موزه‌ زیلو

موزه زیلو و پلاس میبد در مکان فرهنگی و تاریخی کاروان‌سرای میبد واقع شده که به شماره ۱۶۱۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این موزه به‌عنوان موزه‌ای تخصصی در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی افتتاح شد تا زیلو را به ایرانیان و جهانیان معرفی کند. جالب اینکه موزه زیلوی میبد، اولین و تنها موزه زیلو در کشور است.

ساختمان موزه زیلو و پلاس میبد در داخل کاروان‌سرای شاه‌عباسی میبد در بلوار قاضی میرحسین واقع شده است.

• آدرس: استان یزد، میبد، بلوار قاضی میرحسین، کاروانسرای شاه عباسی، موزه زیلو و پلاس میبد (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حدیث مترجمی)

موزه زیلو و پلاس میبد که از جاهای دیدنی میبد محسوب می‌شود، به‌عنوان اولین و تنها موزه زیلو ایران در کاروان‌سرای شاه‌عباسی میبد واقع شده است. این موزه بعد از تلاشی ۱۰ ساله برای جمع‌آوری زیلوها به‌همت سید عبدالعظیم پویا (محقق میبدی) و همکاری مسئولان این شهرستان در سال ۱۳۸۱ هجی شمسی افتتاح شد. این موزه که امروزه توسط انجمن یاران یادگارهای فرهنگی میبد اداره می‌شود، نفیس‌ترین زیلوهای میبد را در خود جای داده است.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)، ویکی مدیا (عکاس: yeowatzup)

برخی معتقد هستند که زیلوبافی مرحله تکامل‌یافته‌ای از حصیربافی است؛ اما نقش زیلو‌ها حکایت از این نکته دارد که هنرمندان میبدی در شیوه بافت آن دخل‌وتصرف کرده و نقش‌های زیادی به آن افزو‌ده‌اند. اولین مرحله این تکامل، ابداع سه تارکش است که بعدها به چهار و بیشتر تبدیل شد. هنر زیلوبافی شهر میبد به‌عنوان یک میراث معنوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این موزه تنها شامل آثار هنری از جنس زیلو نیست؛ بلکه کارگاه‌های فعال زیلوبافی و کاربافی نیز دارد که برای آشنایی با نحوه بافت زیلو و کار بافندگان از نزدیک جذاب هستند و خود بخشی از جاذبه‌های جالب این موزه به حساب می‌آیند. هر کارگاه زیلوبافی، دو دار عمودی دارد که زیر دست یک استاد هنرمند و یک شاگرد بافنده قرار می‌گیرد؛ به‌طوری که استاد پای دار می‌نشیند و شاگرد، کار نقشه‌خوانی و کوبیدن نخ را انجام می‌دهد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حدیث مترجمی)

موزه زیلوی میبد در سالن شرقی کاروان‌سرای میبد و در کنار حصار تاریخی شارستان قرار دارد. این بنا به احتمال زیاد بر ویرانه‌های کاروان‌سرایی قدیمی‌تر ساخته شده است؛ زیرا این مکان در شمار کاروان‌سراهای میان‌راهی دوره صفویه جای دارد.

کاروان‌سرای میبد هسته بنیادین یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های راهداری بوده است و بناهایی مانند چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال در کنار آن وجود دارند. این کاروان‌سرای چهار ایوانی از ساباط، ایوان‌های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوض‌خانه، مهتابی، چهار هشتی زیبا، فضاهای سرپوشیده در شرق و غرب، ۱۰۰ اتاق و ایوان تشکیل شده است. اصطبل‌های این مکان نه به‌صورت حلقه‌ای پیرامون بنا، بلکه در پشت دیوارهای شرقی و غربی جای گرفته‌اند.

ورودی این کاروان‌سرا در بخش شمالی و در کنار آب‌انبار قرار دارد و در دو سوی آن نیز بازارچه دیده می‌شود. با اینکه ورودی آن بدون هشتی است و مستقیما به ایوان شمالی راه می‌یابد؛ گشادگی انتهای ایوان نقش هشتی را ایفا می‌کند. از دیگر ویژگی‌های این کاروانسرای ایرانی می‌توان به فقدان برج و بارو اشاره کرد که دلیل آن قرارگیری در کنار دژ امنیت شهر بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

موزه زیلو و پلاس میبد دارای ۵۵ تخته از نفیس‌ترین زیلوهای میبد است که در دو بخش زیلوهای قدیم و جدید به نمایش درآمده‌اند. قدیمی‌ترین اثر این موزه، زیلوی مسجد جامع میبد است که تاریخ ۸۰۸ هجری قمری روی آن به چشم می‌خورد. این زیلو توسط علی بیدی بن حاجی میبدی با طرح محرابی و با فنون خاصی نسبت به زیلوهای دیگر در سه رنگ آبی، سفید و قرمز بافته شده است.

یک زیلوی بسیار نفیس متعلق به قرن ۱۲ هجری شمسی نیز در موزه میبد وجود دارد که با وجود از بین‌رفتن ۵۰ درصد آن، هنوز طرح زیبای ۲۴ سجاده روی آن خودنمایی می‌کند.

زیلوهای بخش جدید موزه، اندازه‌هایی کوچک‌تر دارند و در سال‌های اخیر توسط آقای پویا و مرحوم استاد باغستانی بافته شده‌اند.

در ورودی موزه، تابلوهایی با نقوش اصیل زیلو نظیر نقش کلید، لچک، چهارچشم یا چهار گنگ، هشت‌پر بریده، هشت‌پر شاخ گاوی کوچک و گچ‌بر قرار دارد و در اطراف سالن ورودی آن نیز مواد خام تهیه زیلو به‌همراه دستگاه‌های نخ‌ریسی و پنبه‌ریسی دیده می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

راه‌اندازی موزه زیلوی میبد را باید حاصل تلاش مردی دانست که برای حفظ تاریخ این دستبافته، سال‌های متمادی زندگی خود را وقف آن کرده است. سید عبدالعظیم پویا، دانش‌آموخته جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران و دانشگاه استراسبورگ فرانسه است. ایشان درباره جمع‌آوری و تاسیس موزه زیلو گفته‌اند:

ما زیلوها را بعد از جمع‌آوری مدت‌ها در انبار فرمانداری میبد نگهداری کردیم تا ساختمان کاروان‌سرای شهر میبد مرمت و زیلوها به آنجا منتقل شود. در نهایت موزه زیلوهای تاریخی میبد در سال ۱۳۸۰ تاسیس شد.

به‌گفته ایشان، هر یک از زیلوهایی که با مشقت جمع‌آوری شده‌اند؛ از مکان‌هایی همچون مساجد، خانقاه، کنیسه یا کلیسا به دست آمده‌اند. جالب اینکه روی برخی از آن‌ها موکت پهن شده بود؛ اما وقتی به موزه آمدند، موجب حیرت هزاران نفر شدند.

آقای پویا درباره قدیمی‌ترین زیلوی موزه نیز گفته‌اند:

این زیلوی منحصربه‌فرد با سه رنگ در شبستان مسجد جامع میبد پهن شده بود و از آن به‌طور مرتب استفاده می‌کردند و فقط آن را زمستان‌ها به گرم‌خانه می‌بردند. خانه اجدادم روبه‌روی مسجد جامع میبد بود و ما برای اقامه نماز به آنجا می‌رفتیم. روی این زیلو فرش انداخته بودند و ناخواسته از نظرها پنهان شده بود. موفق به کشف این دستبافته چند صد ساله شدیم و با تلاش بسیار آن را به موزه منتقل کردیم.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: dynamosquito)

• بازدید از موزه زیلو همه‌روزه،‌ به‌جز روزهای رحلت امام خمینی (ره)، رحلت پیامبر (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت علی (ع)، تاسوعا و عاشورا، امکان‌پذیر است.
• ساعت بازدید از موزه از ۸:۳۰ تا ۱۷:۳۰ است.
• برای دیدن این موزه ارزشمند در سال ۱۴۰۰ باید ۳۰۰۰ تومان برای بلیط ورودی بپردازید.
• موزه زیلوهای تاریخی میبد تا بهبود شرایط بهداشتی دوران کرونا و واکسینه شدن بیشتر مردم بسته خواهد بود و بازدیدها با هماهنگی قبلی و به‌همراه داشتن کارت واکسیناسیون و در شرایط کاملا بهداشتی انجام می‌شود. در واقع، به‌دلیل بازبودن ویترین‌ها و آسیب‌پذیری زیلوها در برابر مواد ضدعفونی‌کننده نمی‌توان فضا را به‌طور دائم ضدعفونی کرد و در نتیجه خطر ابتلای بازدیدکننده و موزه‌دار بالا است.
• علاوه بر بازدید از موزه که در سالن شرقی کاروان‌سرا قرار دارد، می‌توانید از قدیمی‌ترین کاروان‌سرای میبد، آب‌انبار روبه‌روی کاروان‌سرا، یخچال میبد در طرف دیگر خیابان و در نهایت چاپارخانه میبد در مجاورت یخچال دیدن کنید.

نویسنده: نیکی قره گوزلویان/ بازنویسی: صدیقه شجاعی