کوه و مقبره بی بی شهربانو

آرامگاه، مقبره یا بقعه ساختمانی است که به‌عنوان بنای یادبود، روی قبر افراد ساخته می‌شود. معماری آرامگاه‌ها معمولا بسته به نوع محیط و فرد مدفون متفاوت هستند. آرامگاه معمولا برای افراد معمولی ساخته نمی‌شود؛ بلکه اغلب افراد شناخته‌شده صاحب آرامگاه هستند. یکی از این آرامگاه‌ها که معماری آن شباهت بسیاری به معماری امامزاده‌ها دارد، آرامگاه بی‌بی شهربانو است.

آرامگاه بی‌بی شهربانو که از جاهای دیدنی تهران در شهرری است، امروزه یکی از زیارتگاه‌های مورد توجه و پرتردد محسوب می‌شود. همچنین می‌توان آن را یکی از مکان‌های پرگردشگر داخلی و خارجی دانست. با کجارو همراه باشید.

در شهرری، آرامگاه و زیارتگاهی وجود دارد که بر فراز یک کوه و نزدیکی یک چشمه قرار گرفته است. این آرامگاه که شاخصه‌های معماری سنگی را دارد، به زیارتگاه بی‌بی شهربانو شهرت یافته است. طبق کتیبه موجود در این زیارتگاه و باور اهالی شهرری، این مقبره از آن شهربانو، همسر امام سوم شیعیان است. در این زمینه داستانی وجود دارد که خلاصه آن چنین است: «در حادثه کربلا، همسر امام حسین (ع) بر ذوالجناح سوار می‌شود و به‌همراه امام حرکت می‌کند تا به محل مورد نظر می‌رسد. چون در این مکان، کوه در مقابل وی قرار می‌گیرد و پناهگاهی نمی‌بیند، ناخودآگاه نام کوه را به زبان می‌آورد. بدین ترتیب در کوه شکافی ایجاد و پس از ورود شهربانو به کوه، بسته می‌شود».

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: احسان احمدی)

این داستان در کتاب ابی‌مخنف نیز آمده است. محمدباقر بهبودی، مصحح ناسخ التواریخ، این داستان را از اساس تخیلی و افسانه‌ای می‌داند و انتساب آن را به بی‌بی شهربانو رد می‌کند. وی مزار را متعلق به یک دختر کدخدا دانسته است که حدود ۳۰۰ سال پیش از زمان مولف زندگی می‌کرد.

عکس از محمد بیاتی

مقبره بی بی شهربانو در شهرری، جاده امين آباد، جاده بی بی شهربانو قرار دارد. برای دسترسی، بهترین گزینه خودروی شخصی است. در غیر این صورت، می‌توانید از تاکسی‌های آنلاین استفاده کنید. اگر قصد دارید با خودروی شخصی به این مکان بروید، ابتدا باید راهی شهرری و از بزرگراه تهران-ورامین، وارد جاده امین آباد شوید. پس از آن داخل جاده بی بی شهربانو بپیچید و تا انتهای جاده بروید. مقبره بی بی شهربانو را روی کوه خواهید دید. (مشاهده روی نقشه)

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: روزبه صیادی نژاد)

اگرچه در این محل کتیبه‌ای وجود دارد و باور اکثر مردم بر این است که این زیارتگاه مربوط به همسر امام سوم شیعیان (ع) است؛ اما بررسی‌های نویسنده و محقق معروف تاریخ، یعنی مری بویس نتیجه دیگری را نشان می‌دهد. نتیجه تحقیقات مری بویس روی این آرامگاه در مجله بررسی‌های تاریخی منتشر شد. طبق تحقیقات او، معماری سنگی این زیارتگاه بسیار قدیمی‌تر از قرون اولیه اسلامی است و ساخت آن به دوره باستان و عهد ساسانیان می‌رسد. معماری این زیارتگاه از نظر خانم بویس کاملا شبیه به نیایشگاه‌های آناهید بوده است. از این‌رو وی نتیجه گرفت عنوان «شهربانو» برای ایزدبانو آناهید به کار رفته است؛ با این مفهوم که آناهید بانوی این شهر است. از نظر مری بویس، قرارگیری این زیارتگاه در کنار چشمه آب و ذکر آن در برخی منابع باستانی دلایل دیگری بر این مدعا هستند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: عباس شرفی)

طبق روایات تاریخی، سند محکمی بر اینکه مادر امام چهارم، شهربانو باشد، وجود ندارد و در بسیاری از منابع نام مادر ایشان جهانشاه آمده است. از طرفی اگر دختر یزدگرد همسر امام بوده باشد، او در مدینه به خاک سپرده شده‌ است و سند محکمی برای اینکه به این مکان آمده باشد، وجود ندارد.

بنای اولیه و اصلی آرامگاه در دوره ساسانی ساخته شده است. از لحاظ شاخصه‌های معماری، قسمت جنوب شرق بنا (مشتمل بر چهارگوش منظم و استوار سنگی با پوشش ضربی سنگ و آجری) از عهد آل‌بویه به یادگار مانده است، حرم و اتاق طویل جنوبی آن از دوران ساسانی باقی است و دیوارهای خارجی صحن، هم‌زمان با بنای سنگی به عهد آل‌بویه و عصر سلجوقیان تعلق دارد. در سده‌های بعدی احداث رواق و دیوارها و اتاق‌های مختلف و راهرو، محوطه اصلی را به دو صحن تقسیم کرده و به‌صورت کنونی درآورده است. در دوره دیالمه گنبد بقعه روی آن ساخته شده است.

عکس‌های گالری از ایرنا (عکاس: نامشخص) و گوگل‌مپ (عکاسان: علس سرشاد، مجید مدادی و روزبه صیادی نژاد)

روی قبر، صندوق منبت‌کاری قرار گرفته است. روی این صندوق حدیث‌هایی از پیامبر اسلام (ص) و لقب‌های شهربانو را می‌توان مشاهده کرد و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری، نام بانی و سازندگان آن ذکر شده است. منبت زیبایی از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی حرم قرار دارد. در این بقعه آثار تاریخی دیگری نیز وجود دارد.

همه ساله در ۲۷ خرداد ماه زرتشتیان از سراسر جهان در این مکان گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند. به‌دلیل شباهت بسیار به نیایشگاه‌های آناهید، در این‌که سابقه بنا به عهد ساسانیان می‌رسد و بنا به‌عنوان نیایشگاه ایزدبانو آناهید مورد استفاده بوده است، شکی وجود ندارد. اما ممکن است در دوره اسلامی، یکی از افراد صاحب‌نام مذهبی نیز در این مکان به خاک سپرده و این مکان تبدیل به زیارتگاهی اسلامی شده باشد. به هر روی این نظرات که توسط محققان بزرگ مطرح شده‌اند، همچنان مورد شک هستند و ممکن است با تحقیقات بیشتر در این زمینه، تایید یا رد شوند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Ehsan Foe)

بنای آرامگاه بی‌بی شهربانو در ۳۰ خرداد ۱۳۱۵، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره ۲۵۶ ثبت شد و در سال ۱۳۸۲ مورد مرمت قرار گرفت.

این مجموعه محوطه‌ای است مستطیل شکل (شمالی-جنوبی)، به طول ۳۳ متر و عرض ۲۲ متر که با دیواری سنگی متعلق به سده چهارم (آل بویه و سلجوقیان) محصور و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن، چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های گوناگون به دو قسمت تقسیم شده است. بنای اصلی آرامگاه از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است. این بقعه شامل حرم کوچک چهارگوش با ابعاد حدودا سه متر می‌شود. مدخل اصلی حرم رو به شرق است و سردری متعلق به دوره صفویه دارد. گنبد کاشی‌کاری شده بنا و برخی گچ‌بری‌ها و تزیینات آن از آثار عصر قاجار هستند.

عکس از محمد بیاتی

دهلیزی بخش جلوی سردر در گذشته شکل یک ایوان را داشته است و بخشی از حیاط اندرون آرامگاه محسوب می‌شد. در جنوب این دهلیز، یک بنای مربعی سنگی با ابعادی نزدیک به ۶ متر و پوشش ضربی مربوط به قرن چهارم دیده می‌شود. در جنوب حرم نیز یک اتاق طویل که در جهت شرقی-غربی قرار گرفته است، وجود دارد که کارشناسان سابقه آن را متعلق به دوره ساسانی می‌دانند. این اتاق‌ها از شرق به بنای مربع سنگی منتهی می‌شود و مشخص است که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. در شمال حرم، مسجدی قرار دارد که به عهد قاجار تعلق دارد. صحن بزرگ‌تر این بقعه که حیاط بیرونی بنا محسوب می‌شود، در شمال همین مسجد قرار گرفته است. در شمال صحن، اتاقی را برای اقامت مهمانان متولی یا زوار دیگر احداث کرده‌اند. در قسمت پایینی آرامگاه بی‌بی شهربانو، در سمت راست، غاری وجود دارد که دارای مدخلی باریک و تنگ است. این غار برای مردم مقدس است و در فرهنگ عامه برای نذر کردن به این غار می‌روند و در داخل آن شمع روشن می‌کنند. سقف زیارتگاه سنگی است. در کف محوطه ظرف‌هایی برای جمع‌آوری آب گذاشته‌اند که بخشی از آن جهت تبرک به زائرین اهدا می‌شود و بخشی دیگر نیز به مصرف خوراکی می‌رسد.

مقبره بی بی شهربانو دارای امکانات رفاهی نظیر سکوهای استراحت، سرویس بهداشتی و فروشگاه است. البته این مجموعه فضای سبز ندارد. با خودرو می‌توانید تا بالا بیایید؛ اما پس از آن باید با پله به زیارتگاه برسید. در نظر داشته باشید که تنها بخشی از مسیر رمپ دارد و ممکن است وجود پله‌ها برای افراد ضعیف یا سالمند مناسب نباشند. خوشبختانه این مکان دارای پارکینگ است که باید برای استفاده از آن ورودی پرداخت کنید.

عکس‌های گالری از ایرنا (عکاس: نامشخص)

عکس‌های گالری از علی اصغر میرزازاده نافع

نویسنده: زهرا آذرنیوش