مسجد جامع یزد

تعداد زیادی از جاهای دیدنی یزد را آثار تاریخی تشکیل می‌دهند؛ آثاری با معماری بی‌نظیر ایرانی که هرکدام روایتی شنیدنی را از تاریخ این شهر بازگو می‌کنند. از معروف‌ترین این بناهای تاریخی که در مرکز شهر واقع شده است، می‌توان به مسجد جامع یزد اشاره کرد.

مسجد جامع یزد به‌واقع ترکیبی است از سه مسجد که در دوره‌های تاریخی گوناگون شکل گرفته‌‌اند. بنای اولیه مسجد را نیز روی آتشکده‌ای ساسانی احداث کرده‌اند. این پیشینه غنی تاریخی و فرهنگی در کنار معماری دیدنی و تزیینات باشکوه مسجد، آن را به یکی زیباترین مساجد تاریخی در ایران بدل کرده‌اند. با کجارو همراه باشید و از مسجد جامع یزد بیشتر بخوانید.

مسجد جامع یزد با قدمتی ۹۰۰ ساله، از باشکوه‌ترین و زیباترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی استان یزد است که با مناره‌هایی رفیع در مرکز شهر قرار دارد. در دوران گذشته، مسجد در وسط شهر قدیم، در میان حصار واقع شده بود. مساحت زیربنای مسجد برابر با ۹۸۰۰ متر مربع است و ۵۰۰ متر مربع آن شامل کاشی‌ها و کتیبه‌ها می‌شود. طول مسجد جامع یزد برابر با ۱۰۴ متر و عرض آن ۹۹ متر است و هفت ورودی دارد. این هفت ورودی به چند کوچه و راه‌های خروجی متصل می‌شوند.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Liana.yazd)

مسجد جامع یزد قدیمی‌ترین نمونه معماری در قرن نهم هجری در معماری ناحیه مذهبی یزد است. بسیاری از اهالی یزد می‌گویند برای تهیه خاک کاشی‌ها و مصالح مسجد جامع از خاک کربلا و گلاب استفاده‌ شده است. این اثر تاریخی در ۳۱ تیر ۱۳۱۳، با شماره ۲۰۶، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مسجد جامع یزد در ضلع غربی خیابان امام خمینی و در یکی از محله‌های قدیمی قرار دارد. چهارسوق و بازار شاهی یزد، از بناهای تاریخی قرن هشتمی، در انتهای خیابان مسجد جامع و در ضلع جنوب شرقی آن قرار دارند. انتهای سه بازارچه قدیمی شهر یزد، به چهارسوق متصل است. یکی از این بازارچه‌ها به مسجد جامع ختم می‌شود که با اتصال دو بازارچه‌ دیگر به کوچه‌ یهودی‌ها و محله‌ دارالشفا، مجموعه‌ای تاریخی و حیرت‌انگیز را شکل می‌دهند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: هربرت کریم مسیحی)

ساخت و تکمیل مسجد جامع یزد در طول یک قرن و در دوران‌های مختلف تاریخی انجام شده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سلطنت ایلخانی، صفویان، حکومت تیموریان، فرمانروایی آل مظفر و قاجاریان اشاره کرد. در واقع هر قسمت از این بنای تاریخی به مرور زمان و توسط بانیان متعددی ساخت و مرمت شده است.

پایه اصلی مسجد جامع یزد در عصر ساسانی، روی یک آتشکده‌ بنا شد و بنای امروزی، از دوره قاجار به‌جای مانده است. در واقع در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار، عملیات تخریب در سطح گسترده‌ای برای بازسازی و مرمت این بنای تاریخی صورت گرفت که باعث ایجاد ظاهری کاملا متفاوت از مسجد اولیه به‌صورت بنای امروزی آن شد.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Mohammad.Tarem)

بر اساس مکتوبات تاریخی، بنای امروزی مسجد، در محل سه مسجدی قرار دارد که در سالیان گذشته در کنار یکدیگر بنا شده‌ بودند. اولین آن‌ها با نام مسجد جامع عتیق، در اواخر قرن سوم هجری قمری (زمان حکومت عمرو لیث صفاری) طراحی و ساخته شد. این بخش از بنا، در قرن پنجم هجری قمری تعمیر و مرمت شد و در کنار آن مناره‌ای را بنا کردند که تا قرن‌ها پس از احداث آن، همچنان حضور داشت.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Ggia)

در قرن پنجم هجری قمری علاالدوله، از امرای وقت یزد، به ساخت دومین مسجد به نام مسجد جامع قدیم پرداخت و با ساخت یک گنبدخانه و چند ایوان، بناهای بیشتری را به مسجد اولیه اضافه کرد. پس از وی، دختران فرامرز بن کاکوئی، موجبات ساخت قسمت‌های جدیدی، از جمله یک شبستان و مقبره را در کنار دومین مسجد فراهم کردند.

سومین مسجد با نام مسجد جامع نو، در اوایل قرن هشتم هجری قمری با صحنی کوچک، گنبدخانه و ایوانی بزرگ، بنا شد. مسجد جامع نو، توسط رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی و با تلاش‌ها و پیگیری‌های بی‌وقفه‌ وی ساخته شد. البته عمر سید رکن‌ الدین کفاف نداد و قبل از اتمام بنا فوت کرد. ساختمان گنبد و ایوان ناتمام ماندند و در سال ۷۳۲ هجری قمری به دست شرف‌الدین علی یزدی تکمیل شدند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: مرتضی قره‌ گوزلو)

در سال ۷۷۷ هجری قمری، در زمان امیر تیمور، گنبد و ایوان مسجد کاشی‌کاری شد. خواجه جلال‌الدین محمود خوارزمی، پسر امیر تیمور، کتیبه‌ای به خط نسخ در دور گنبد و به ایوان اضافه کرد. این کتیبه شامل سوره فتح می‌شد و به قلم بها الدین هزار اسب، از خوشنویسان مشهور عصر، نوشته شد. کتیبه در زمان محمود خوارزمی تکمیل نشد و در سال ۸۱۹ هجری قمری، در زمان شاهرخ میرزا، به دست نظام کرمانی اتمام یافت. در همین سال شاهرخ دستور داد تا اسامی دوازده امام و القاب شاهرخ در کتیبه‌ای نوشته‌ و در محل سردر مدخل بزرگ نصب شود.

طرح مسجد جامع، طرحی مرکب از یک مقصوره گنبددار و یک شبستان مستطیلی طولانی است. پلان اصلی مسجد چهارگوش است که آن را تقلیدی از پلان کعبه می‌دانند. شیوه معماری مسجد جامع با نظریه مرحوم پیرنیا، شیوه آذری است. همچنین به این شیوه، سبک مغول یا ایرانی-مغول می‌گویند که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در بناهایی در هرات و بخارا نیز مشاهده کرد.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سهراب پورخلیلی)

روشنایی مسجد جامع به‌صورت غیرمستقیم به‌وسیله انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارها است. نمادهای شیعی بسیاری در سراسر مسجد جامع دیده می‌شود و بسیاری از تزیینات بنا را آن‌ها تشکیل می‌دهند. از جمله این نقوش می‌توان به ستاره پنج پر (با مفاهیم پنج اصل دین، پنج تن آل عبا و پنج پیامبر اولوالعزم ) اشاره کرد. شمسه ۷۲پر و شمسه‌های ۱۲پر از جمله نقوشی هستند که در بخش‌های زیادی از بنا دیده می‌شود.

عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا (عکاسان: مهرداد مسلمیان، علی کریم‌زاده، Nzn1021 و Mdeljour)

روبری سردر شرقی فضای جلوخان با حوضی هشت‌گوش قرار دارد. دو ستون مرمری نیز به چشم می‌خورد که سطح مقطع بالای آ‌ن‌ها تا اندازه‌ای گود است و گویا پیشتر شمعدان بوده‌اند. روی بدنه ستون‌ها می‌توان نقش‌های حیوانی و گیاهی را دید که کنده‌کاری شده‌اند. همچنین دو بیت شعر با خط نسخ روی آن‌ها حک شده‌اند که متاسفانه به‌دلیل خرابی قابل خواندن نیستند.

یکی از چشمگیرترین بخش‌های مسجد جامع یزد، سردر رفیع آن است که ارتفاع آن تا ۲۴ متر می‌رسد. دو سوی سردر تعدادی طاق‌نما و دو مناره جای گرفته‌اند. روی سردر می‌توان القاب شاهرخ تیموری و میرزا جهانشاه را مشاهده کرد که با خط نسخ نوشته شده‌اند. در هشتی ورودی شرقی نیز، کتیبه‌ای دیده می‌شود که متن وقف‌نامه مسجد در آن نوشته‌ شده است. تاریخ کتیبه به ۷۶۵ هجری قمری تعلق دارد و قدیمی‌ترین کتیبه ثبت‌شده در بنا به شمار می‌رود.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: ardodel)

پس از سردر وارد فضایی چهارگوش می‌شویم که با نام‌های دهلیز و کریاس خوانده می‌شود. روی دیوارهای این بخش کتیبه‌هایی جای گرفته‌اند که حاکی از دستورات حکما در دوره‌های مختلف تاریخی می‌شود. سقف دهلیز به‌صورت گنبدی است و آن‌ را با اشکال هندسی و رنگ‌های دیدنی آراسته‌اند.

صحن داخلی برای اقامه نماز مورد استفاده قرار می‌گیرد. محراب دیگری نیز در این صحن وجود دارد که با کاشی‌های آبی مزین به نام‌های الله، محمد، علی، حسن و حسین آراسته شده است. دو قنات پیشتر در این صحن وجود داشتند که امروزه خشک شده‌اند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

ایوان اصلی نیز به‌شکل مستطیل است. با ورود به ایوان اصلی، دو ستون بزرگ را در دو سو خواهید دید. این ستون‌ها مزین به خطاطی‌هایی با خطوط نسخ و کوفی هستند. همچنین سقف ایوان مزین به نام‌های خداوند با خط کوفی است.

گنبد مسجد از دو پوسته‌تشکیل شده است و چهار گوشه در اطراف آن واقع شده‌اند. فضای داخل سقف با نقوش هندسی آراسته شده است.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: محمد رضا دومیری گنجی)

قدمت شبستان شرقی به سال ۷۵۴ خورشیدی بازمی‌گردد و به دستور شاه یحیی مظفری ساخته شده است. محراب اصلی مسجد در این شبستان قرار دارد.

از دیدنی‌ترین بخش‌های مسجد جامع یزد، محراب آن است. در ساخت محراب از کاشی‌های معرق‌کاری استفاده کرده‌اند که طرح‌هایی نظیر گل‌و‌بوته را روی آن‌ها می‌توان مشاهده کرد. در قسمت بالای محراب، گچ‌کاری و مقرنس دیده می‌شود. در دو سوی محراب نیز تاریخ پایان کار و نام معمار را ثبت کرده‌اند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: حسام خندان)

شبستان غربی مستطیلی با ابعاد ۳۸ متر در ۹ متر است و با پنجره‌های مشبک و کاشی‌کاری آن را تزیین کرده‌اند. از آنجا که شبستان در زمان حکومت امیر غیاث ساخته شده است، آن را با نام غیاثیه نیز می‌شناختند. در حال حاضر در این بخش موزه مسجد جامع یزد قرار دارد.

شبستان شاهزاده در غرب صحن شمالی قرار دارد و نام آن از شاهزاده محمد ولی میرزا، سازنده بنا، گرفته شده است. ۴۸ ستون با تزیین کاشی فیروزه‌ای در این شبستان جای گرفته‌اند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: A. H.)

باشکوه‌ترین بخش‌های مسجد را مناره‌های آن تشکیل می‌دهند. این مناره‌ها ۵۲ متر ارتفاع و هشت متر قطر دارند. کاشی‌‌کاری‌های دیدنی مناره‌ها مزین به اذکار خدا و معصومین هستند. یکی از مناره‌ها دارای یک راه‌پله است و دیگری دو راه‌پله دارد. مناره‌های سردر به دست آقا جمال‌الدین محمد، مشهور به مهتر جمال بنا شده‌اند که وزیر عصر صفوی بود. این مناره‌ها در سال ۱۳۱۳ فروریختند و دوباره مرمت‌ شدند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سعید امینیان)

موزه مسجد جامع یزد کار خود را از سال ۱۳۹۳ خورشیدی با هدف نمایش آثار تاریخی مرتبط با آیین و فرهنگ روزگار قدیم، به‌خصوص دوره اسلامی آغاز کرد. از دیگر اهداف موزه، معرفی تاریخچه مسجد و بررسی روند مرمت‌ها و بازسازی‌های آن بوده است. مجموعه موزه شامل ۳۵۰ قطعه می‌شود که به دوره ایلخانی تا دوره معاصر تعلق دارند. برخی از برجسته‌ترین این آثار شامل موارد زیر می‌شود:

• تصاویری از مسجد جامع از سال ۱۳۱۲ خورشیدی به بعد
• برخی از قطعات به‌جای‌مانده از بازسازی‌ها
• کاشی‌هایی طلایی دوره ایلخانی با قدمت قرن هشتم خورشیدی
• کاشی‌های معرق دوره تیموری با قدمت قرن نهم خورشیدی
• کاشی‌های هفت‌رنگ دوره قاجار
• کاشی‌های معرق دوره پهلوی اول
• منبر سنگی مرمری با قدمت دوره قاجار
• ساعت چوبی مسجد، اهدایی حاج محمد علی وزیری در سال ۱۳۲۴ خورشیدی
• مجموعه‌ای از زیلوها
• قطعه‌ای از پرده کعبه، اهدایی پادشاه عربستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی
• در چوب گردو با تزیینات منبت‌کاری از دوره افشاریه

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: محمد حسین رضایی‌زاده)

• برای اتباع ایرانی بازدید از مسجد رایگان است و بهای بلیط موزه (در سال ۱۴۰۰) دو هزار تومان است.
• بهای بلیط مسجد جامع یزد (در سال ۱۴۰۰) برای اتباع خارجی ۲۰۰۰۰ تومان است.
• ساعات بازدید مسجد از ۸ تا ۱۹:۳۰ و ساعات بازدید از موزه در تابستان‌ها از ۹ تا ۱۴ و در زمستان‌ها از ۹ تا ۱۸ است.
• اگر قصد دارید تا ظرافت‌های مسجد را به‌دقت مشاهده کنید، توصیه می‌کنیم در ساعات روشنایی روز راهی مسجد شوید.
• هنگام تاریکی هوا بنای مسجد جامع با نورپردازی، جلوه‌ای دیگر می‌یابد. همچنین هوای خنک فضایی مطبوع‌تر را برای بازدید فراهم می‌‌آورد.
• مساجد از اماکن مذهبی هستند؛ بنابراین در بازدید از آن‌ها پوشش متناسب با مقصد را در نظر داشته باشید.
• آثار تاریخی پس از قرن‌ها به عصر ما رسیده‌اند. آن‌ها را پاس بداریم و در حفاظت آن‌ها کوشا باشیم.

عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا (عکاسان: Devil architect، Narges.k2n، علی امیری و Soheil Callage)

برخی از جاهای دیدنی یزد در نزدیکی مسجد جای گرفته‌اند که با برنامه‌ریزی می‌توانید از آن‌ها نیز بازدید کنید:

• فاصله تا خانه لاری‌ها: ۸۰۰ متر
• فاصله تا موزه وزیری: ۲۵۰ متر
• فاصله تا میدان ساعت: ۵۰۰ متر
• فاصله تا زندان اسکندر: ۶۰۰ متر
• فاصله تا موزه سکه و مردم شناسی حیدرزاده: ۶۰۰ متر
• فاصله تا مجموعه میدان امیر چخماق: ۱.۳ کیلومتر

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: پارسا عبداللهی)

نویسندگان: محبوبه حسنی و فاطمه محمدی