کاروانسرای خانات تهران

در تهران آثار و بناهایی تاریخی وجود دارد که همچنان حال‌و‌هوای دلنشین و نوستالژی را برای مردم رقم می‌زند. هرچند روز‌به‌روز شاهد رشد برج‌ها و مکان‌های تفریحی مدرن هستیم؛ اما آثار تاریخی این شهر در دل محلات قدیمی آن همچنان پابرجا هستند و هر تهرانی احتمالا یکبار به آن‌ها سر زده است و خاطرات خوشی از آن‌ها در خاطر دارد. کاروانسرای خانات یکی از همان مکان‌های خاطره‌انگیز و جاهای دیدنی تهران است. با کجارو همراه باشید.

پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراهای ایران را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوره شاه عباس یکم تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت و یکی از الزامات این کار را احیای کاروان‌سراها می‌دانست. اهمیت، آبادانی و رونق تهران قدیم از زمان دودمان صفوی آغاز شد. در طول روزگار قاجاری نیز تهران گسترش زیادی یافت و ساخت‌و‌سازهای فراوانی در آن انجام گرفت و در دوره سلطنت فتحعلی شاه محلات تازه و ساختمان‌های چندی در تهران احداث شدند.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

تهران در مسیر تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه قرار داشت و به سبب مرکزیت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد توجه بود. به همین دلیل در گذشته چندین کاروان‌سرا در این شهر ساخته شدند. یکی از این کاروان‌سراهای تاریخی که همچنان سرپا مانده، کاروانسرای خانات واقع در منطقه ۱۲ کنونی تهران است.

عکس از خبرگزاری میزان (عکاس: مصطفی رودکی)

کاروانسرای خانات در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ پس از مرمت، مورد بهره‌برداری رسمی قرار گرفت. این بنای تاریخی به‌عنوان لوکیشن فیلم در یکی از ما دو نفر ساخته تهمینه میلانی مورد استفاده واقع شده است. همچنین کاروانسرای خانات لوکیشن سریال‌هایی نظیر برادر، پرده نشین، برادر جان بوده است.

عکس‌های گالری از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

کاروان‌سرا تاکنون کاربری خود را حفظ کرده است. البته هیچ سنخیتی از نظر شکلی با فعالیت آن در قدیم ندارد. امروز دیگر از قافله‌ها و چهارپایان خبری نیست؛ اما همچنان در حجره‌های پیرامونی آن کسبه و تجار، به‌خصوص عمده‌فروش‌های آجیل و خشکبار به کسب‌و‌کار مشغول هستند. سفره‌خانه سنتی خانات نیز با محیطی زیبا نیز در گوشه‌ای از این کاروان‌سرا قرار دارد و بسیاری از مردم شهر تهران برای صرف ناهار و بازدید از این کاروان‌سرا به این رستوران می‌روند.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

کاروانسرای خانات به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان تهران، در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۴۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کاروانسرای خانات در شمال میدان شوش، جنوب چهارراه مولوی، میدان امین السلطان، خیابان صاحب جمع قرار دارد. برای دسترسی با مترو، خط شماره یک (تجریش-کهریزک) را سوار و در ایستگاه میدان محمدیه پیاده شوید. از این ایستگاه تا کاروان‌سرا حدود ۱.۵ کیلومتر فاصله است. اگر قصد استفاده از اتوبوس تندرو (BRT) را دارید، سوار خط شماره دو (پایانه آزادی-پایانه خاوران) یا خط شماره هفت (پایانه تجریش-راه‌آهن) شوید. با اتوبوس خط دوم باید در ایستگاه چهارراه مولوی و با اتوبوس خط هفت باید در ایستگاه مولوی پیاده شوید. (مشاهده روی نقشه)

ساخت کاروانسرای خانات را با توجه به ويژگی‌های معماری آن، به اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود سال‌ ۱۲۶۱ هجری شمسی نسبت داده‌اند. هرچند از تاريخ دقيق ساخت بنا اطلاعی در دست نيست؛ اما در نقشه تهران عمارت کاروان‌سرا وجود دارد. این نقشه در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی توسط نجم‌الملک تهیه شد.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

کاروان‌سرا در جوار جاده برون‌شهری تهران، یعنی جاده حضرت عبدالعظیم بنا شد و آن زمان خارج از بافت تهران قرار داشت. تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه، تهران هنوز در حصار صفوی، محصور بود و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدید ناصری گرداگرد آن ساخته شد. بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر، کاروانسرای خانات به محدوده شهری تهران وارد شد. اراضی آن محدوده در سال‌های پایانی دوره ناصری تا اواخر دوره قاجار به امین‌السلطان، صدراعظم پادشاهان ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه تعلق داشت. کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث شده بود.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

کاروانسرای خانات توسط موسی خان امین‌الملک در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی به آقای سید علی اردهالی واگذار شد و سپس در اختیار سید جعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی قرار گرفت. بنا در سال ۱۳۵۷ دچار حریق شد و ورودی‌های غربی و شرقی در آتش‌سوزی مسدود شدند و بنا بلااستفاده شد. خوشبختانه درب اصلی ورودی کاروان‌سرا از گزند آتش‌سوزی به دور بود و چندی پس از آتش‌سوزی، کاروان‌سرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد.

اولین بهره‌برداری رسمی از کاروان‌سرا در اسفند ماه سال ۱۳۸۸ جهت برگزاری جشن ملی نوروز بود و سپس ۱۷ خرداد ماه نیز همایش و نمایشگاه سراسری صنایع‌ دستی ایران در آن برگزار شد.

کاروانسرای خانات در زمینی با چهار گوشه غیرمتقارن قرار دارد؛ اما صحن بنا محوطه‌ای چهارگوش و متقارن شکل است و قناصی زمین از دید پنهان می‌ماند. در صحن بنا حجره‌های متقارن قرار گرفته‌اند که تعداد آن‌ها ۵۴ واحد است و در هر ضلع ۱۳ حجره استقرار یافته‌اند. صحن دارای دو ایوان است که یک ایوان در سمت شرق به ورودی اصلی بنا راه دارد و ایوان دیگری در غرب به ورودی دوم بنا منتهی می‌شود. ورودی اصلی بنا با دالانی که در اطراف آن حجرات بزرگی قرار گرفته‌اند، به بازار امین‌السلطان راه دارد.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

در این طرح دالان ورودی منتهی به صحن زاویه‌دار است؛ اما این زاویه که به‌زیبایی ارتباط میدان مقابل کاروان‌سرا را با صحن برقرار می‌کند، از دید بازدیدکننده پنهان است؛ نظیر آنچه در مسجد امام میدان نقش جهان اصفهان در طراحی بنا با چیره‌دستی منظور شده است. در اضلاع فرعی فضاهایی برای تقسیم راه‌ها تعبیه شده‌اند که دسترسی به انبار را میسر می‌سازند. سقف این راهروها دارای پوششی گنبدی است و در ابتدای ورود به این راهرو یک هشتی وجود دارد. در ضلع شمال شرقی پس از عبور از یک دالان، باربند و اصطبل‌ها واقع شده‌اند که در قدیم محل نگهداری چهارپایان بوده‌اند.

عکس از آژانس عکس تهران (عکاس: شایان محرابی)

کاروان‌سرا مساحتی حدود ۱۰۵۰۰ متر مربع دارد. معماری آن به شیوه آجرکاری و گره‌سازی صورت گرفته است. باربرهای آن نیز دیوار حمال آجری است و با مصالحی چون آجر با ملاط گل، آهک و گچ، سنگ، چوب و سفال احداث شده است. درب اصلی ورودی کاروان‌سرا را با ارتفاع ۵ متر از چوب روسی ساخته‌‌اند و ۴۰ گل میخ آن، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. گرداگرد در با کاشی، رهنمودهایی از امام علی (ع) در مورد آداب خریدوفروش نصب شده است.

بازدید از کاروانسرای خانات رایگان است. برای این منظور در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ۹ تا ۱۹ و در روزهای پنجشنبه و جمعه از ۹ تا ۱۵ به آن مراجعه کنید.

نویسنده: بهاره غنچه