منطقه حفاظت‌ شده کالمند بهادران

منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران که با نام رایج «گوراب» نیز شناخته می‌شود، با وسعتی بالغ بر ۲۵۰ هزار هکتار در ۸۵ کیلومتری یزد و ۲۰ کیلومتری مهریز واقع شده است. این منطقه در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی به‌عنوان اولین منطقه تحت حمایت سازمان حفاظت محیط‌زیست انتخاب شد و در اوایل خرداد سال ۱۳۷۰ هجری شمسی از منطقه شکار ممنوع، به منطقه حفاظت‌شده ارتقا یافت. تاكنون ۵۵۰ گونه گياهی و جانوری در منطقه حفاظت‌شده كالمند بهادران شناسايی شده است.

منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران که از جاهای دیدنی مهریز به حساب می‌آید، در ۲۰ کیلومتری شهرستان مهریز، ۵۰ کیلومتری بهادران و ۸۵ کیلومتری یزد قرار گرفته‌ است. این منطقه در حوزه استحفاظی شهرستان مهریز قرار دارد و مرز شمالی آن از مجاورت شهر مهریز آغاز شده و مرز جنوبی منطقه تقریبا به مرزهای حوزه استحفاظی کرمان نزدیک می‌شود.

• آدرس: استان یزد، شهرستان مهریز، ۲۰ کیلومتری مهریز (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران، مکان مناسبی برای تخم‌گذاری پرنده بسیار با ارزش هوبره و محل زندگی جانورانی مانند آهو و زاغ بور است.

در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی، جوجه‌های هوبره در محدوده کالمند بهادران مشاهده شد و از آنجا که پرنده مذكور جزو پرندگان مهاجر بود و در معرض خطر انقراض قرار داشت و همچنین وجود گونه‌های دیگر از قبیل جبیر و كل و بز، قوچ و میش، این منطقه از نظر تراكم آهو به سازمان محیط‌زیست معرفی شد. در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی منطقه‌ای به وسعت ۲۲۹,۰۰۰ هکتار با عنوان منطقه شکار ممنوع کالمند تحت مدیریت اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان یزد قرار گرفت. پس از آن با گذشت ۱۵ سال از سوابق حفاظتی، به‌خاطر جمعیت مناسب گونه‌های مختلف حیات وحش، به‌ویژه گونه‌های دشت‌زی نظیر جبیر و آهو، محدوده‌هایی از این منطقه انتخاب شد و ارتقا سطح یافت.

به این ترتیب منطقه کالمند طی مصوبه شماره ۱۲۳ شورای عالی محیط‌زیست با مساحت ۲۲۹,۱۹۷ هکتار به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست پیوست.

این منطقه از لحاظ تقسیمات بوم‌شناسی، محیطی طبیعی به حساب می‌آید و تمامی عناصر بوم‌شناسی زیستگاه بزرگ ایران از قبیل کوه‌ها، دشت‌های بیابانی، استپی و کویری را در خود جای داده است. در واقع، بیش از نیمی از مساحت آن را نقاط دشتی و مابقی را ارتفاعات صعب‌العبور، كوهپایه‌ها و تپه ماهورها تشكیل می‌دهند. بلندترین نقطه منطقه مزبور در كوه مذوار با ارتفاع ۳,۲۹۰ متر و پست‌ترین نقطه آن در كفه مهدی آباد ۱,۴۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. میزان بارندگی در نقاط مختلف این منطقه متفاوت بوده و از حداقل ۵۰ تا حداكثر ۱۵۰ میلی‌متر در سال متغیر است.

وجود جاده‌های خاکی و آسفالته، معدن سرب و روی مهدی‌آباد از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده منطقه به شمار می‌روند.

منابع آبی موجود در منطقه حفاظت‌شده كالمند بهادران به‌دلیل وسعت زیاد و كویری بودن آن جوابگوی نیاز حیات وحش نیست. سنگ‌آب‌هایی كه در اثر انحلال آهكی به‌طور طبیعی تشكیل شده‌اند، از نظر ذخیره و ظرفیت نگهداری آب متفاوت هستند و میزان آب آن‌ها تحت‌تاثیر نزولات جوی است که در سال‌های اخیر كمبود بارش‌های جوی موجب شده است تا ذخیره آبی چشمه‌ها و سنگ‌آب‌های منطقه بسیار كم شود.

در این راستا اداره كل حفاظت محیط‌زیست استان یزد با حفر چند حلقه چاه، نصب چند عدد تلمبه بادی، تعمیر و مرمت سنگ‌آب‌ها و ایجاد مخازن آب متعدد زیرزمینی این امكان را فراهم آورده است كه حتی در ماه‌های گرم سال نیز گیاهان و جانوران وحشی با مشكل كم‌آبی مواجه نباشند.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

منطقه حفاظت‌شده کالمند در ناحیه رویشی ایران و تورانی و زیر ناحیه استپی قرار دارد و به‌طور کلی ۱۰ تیپ گیاهی مجزا در این منطقه شناسایی شده است که در اکثر تیپ‌ها نام درمنه به‌عنوان عنصر گیاهی غالب اول یا دوم مشاهده می‌شود.

در همین راستا ۱۱۵ گونه گیاهی متعلق به ۳۵ تیره و ۱۰۰ جنس در قالب اشکال رویشی مختلف اعم از گیاهان فصلی، یک ساله، علفی، چندساله، بوته‌ها و درختچه‌ها در این منطقه رویش دارند.

بومادران، شورمرغ، جگن، شقایق کوهی، خیارک، آنغوره و… از مهم‌ترین گونه‌های علفی هستند. خارشتر، چوبک، کلاه میرحسین، تنگرس، بادام کوهی،‌ گون، کاروانکش، اسکنبیل، افدرا، انجیر کوهی، تاغ، رمس، بنه، پرند، کهورک، گز، قیچ و… مهم‌ترین گونه‌های درختی، درختچه‌ای و بوته‌ای منطقه را تشکیل می‌دهند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Gaeini)

عبور جاده‌های متعدد از زیستگاه‌های دشتی و همین طور رونق مزارع و سکونتگاه‌های روستایی این عرصه در سال‌های اخیر موجب شده است تا وضعیت زیستگاه مناطق دشتی رو به افول برود، اما پتانسیل رویشی سایر زیستگاه‌ها به‌ویژه زیستگاه‌های کوهستانی منطقه باعث شده است تا جمعیت مناسبی از کل، بز، قوچ و میش در ارتفاعات و تپه ماهورهای منطقه جای گیرند.

درمجموع، ارتفاعات بوزش و تپه ماهورهای سرخابی واقع در نیمه جنوبی منطقه از پتانسیل و استعداد بالایی در زمینه حیات‌وحش برخوردار هستند و توجه بیشتر در بحث مدیریت و حفاظت را می‌طلبند.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

در منطقه کالمند بهادران، ۲۴ گونه پستاندار شناسایی شده است که مهم‌ترین آن‌ها یوزپلنگ آسیایی، پلنگ، کاراکال، گربه پالاس، کفتار، گرگ، شاه روباه و… از ارزش حفاظتی بالاتری نسبت به سایر گونه‌ها برخوردار هستند. علاوه بر این‌گونه‌های باارزش، در این منطقه آهو، جبیر، کل و بز، قوچ و میش، روباه معمولی، روباه شنی، شغال، تشی، خرگوش، گورخر ایرانی (در اسارت) زیست می‌کنند.

با مشاهده یک قلاده گربه پالاس در اردیبهشت ۱۳۹۱ هجری شمسی در این منطقه، تنوع گربه‌سانان به ۶ گونه (پلنگ، یوزپلنگ، گربه وحشی، کاراکال، گربه جنگلی و گربه پالاس) رسیده است. البته شواهد مستند جدیدی از وجود یوزپلنگ در این منطقه در دست نیست.

در جریان سرشماری وحوش منطقه در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی جمعیت آهو برابر ۷۵۰ راس شمارش شد که این جمعیت در سال ۱۳۸۸ هجری شمسی به ۴۰۴ راس و در آخرین سرشماری پس از آن به ۳۰۶ راس کاهش یافته است.

منطقه حفاظت‌شده کالمند با همه ویژگی‌های خود یک شاخصه منحصربه‌فرد دیگر دارد که آن وجود سایت تکثیر و پرورش گورخر ایرانی است. حدود نیم قرن پیش دوسوم از وسعت ایران را زیستگاه گورخر ایرانی تشکیل می‌داد و گله‌های بزرگ گور در بسیاری از مناطق استپی و بیابانی کشور مشاهده می‌شد؛ اما شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه، این‌گونه را منحصر به منطقه حفاظت‌شده توران، منطقه حفاظت‌شده بهرام گور و منطقه‌ای مرزی کرده است. در استان یزد نیز اغلب مناطق دشتی استان زیستگاه این‌گونه با ارزش بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Gaeini)

به همین دلیل اداره‌کل محیط‌زیست استان یزد بر آن شد تا گامی موثر در زمینه احیای جمعیت این‌گونه و معرفی مجدد آن به زیستگاه‌های این منطقه کویری بردارد. برای این منظور محدوده‌ای به وسعت ۱۳۳ هکتار در دامنه‌های غربی ارتفاعات گردکوه در منطقه حافظت شده کالمند بهادران انتخاب و با فنس‌کشی، احداث یک ساختمان دیده‌بانی و استخر ذخیره آب، مقدمات زنده‌گیری، انتقال و رهاسازی گورخر فراهم شد.

این منطقه که با نام رایج گوراب شناخته می‌شود، پس از انتقال سه راس گورخر ایرانی از منطقه توران با ترکیب جنسیتی دو نر و یک ماده، در ‌آذرماه سال ۱۳۷۶ هجری شمسی رسمیت یافت و پس از آن در دی ماه ۱۳۷۷ هجری شمسی نیز یک راس گورخر ماده از منطقه توران زنده‌گیری و به گوراب انتقال یافت. به این ترتیب درمجموع چهار راس گورخر به این مرکز منتقل شد و دسترسی آسان به آب و غذا در کنار امنیت حاکم، شرایط مساعد زیستی را در مرکز گوراب فراهم کرد تا جمعیت گورها در دوره ۱۱ ساله به ۳۲ راس با ترکیب جنسی ۶ راس نر و ۲۶ راس ماده برسد. در سال ۱۳۸۷ هجری شمسی یک جمعیت ۶ راسی با ترکیب جنسی یک نر و پنج ماده به استان کرمان و جمعیتی ۱۲ راسی با ترکیب جنسی ۶ نر و ۶ ماده به تنگ حنا واقع در شهرستان مهریز منتقل شدند. در حال حاضر دو سایت تکثیر و پرورش گورخر ایرانی در منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران وجود دارد.

منطقه کالمند بهادران از گونه‌های منحصربه‌فردی از پرندگان نیز برخوردار است. درمجموع ۴۸ گونه پرنده شناسایی‌ شده که تنوع گونه‌ای آن‌ها در این ناحیه خشک و بیابانی جالب‌توجه است.

کوکور، سارگپه پا بلند، عقاب دو برادر، عقاب شاهی، دال، بالابان، شاهین، بحری و دلیجه از پرندگان ارزشمندی هستند که در این زیستگاه دیده می‌شوند. دو گونه کبک و تیهو از خانواده ماکیان نیز دارای جمعیت نسبتا خوبی در این عرصه هستند.

دیگر پرندگان حفاظت‌شده کالمند بهادران شامل زاغ بور، چکاوک هدهدی، چکاوک کاکلی، جغد کوچک، گنجشک معمولی، دم جنبانک ابلق، هوبره، کبوتر چاهی، سنگ چشم خاکستری، چک چک، دلیجه، عقاب طلایی، زاغ نوک سرخ، غراب، زنبورخوار، زاغی، سسک جنبان، شاهین، اردک سرسبز و... می‌شود.

منبع عکس: سایت gotoyazd.com (عکاس: ناشناس)

درمجموع ۱۳ گونه دوزیست و خزنده در منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران شناسایی شده که شامل یک گونه دوزیست، یک گونه لاک‌پشت و پنج گونه مارمولک و ۶ گونه مار است.

نبود منابع آبی در منطقه سبب شده است که دوزیستان از تنوع بسیار کمی در این منطقه برخوردار باشند و تنها قورباغه مردابی در این ناحیه زیست کند. لاک‌پشت مهمیزدار نیز تنها گونه لاک‌پشت شناسایی‌شده در این عرصه محسوب می‌شود که کاملا به زیستگاه‌های خشکی وابسته است و مناطق تپه ماهوری استپی را ترجیح می‌دهد.

آگامای صخره‌زی فلس‌درشت، جکوی دم‌کند، جکوی سنگی تیغه‌دار، سوسمار مارچشم و بزمجه بیابانی نیز از گونه‌های دیگر این منطقه هستند که به راسته مارمولک‌ها و سوسماران تعلق دارند. کورمار سلیمانی، قمچه مار، مار پلنگی و شترمار شیرازی از جمله مارهای غیرسمی منطقه و افعی و مار جعفری و مار شاخدار در زمره مارهای سمی منطقه کالمند هستند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Gaeini)

منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران را مجموعه‌ای از كوه‌ها و دره‌های بزرگ و كوچک مشرف به تپه ماهورهای گوناگون تشکیل داده است كه به دشت‌های وسیع و همواری ختم می‌شوند. بیش از نیمی از وسعت منطقه را نقاط دشتی و مابقی را نقاط كوهستانی و ارتفاعات صعب العبور پوشانده است.

• منطقه كالمند: این منطقه از نظر عوارض طبیعی و پستی و بلندی دارای شیب ملایمی است كه به دشت‌های سیلابی و تپه ماهورهای كوچک و پراكنده منتهی می‌شود. در دشت‌های وسیع منطقه، خاک از نوع شنی با پوشش سنگی و تپه ماهورها و ارتفاعات صخره‌ای است.
• منطقه بهادران: بهادران از بخش‌ها و دشت‌های همواری تشکیل شده است كه در برخی نقاط به كفه‌هایی ختم می‌شوند و به مقدار كم پشته‌های شنی و تپه ماهورهایی در آن مشاهده می‌شود و بقیه نقاط را ارتفاعات كوهستانی و دره‌های گوناگون پوشانده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mohammad Gaeini)

• برای بازدید باید درخواست‌ و مدارک خودروی خود را به محیط زیست یزد تحویل بدهید تا مورد بررسی قرار بگیرد. متعاقبا سازمان پس از بررسی، تاریخ بازدید، نوع دسترسی و چگونگی هماهنگی با مسئول مربوطه را به شما ارائه می‌دهد.
• بهترین زمان برای عکس‌برداری از این مناطق خشک، معمولا اوایل صبح یا غروب است؛ زیرا در این دو زمان، بسیاری از گیاهان در اوج شکوفایی و شکفتگی هستند.
• منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران با نزدیکی به اثر تاریخی زین‌الدین و جاذبه‌هایی نظیر ارتفاعات بوزش، سایت پرورش گورخر ایرانی و وجود گونه‌های فراوان کل، بز و آهو؛ از دیدگاه آموزش، پژوهش و گردشگری، مکانی مناسب برای علاقه‌مندان به طبیعت و دانشجویان است.

نویسنده: بهنام شکوری/ بازنویسی: صدیقه شجاعی