه این طور نوشته شده است:

امروز (۲۲ آذر) عصر، عمارت طرف مغرب باغ سپهسالار مرحوم که دیوان‌خانه عدلیه است، به‌واسطه بخاری آتش گرفت و شاه هم در مراجعت از دوشان تپه به باغ سپهسالار رفت. دو سه هزار تومان هم خسارت وارد شد.

خسارتی که در آتش‌سوزی اول به مجموعه بهارستان در سال ۱۲۶۱ شمسی (حدود ۲۵ سال قبل از تبدیل این مجموعه به ساختمان مجلس شورا) وارد شد، یعنی «دو سه هزار تومان»، مبلغ بسیار زیادی بود. از این رقم و همچنین بازدید خود ناصرالدین شاه از بنا برای برآورد خسارت، می‌توان حدس زد که آسیب زیادی در طی این آتش‌سوزی به مجموعه وارد شده است.

ساختمان مجلس پس از به‌توپ‌ بسته‌ شدن توسط بریگید به دستور ژنرال لیاخوف، تهران، ۱۹۰۸ میلادی. منبع عکس: ویکی پدیا. عکاس: Morgan Shuster

شماری از مشروطه‌خواهان دستگیرشده در باغ شاه با غل‌وزنجیر بر دستان و گردن‌ها. منبع عکس: ویکی پدیا. عکاس: بهنام فرید

آتش‌سوزی دوم در ساختمان مجلس در ساعت ۱۰ روز ۱۸ آذر ۱۳۱۰ شمسی رخ داد. آتش‌سوزی از زیر شیروانی‌های اتاق جلسه خصوصی آغاز شد؛ اتاقی که در همان لحظه، جلسه خصوصی به‌عنوان فراکسیون ترقی با حضور آقای وزیر مالیه و آقای یاسائی، رئیس‌کل تجارت در آن برقرار بود. در همان زمان، چند وکیل خارج از اتاق، متوجه شدند که سقف آتش گرفته و شعله‌ور شده است. آن‌ها با فریاد و همهمه، افراد داخل اتاق خصوصی را متوجه آتش کردند. وکلا با ورود به سرسرا متوجه وخامت اوضاع شدند و با تلفن به اداره اطفائیه بلدیه نظمیه و ادارات مربوطه اطلاع دادند.

با کمک خدمه، سرایدار‌ها، تمام اعضای مجلس، افراد پلیس، افراد نظامی و گردان مهندس، تمام اشیا و اثاثیه عمارت، مبل‌ها و حتی فرش‌های بزرگ اتاق‌های مزبور تخلیه شد. در نهایت جز چند تخته فرش و صندلی، چهل‌چراغ‌ها و اشیایی که خروج آن ممکن نبود، همه‌چیز از عمارت خارج شد. پس از اتمام آتش‌سوزی از اتاق خصوصی و اتاق آینه و سرسرا چیزی باقی نماند و تمام سقف‌ها فرو ریخت.

مجلس در زمان آتش‌سوزی از طرف کمپانی فاولر (Fowler Insurance Agency) بیمه شده بود. خسارت وارد از آتش‌سوزی را حدود ۶۰٬۰۰۰ تا ۷۰٬۰۰۰ تومان تخمین زدند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید بیش از نصف مبلغ مزبور صرف تعمیر و تجدید ساختمان اتاق آینه شد. در نهایت در گزارش این آتش‌سوزی نوشته شد که حریق مجلس از لوله بخاری اتاق جنب اتاق جلسه خصوصی آغاز شد، از بخاری به تیرهای زیر شیروانی و بعد سقف عمارت سرسرا و عمارت اتاق جلسه سرایت کرد و گسترده شد.

منبع عکس: روزنامه همشهری. عکاس: ناشناس

آتش‌سوزی سوم مجموعه بهارستان در ۱۵ آذر ۱۳۷۳ شمسی به وقوع پیوست؛ واقعه‌ای که از نظر فنی بزرگ‌ترین آتش‌سوزی مجلس به شمار می‌رود. ماموران آتش‌نشانی در آن روز با ورود به میدان بهارستان، با آتش‌سوزی بزرگ و وسیعی در ضلع شرقی، روبه‌رو شدند.

آتش‌سوزی در بخش غربی ساختمان و درست روبه‌روی میدان بهارستان آغاز شد. در ابتدا در گزارش‌ها، آتش‌سوزی را مانند دو آتش‌سوزی قبلی، ناشی از آتش بخاری و دودکش‌ها اعلام کردند؛ اما بعدتر مشخص شد که پوسیدگی سیم‌ها و اتصال برق در شعبه‌ بانک ملی در میدان بهارستان، این حریق را رقم زده است؛ بانکی که پس از جابه‌جایی مجلس شورای ملی به کاخ سنا، در کنار عمارت مجلس فعالیت داشت. تا زمان رسیدن ماموران آتش‌نشانی، شعله‌های آتش به ساختمان صحن علنی مجلس نیز رسید. به این ترتیب ماموران تنها موفق شدند بخشی از صحن و محل هیئت.رییسه را از آتش برهانند و در نهایت ساختمان را از تخریب کلی نجات دهند.

به باور دکتر حسن باستانی‌راد، نویسنده کتاب «بهارستان در تاریخ»، ماموران آتش‌نشانی با توجه به برخورداری از امکانات پیشرفته‌تر به نسبت سال ۱۳۱۰ شمسی، ضعیف‌تر عمل کردند و همین مسئله، منجر به میزان تخریب بیشتر شد. آتش‌سوزی سال ۱۳۷۳ خیلی سریع به صحن علنی رسید؛ جایی که آتش با وجود صندلی‌های چوبی به سرعت پیشرفت کرد. بسیاری میزان تخریب آتش‌سوزی سوم مجلس را با واقعه به توپ بستن مجلس در سال ۱۲۸۷ مقایسه می‌کنند.

چند روز پس از آتش‌سوزی، طرح بازسازی با نقشه‌های قدیمی دوره سپهسالار به دستور علی‌اکبر ناطق‌ نوری، رئیس وقت مجلس، به دست وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شد؛ طرحی که مسئولیت اجرایی آن با مهندس ایرج کلانتری بود و چندین سال به طول انجامید. با احداث ساختمان جدید مجلس در شمال عمارت بازسازی‌شده بهارستان، ساختمان مجلس شورای ملی تکمیل شد و به بخش تشریفات مجلس اختصاص یافت. در نهایت در سال ۱۳۸۴ شمسی این ساختمان به موزه مجلس تبدیل شد.

بسیاری بر این باورند که آتش‌سوزی سوم عمارت بهارستان نشان از کم‌توجهی نهادهایی دارد که مسئولیت نگهداری از این بنا را بر عهده داشتند. علاوه بر وقوع آتش‌سوزی، عواملی چون نم‌زدگی، هجوم موریانه، مرمت‌ها و ساخت و سازهای غیر اصولی و متروک گذاشتن بنا در چند سال، سبب تخریب این بنای تاریخی مهم و ارزشمند شده‌اند.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم. عکاس: ناشناس

داعش در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۹۶، دو حمله هم‌زمان را به ساختمان مجلس شورای اسلامی و آرامگاه روح‌الله خمینی ترتیب داد؛ عملیات تروریستی که ۱۳ نفر کشته و دست‌کم ۴۰ نفر زخمی برجای گذاشت. این حملات، اولین حمله داعش در خاک ایران، نخستین حمله تروریستی در تهران در بیش از یک دهه و اولین حمله بزرگ در ایران از زمان بمب‌گذاری ۱۳۸۹ در زاهدان بود.

حمله داعش به ساختمان مجلس با تیراندازی جلوی در ورودی ساختمان مجلس شورای اسلامی آغاز شد. در گزارش‌ها آمده است که چهار نفر (سه نفر از تیم حفاظت و خدمه مجلس و یک شهروند مراجعه‌کننده) با تیراندازی یکی از مهاجمان زخمی شدند و روی زمین افتادند.

پس از حدود چند دقیقه، بالگردهای نیروی انتظامی بر فراز مجلس به پرواز درآمدند، تمام درب‌های ورود و خروج مجلس بسته شدند، نیروهای امنیتی در راهروی اصلی ورودی مجلس حضور یافتند، خیابان‌های منتهی به مجلس مسدود شدند و نیروهای امنیتی در آنجا حضور گسترده یافتند. مهاجمان داعش، مسلح به کلاشینکوف و سلاح کمری بودند.

در گزارش خبرگزاری تسنیم آمده است:

مهاجمان در پوشش مراجعه‌کنندگان از در شرقی مجلس که منتهی به سالن انتظار ملاقات کنندگان مردمی با نمایندگان است، قصد ورود داشته‌اند. نگهبانان درخواست بازرسی بسته همراه آن‌ها را می‌کنند که منجر به درگیری می‌شود و آن‌ها با تیراندازی به محافظان و مردم، چند تن را کشته و زخمی می‌کنند؛ سپس با عبور از در ورودی، به حیاط مجلس وارد شده و به‌سمت ساختمان دفاتر نمایندگان (ساختمان هفت طبقه) می‌روند.

گروه سه نفره داعشیان در نهایت در محاصره کشته شدند. در این حملات هیچ صدمه‌ای به نمایندگان مجلس وارد نشد.

منبع عکس: وب‌سایت سفرنویس. عکاس: ناشناس

سبک معماری مجموعه بهارستان تلفیقی از معماری سنتی ایرانی اسلامی و معماری غربی است؛ مجموعه‌ای که تمام بخش‌های آن توسط بهترین و مشهورترین معماران آن دوره طراحی و ساخته شده‌اند. مجموعه باغ و عمارت بهارستان با وسعت حدودی ۵۰٬۰۰۰ متر مربع (پنج هکتار) یکی از مشهورترین و مهم‌ترین بناهای زمان خود بود و در دوره پهلوی اول، نام آن در لیست سازه‌هایی با معماری اصولی قرار گرفت.

معماری عمارت بهارستان نمونه کاملی از معماری دورگه قاجاری را به نمایش می‌گذارد؛ ساختمانی با پلانی کشیده دارای تالاری عریض در طبقه اول که نمای جنوبی آن تقلیدی از معماری نئوکلاسیک اروپایی و نمای شمالی آن برگرفته از تزیینات معماری هخامنشی است. بدین ترتیب در عمارت بهارستان، می‌توان ترکیبی از معماری قاجار، معماری نئوکلاسیک اروپایی و معماری باستان‌گرای رضاشاهی را نظاره کرد.

معمار کاخ بهارستان، مهندس میرزا مهدی خان شقاقی (پدر معماری معاصر ایران، ملقب به ممتحن‌الدوله) بود؛ فردی که در طراحی و ساخت ساختمان‌های مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، پارک اتابک، قصر فیروزه و عمارت مفخم بجنورد نیز نقش داشته است.

ممتحن الدوله، استاد حسن (معمار قمی) را جهت همکاری در ساخت بنای مذکور از قم به تهران آورد. در مورد طراح و سازنده مجلس، برخی بر این باورند طراح بنای مجلس فردی فرانسوی زبان به نام «فابیوس بواتال» (Fabius Boital) بود؛ اما بر طبق اسناد به دست آمده در زمان تجدید بنای سردر مجلس شورای ملی در بهار ۱۳۱۳، وی تنها سازنده سردر مجلس بوده است.

بخشی از عمارت بهارستان (تالار آینه) نیز به دست استاد جعفرخان معمار باشی (ملقب به «رستم معماران ایران») ساخته شده است. پس از آتش‌سوزی سال ۱۳۱۰ شمسی، بنای عمارت بهارستان، آسیب بسیاری دید؛ پروژه مرمت به یک گروه فرانسوی سپرده شد؛ افرادی مشهور و متحبر در کار خود که ورودی ساختمان را با استفاده از سبک معماری نئوکلاسیک بازسازی کردند. آن‌ها در واقع پروژه مرمت را با الهام از پارلمان فرانسه به اتمام رساندند. از آن سال تا به امروز تغییرات محسوسی در معماری کاخ بهارستان اجاد نشده است.

مجموعه بهارستان علاوه بر عمارت اصلی بهارستان یا ساختمان مشروطه، دارای بخش‌های مختلفی نظیر باغ سپهسالار، عمارت ملیجک، موزه، کتابخانه، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مسجد، مدرسه، آب‌انبار و غیره است که در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.

منبع عکس: ویکی پدیا. اثر: یحیی غفاری

عمارت ملیجک، عمارت عزیزیه، عمارت عزیز السلطان یا اندرونی باغ سپهسالار از دو طبقه تشکیل شده و دارای ایوان جنوبی با چشم‌اندازی بی‌نظیر است. در ساخت این بنا از تلفیق معماری سنتی و مدرن استفاده شده است. تاریخ دقیق ساخت عمارت ملیجک در دست نیست؛ با این وجود می‌توان با اطمینان گفت که این ساختمان، خانه قمر السلطنه (دختر ۴۶ام فتحعلی شاه قاجار و نوش آفرین خانم و همسر میرزا حسین خان سپه‌سالار) بود. در واقع این عمارت در ابتدا به میرزا حسین خان سپهسالار تعلق داشت و پس از مرگ وی به قمر السلطنه، همسر وی، داده شد.

با مرگ قمر السلطنه در سال ۱۲۷۰ شمسی، ساختمان ملیجک به دستور ناصرالدین شاه به غلامعلی‌خان عزیزالسلطان (مشهور به ملیجک دوم) واگذار شد؛ فردی که دختر ناصرالدین شاه، اخترالدوله، در سال ۱۲۷۲ شمسی با او ازدواج کرد. گفته می‌شود که ملیجک دوم، مقام ویژه‌ای نزد ناصرالدین شاه داشت و این شاه قجری به او مهر بسیار می‌ورزید.

ملیجک تا سال ۱۲۸۸ شمسی در عمارت عزیزیه زندگی می‌کرد. وی به احتمال زیاد بین سال‌های ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۹ شمسی (مصادف با جنگ جهانی اول و دوره سوم قانون‌گذاری)، ملک را تخلیه کرده و به‌طور موقت در اختیار فردی به نام دکتر کردستانی قرار داده است؛ دکتر میرزا اسدالله‌خان کردستانی، نماینده سنندج در دوره‌های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی، فرد مشهور و سرشناسی بود که بعدها به‌عنوان وزیر پست و تلگراف انتخاب شد.

بین سال‌های ۱۳۰۱ (افتتاح مجلس چهارم) و ۱۳۰۴ شمسی (پایان مجلس پنجم) مجموعه عزیزیه به مجلس شورای ملی واگذار می‌شود. البته در برخی روایت‌ها نیز گفته می‌شود که خانه عزیزالسلطنه به‌همراه زمین‌های حاشیه آن در دوره چهارم قانون‌گذاری توسط رئیس اداره مباشرت مجلس (ارباب کیخسرو شاهرخ) به مبلغ ۲۰,۰۰۰ تومان خریداری شده است.

در سال ۱۳۲۷ شمسی با تشکیل مجلس سنا، عمارت ملیجک تبدیل به دفتر کار اولین رئیس مجلس سنا (سید حسن تقی‌زاده) شد؛ البته جلسات سنا در همان عمارت مجلس شورای ملی تشکیل می‌شدند و این عمارت تنها به‌عنوان دفتر کار کاربری داشت.

قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شمسی، سپهبد فضل‌الله زاهدی (سناتور همدان در مجلس سنا و نخست‌وزیر ایران پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا ۱۶ فروردین ۱۳۳۴) در مجلس متحصن می‌شود. وی در آن زمان در عمارت ملیجک ساکن بود و کار می‌کرد؛ این عمارت در آن زمان با نام ساختمان شماره پنج مجلس شناخته می‌شد.

عمارت عزیزیه تا چند سال قبل از انقلاب ۱۳۵۷، به‌عنوان محل کار رئیس دفتر مجلس، عباس جمیدی، محل استقرار کمیسیون بودجه مجلس، دفتر کار هیئت‌رییسه و کارپردازی مجلس، محل استقرار کمیسیون اصل ۹۰ و دفتر مدیر خدمات مجلس و کارگزینی مجلس مورد استفاده قرار گرفت. این عمارت در سال‌های نخستین انقلاب، محل استقرار کمیسیون عرایض بود؛ سپس در اختیار مسئولان کمیته امداد امام خمینی (ره) قرار گرفت و محل کاری افرادی چون شفیعی، نیری و عسگراولادی بود. زیرزمین عمارت نیز در آن دوره به محل نگهداری اموال مصادره شده و نمازخانه اختصاص یافت.

در سال ۱۳۶۲ شمسی، کمیته امداد امام، عمارت عزیزیه را تخلیه کرد. در همان سال، اتاق جنوبی عمارت به کارکنان برق مجموعه بهارستان تحویل داده شد؛ آن‌ها اتاق‌های جانبی بنا را به انبار وسایل خود تبدیل کردند. در سال‌های بعد، دو اتاق الحاقی در طبقه دوم عمارت عزیزیه به حراست مجلس اختصاص یافت. این بنا به‌عنوان محل نگه‌داری اشیای موزه نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت و در دوره‌ای نیز در اختیار کتابخانه و مجلس بود. کارکنان برق تا زمان آغاز عملیات مرمت و بازسازی، در عمارت عزیزیه ساکن بودند. گفته می‌شود که کار مرمت بنا در شهریور ماه ۱۳۸۶ به پایان رسید. عمارت عزیزیه بازدید عمومی ندارد.

منبع عکس: فرهنگ امروز. عکاس: ناشناس

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی یا کتابخانه مجلس با قدمتی از سال ۱۳۰۲ شمسی از کتابخانه‌های مهم و ارزشمند کشور ایران و یکی از اولین کتابخانه‌های پارلمانی قاره آسیا به شمار می‌رود. در این مجموعه، گنجینه‌های بسیاری در بخش‌های خطی، موزه، اسناد تاریخی و ملی از جمله اسناد مکتوب، عکس‌های تاریخی، قراردادها و فرمان‌های حکومتی دوران قاجار و اسناد دیداری و شنیداری، گزارش‌های دولتی و اسناد و انتشارات واسپاری سازمان ملل و ارگان‌های وابسته، نشریات و منابع چاپی و همچنین منابع موزه‌ای نگهداری می‌شوند؛ بنابراین بازدید از آن به افراد علاقه‌مند به تاریخ به‌شدت توصیه می‌شود.

در حال حاضر کتابخانه مجلس شورای اسلامی، بیش از ۵۷۰,۰۰۰ کتاب چاپی، ۲۸,۰۰۰ کتاب خطی، هزاران عنوان نشریه ادواری و میلیون‌ها برگ سند را در خود جای داده است؛ مجموعه‌ای بسیار ارزشمند که پژوهشگران حوزه علوم انسانی را برای تحقیقات و آشنایی با تاریخ و تمدن ایران به‌سمت این کتابخانه می‌کشاند.

درباره تاریخچه کتابخانه مجلس تاکنون چند کتاب منتشر شده‌اند که برخی از آن‌ها عبارت هستند از:

• تاریخچه کتابخانه مجلس شورای ملی؛ بهمن ماه ۱۳۵۵
• تاریخچه کتابخانه مجلس، اولین کتابخانه رسمی کشور؛ سال ۱۳۷۴
• کتابچه «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در یک نگاه»؛ سال ۱۳۸۷
• کتابچه «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی»؛ بهار ۱۳۹۱

در سال ۱۳۸۷ با آغاز دیجیتال‌سازی نسخ خطی با استفاده از فناوری‌های نوین و به‌کارگیری تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از اسکنرهای پیشرفته، در مدت ۹ ماه از تمام نسخ خطی، تصاویر دیجیتالی تمام‌رنگی و با کیفیت بالایی فراهم شدند؛ تصاویری که امروزه در کتابخانه دیجیتال (رسا، آذرسا و کتابخانه دیجیتالی مجلس وابسته به کنسرسیوم محتوای ملی) قابل استفاده و دانلود هستند. فهرست‌نویسی، مرمت و آسیب‌زدایی و تهیه تصاویر دیجیتالی از کتب چاپ سنگی و سربی نیز از پروژه‌های رو به اتمام کتابخانه مجلس محسوب می‌شوند.

کتابخانه مجلس، زاده انقلاب مشروطیت و مجلس در سال ۱۲۸۵ شمسی است. پس از اوج‌گیری جنبش مشروطه‌خواهی در ایران، مردم به‌دنبال کسب آگاهی بیشتری بودند و مساجد، مدارس و مطبوعات، دیگر نیاز آن‌ها را به‌طور کامل برطرف نمی‌کرد. در واقع تاسیس مجلس شورای ملی به معنی نیاز به بینش، دانش و آگاهی بیشتر برای قانونگذاری درست بود؛ به همین علت، برخی از نمایندگان فعال آن دوره تصمیم گرفتند تا کتابخانه‌ای برای مجلس تاسیس کنند تا نمایندگان به منابع مناسبی دسترسی داشته باشند. مجلس شورای ملی در همان سال، حدود ۵۰ جلد کتاب خریداری کرد؛ اقدامی که می‌توان آن را نخستین گام تاسیس کتابخانه مجلس دانست.

در پایان دوره دوم مجلس، تعداد کتاب‌های کتابخانه مجلس تنها ۵۱ جلد بود. ارباب کیخسرو در هشتم اسفند ۱۲۹۰ شمسی، با مبلغ ۲,۵۰۰ دینار، ۲۰۲ جلد کتاب از کتابخانه میرزا ابوالحسن جلوه برای کتابخانه مجلس خرید، وی سپس در هشتم مرداد ۱۲۹۱ شمسی، ۱۰,۹۱ جلد کتاب به زبان‌های فرانسه، فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، آلمانی و روسی را به کتابخانه مجلس افزود؛ کتاب‌هایی که توسط احتشام‌السلطنه به کتابخانه اهدا شده بودند. با خرید ۵۰ جلد کتاب دیگر، تعداد کتاب‌های کتابخانه در اوایل اسفند ۱۲۹۲ به ۱,۳۹۴ جلد رسید. در آن سال، کتاب‌های خریداری شده و اهدایی در دو اتاق کوچک و تو در تو و داخل چند قفسه چوبی در قسمت شرقی حوضخانه عمارت قدیم مجلس شورای ملی نگهداری می‌شدند و نمایندگان برای استفاده از کتاب‌ها به این کتابخانه مراجعه می‌کردند.

نمایندگان قصد داشتند که کتابخانه را به‌صورت رسمی در حوض‌خانه افتتاح کنند؛ اما این کار به‌دلیل موانع مختلف از جمله مخالفت حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک)، رئیس وقت مجلس شورای ملی، انجام نگرفت. پیرنیا معتقد بود که آن فضا برای کتابخانه کوچک است و از ابتدا باید این نهاد را در محل مناسبی تاسیس کرد.

با خریداری بناهای واقع در شرق کاخ بهارستان در دوره چهارم مجلس شورای ملی، یکی از عمارت‌ها که قبلا اصطبل و کالسکه خانه بود، در سال ۱۳۰۲ به کتابخانه تبدیل شد و به این ترتیب، با انتقال منابع از ساختمان مجلس شورای ملی (عمارت بهارستان) به ساختمان جدید، کتابخانه از لحاظ مکانی جدا شد.

در آن زمان، عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ به‌عنوان مدیر موقت و نماینده ارباب کیخسرو شاهرخ انتخاب شد. در نهایت کتابخانه مجلس پس از حدود دو سال در سال ۱۳۰۴ شمسی تحت نظر مدیری به نام یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام‌الملک) به‌عنوان نخستین کتابخانه رسمی و دولتی گشایش یافت. از این ساختمان در حال حاضر به‌عنوان کتابخانه شماره دو مجلس (کتابخانه ایران‌شناسی و کتابخانه تخصصی مطالعات زنان) استفاده می‌شود.

ساختمان اصلی کتابخانه مجلس (ساختمان شماره یک) در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ افتتاح شد. این کتابخانه در اوایل انقلاب اسلامی به‌مدت چندین ماه تعطیل بود. چند سال پس از انقلاب در سال ۱۳۶۲، تصمیم بر این شد که کتابخانه مجلس سنای سابق نیز با عنوان کتابخانه شماره دو زیر نظر کتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار بگیرد.

طرح تصویب «اساسنامه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» در سال ۱۳۷۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان رسید و نام این کتابخانه به «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تغییر یافت.

در حال حاضر، کتابخانه مجلس بخش‌های مختلفی را در بر می‌گیرد که فهرست آن‌ها در ادامه آمده است:

• کتابخانه شماره یک
• کتابخانه شماره دو
• کتابخانه ویژه نمایندگان
• کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی
• کتابخانه تخصصی افغانستان
• مرکز اسناد ملی، تاریخی و بین‌المللی
• بخش نشریات ادواری

موزه‌های عمارت بهارستان

در کتابخانه بهارستان، سه موزه وجود دارد که قدیمی‌ترین و معروف‌ترین آن‌ها موزه مجلس است. موزه تاریخ صنعت چاپ ایران و موزه نسخ خطی دو موزه دیگر مجموعه بهارستان هستند.

منبع عکس: اینستاگرام موزه مجلس شورای اسلامی. عکاس: ناشناس

موزه مجلس در نیمه غربی ساختمان مشروطه با رویکردی تاریخی هنری، از جمله مکان‌هایی است که بهتر است در زمان بازدید از مجموعه بهارستان، دیدن آن را از دست ندهید. با بازدید از موزه مجلس با تاریخ فرهنگ و تمدن ایران و همچنین تاریخ مشروطه، قانون‌گذاری و مجلس، شخصیت‌های تاریخی و آثار و اشیای قدیمی از طریق دست‌نویس‌ها، تصاویر، اسناد و … بیشتر آشنا می‌شوید و آثار و تابلوهای زیبایی از کمال‌الملک، نقاش مشهور ایرانی، را می‌بینید.

هدف از برپایی موزه کمال‌الملک ایجاد مجموعه‌ای از آثار این نقاش بود؛ اما این حرکت، منجر به ایجاد موزه‌‌ای در مجلس شد که هم‌اکنون با نام «موزه مجلس شورای اسلامی» مشهور است. در گذر سال‌ها تابلوها، آثار نقاشی، اسناد تاریخی، دست‌نوشته‌ها، اشیای نفیس و هدایای منحصربه‌فرد دیگری نیز به مجموعه آثار موزه اضافه شدند؛ آثاری که اهدایی هیئت‌های پارلمانی، شخصیت‌های سیاسی خارجی و داخلی به موزه مجلس شورای ملی سابق و شورای اسلامی بودند.

منبع عکس: اینستاگرام موزه مجلس شورای اسلامی. عکاس: ناشناس

از تالارهای موزه مجلس می‌توان به نمایش‌خانه، تالار رویدادها و تحولات تاریخی، تالار شخصیت‌ها و رجال، تالار هدایا و آثار هنری، تالارهای قانون‌گذاری و صحن پارلمان اشاره کرد؛ تالارهایی که اسناد، تصاویر، اشیا و تندیس شخصیت‌های تاریخی (مانند میرزای شیرازی، سید کاظم یزدی، آخوند خراسانی، جمال‌الدین اسد آبادی، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه قاجار، میرزای نائینی، شیخ فضل‌الله نوری، عین‌الدوله، سیدمحمد طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی، ستارخان، باقرخان و سید حسن مدرس) در آن‌ها به نمایش گذاشته شده‌اند.

منابع عکس‌ها: اینستاگرام موزه مجلس شورای اسلامی. عکاس: ناشناس

مجموعه کتب خطی نفیس و آثار خطی و هنری بسیار ارزشمند از دوره‌های مختلف تاریخی از جمله آثاری هستند که در موزه نسخ خطی به نمایش گذاشته شده‌اند؛ موزه‌ای که بازدید از آن برای محققان و افراد علاقه‌مند به تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران بسیار خوشایند است.

با بازدید از موزه تاریخ صنعت چاپ ایران با تاریخ صنعت چاپ و حوادث آن به‌خوبی آشنا می‌شوید. دستگاه‌ها و ابزارآلاتی که از گذشته در حوزه چاپ و نشر استفاده می‌شدند، در این موزه جمع‌آوری شده‌اند. البته باید بدانید که بخش قابل‌توجهی از این دستگاه‌ها از سوی نهادها و سازمان‌های مختلف به موزه اهدا شده‌اند. موزه تاریخ صنعت چاپ ایران هم‌زمان با روز صنعت چاپ در تاریخ ۱۳ شهریور سال ۱۳۹۰ افتتاح شد.

منبع عکس: mashruteh.org. عکاس: ناشناس

لوح عدل مظفر، پلاکی فلزی در سر در کاخ بهارستان بود که روی آن عبارت «عدل مظفر» به چشم می‌خورد؛ حروف ابجد این عبارت برابر با ۱۳۲۴ است؛ عددی که تاریخ قمری سالی را نشان می‌دهد که فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه صادر شد. این عبارت به‌معنای عدالت مظفرالدین شاه قاجار است و قدیمی‌ترین یادگار دوره مشروطه به شمار می‌رود.

لوح عدل مظفر در واقع برای این بر سردر مجلس میان دو شیر و خورشید برنزی (ساخته استاد حسن معمار) نصب شد که نشانی از مشروطیت و نام پادشاه امضاکننده و نخستین پادشاه اجراکننده آن باشد. مهدی‌ قلی خان‌هدایت در «خاطرات خطرات» می‌نویسد:

پس از آغاز به کار مجلس و انتقال آن به بهارستان، عدل مظفر که تاریخ تاسیس مجلس است، به خط کلهر با آب طلا بالای درب مجلس نصب شد.

لوح عدل مظفر به‌همراه دو تندیس شیر و خورشید، در روزهای اول پس از انقلاب ۱۳۵۷ از سر در مجلس پایین آورده شده و پشت مجلس رها شدند. عبدالحسین حایری، اولین رئیس کتابخانه پس از انقلاب درباره پیدا شدن این پلاک گفت:

اوایل سال ۱۳۵۸ خبردار شدیم مجسمه شیرها به‌همراه این پلاک پشت ساختمان مجلس رها شده‌اند. عدل مظفر شکسته شده بود. من و همکارانم تکه‌های آن را جمع‌آوری کردیم و آن‌ها را به مخزن کتابخانه مجلس انتقال دادیم.

خوشبختانه پس از راه‌اندازی موزه مجلس، لوح مظفر بازسازی شد و تکه‌های آن پس از ترمیم در یک قاب کنار هم جای گرفتتد.

منبع عکس: اینستاگرام موزه مجلس شورای اسلامی. عکاس: ناشناس

بازدید از مجموعه بهارستان به یک روز و نیم زمان نیاز دارد. بهتر است قبل از بازدید، با شماره تماس موزه مجلس (۳۱۱۳۰۹۱۱ ۰۲۱) تماس بگیرید و از ساعات و شرایط بازدید آگاه شوید؛ چراکه شرایط بازدید با توجه به برگزاری مناسبت‌های مختلف در داخل مجموعه، متغیر است.

برخی شرکت‌های گردشگری، تورهایی نظیر تور عدل مظفر و تور مشروطه در مجموعه بهارستان برگزار می‌کنند؛ بدیهی است که بازدید از مجموعه با همراهی یک راهنمای مطلع و بهره‌مندی از اطلاعات تکمیلی، بر جذابیت آن می‌افزاید.

• آثار ملی ایران
• آدرس: میدان بهارستان، خیابان کمال‌الملک، ساختمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (مشاهده روی نقشه)
• تلفن: ۳۸۵۱۲۳۵۹ ۰۲۱
• ساعت بازدید: همه‌روزه به‌جز پنجشنبه‌ها و جمعه‌ها، از ساعت هشت تا ۱۴:۳۰
• فاصله از عمارت بهارستان: ۲۹۰ متر (سه دقیقه پیاده‌روی)

منبع عکس: آژانس عکس تهران. عکاس: حمیدرضا درجاتی

موزه هنرهای ملی، در جنوبی‌ترین قسمت قصر باغ نگارستان قرار دارد؛ ساختمانی با ورودی مجزا از باغ نگارستان که حدود ۲۷۱ اثر ارزشمند هنری از قرن ۱۲ شمسی تاکنون در رشته‌های نگارگری، مینیاتور، زری‌بافی، گبه و فرش، معرق و منبت، خاتم‌ کاری، کاشی‌کاری، قالی‌بافی، پارچه‌بافی، مخمل‌بافی، میناکاری، قلم‌زنی و معرق در آن نگهداری می‌شوند. جالب است بدانید که در بالاخانه این حوض‌خانه، قائم‌مقام فراهانی در دوره محمدشاه قاجار به قتل رسیده است.

• آثار ملی ایران
• آدرس: میدان بهارستان، خیابان اکباتان (مشاهده روی نقشه)
• فاصله از عمارت بهارستان: ۵۵۰ متر (هفت دقیقه پیاده)
• ساعت بازدید: موقتا تعطیل است؛ پیش از بازدید تماس بگیرید

منبع عکس: ویکی‌پدیا. عکاس: کیان توکلی

عمارت و باغ مسعودیه با قدمتی از دوره قاجار، مجموعه‌ای ارزشمند از نظر تاریخی با باغی با خصوصیات باغ ایرانی و بناهایی با اثری از معماری اروپایی است. این عمارت به دستور مسعود میرزا ملقب به ظل‌السطان، فرزند ارشد ناصرالدین شاه در سمت غربی عمارت نظامیه، در زمینی با مساحت نزدیک ۴,۰۰۰ متر مربع ساخته شد.

از عمارت‌های اصلی مجموعه تاریخی مسعودیه می‌توان دیوان‌خانه، سفره‌خانه و حوض‌خانه، حیاط و عمارت سید‌جوادی، حیاط و عمارت مشیری، حیاط خلوت، عمارت حیاط‌خلوت، عمارت سردر (پیاده)، عمارت سردر کالسکه‌رو، باغ دیوانخانه، عمارت دیوانخانه و بنای یک‌طبقه با زیر‌زمین را نام برد. درب‌های این عمارت، کافه، عکاسخانه، گالری‌های فروش وسایل سنتی و زیورآلات دست‌ساز و سالن تماشاخانه چندین سال به روی مردم باز بود؛ اما متاسفانه در سال‌های اخیر به‌دلیل مرمت و سپس پاندمی کرونا این مجموعه بسته شده است. به همین دلیل بهتر است قبل از مراجعه به مجموعه با عمارت تماس بگیرید.

• آثار ملی ایران
• آدرس: میدان بهارستان، خیابان دانشسرا، خیابان شریعتمدار رفیع (مشاهده روی نقشه)
• ساعت بازدید از موزه‌ها: در نیمه اول سال از ساعت ۱۰ تا ۱۸، در نیمه دوم سال از ساعت ۹ تا ۱۷
• گردش در محوطه باغ: از ساعت ۹ تا ۲۱ (باغ نگارستان روزهای دوشنبه‌ تعطیل است؛ اما امکان بازدید از فضای سبز و محوطه باغ نگارستان و استفاده از کافه و رستوران وجود دارد)
• فاصله از عمارت بهارستان: ۶۵۰ متر (هفت دقیقه پیاده‌روی)

عکاس: محسن مصطفی

مجموعه‌های باغ نگارستان شامل موزه کمال الملک (مجموعه‌ای از آثار وی و شاگردانش)، دیوار نگاره صف سلام فتحعلی شاه، سردیس فردوسی، مجموعه مجسمه مینیاتورهای مردم‌شناسی جهانگیر ارجمند، مجموعه عکس‌های مردم‌نگاری محمود روح‌الامینی (استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران)، عکس‌های تاریخی ملک‌الشعرای بهار، اسناد دیجیتال، دست‌نوشته‌ها و کتاب‌های این شاعر معروف، نقاشی‌های علی اسفرجانی، تالار منیر فرمانفرمائیان، اتاق کاشی‌ها، فرش‌ها و نقره‌های قلم‌زنی اهدایی غلامعلی ملول، نقاشی‌های فتح الله عباد و یادبود حافظیه شیراز می‌شوند.

• آدرس: میدان امام خمینی، خيابان فردوسی، نرسیده به چهارراه استانبول، نبش کوچه بانک مرکزی، ساختمان بانک مرکزی جمهوری اسلامی ايران، خزانه جواهرات ملی (مشاهده روی نقشه)
• فاصله از عمارت بهارستان: ۱٫۴ کیلومتر (۱۵ دقیقه پیاده)
• ساعت بازدید: شنبه تا سه‌شنبه، از ساعت ۱۴ تا ۱۷

منبع عکس: روزنامه همشهری. عکاس: ناشناس

در موزه جواهرات ملی ایران، گنجینه‌ای نفیس از جواهرات سلطنتی را تحت عنوان خزانه ملی، حفظ و نگهداری می‌شود. قدمت جواهرات گران‌قیمت این موزه به دوره صفویه برمی‌گردد؛ زیرا تا پیش از آن دوره، اقدامی برای جمع‌آوری و حفاظت از جواهرات و سنگ‌های زینتی در ایران صورت نمی‌گرفت.

نمونه‌های منحصربه‌فردی از هنر جواهرسازی، مرصع کاری و طلاسازی هنرمندان ایران و جهان از جمله الماس دریای نور (بزرگ‌ترین الماس صورتی دنیا با ۱۸۲ قیراط وزن)، الماس نورالعین، تاج کیانی، تاج پهلوی، جقه نادری، تخت نادری، تخت طاووس، کره جواهرنشان، الماس‌های زرد، سیاه و سرخ، بزرگ‌ترین لعل دنیا، مجموعه شمشیرها، خنجرها و سپرها (شمشیر فتحعلی شاه قاجار، شمشیر سلطنتی یا شمشیرشاهی ، شمشیر دسته عاج، شمشیر نادرشاه) و کلاه عباس‌میرزا در موزه جواهرات ملی در معرض نمایش هستند.

الماس دریای نور. منبع عکس: مجله ایرانگرد. عکاس: ناشناس

اگر تاکنون از بنای تاریخی کاخ بهارستان دیدن کرده‌اید، نظر و تجربه خود را با ما و دیگر کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

نویسنده: نگین توکلی

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: بهنام صمدی، M A)