قنات زارچ

قنات زارچ یا قنات باغ زارچ در استان یزد قرار دارد و با طول ۷۱ كيلومتر، تعداد ۲,۱۱۵ حلقه چاه‌ و با سابقه بیشتر از ۱۰۰۰ سال، یکی از قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌ها در جهان محسوب می‌شود. قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می‌دهند. قنات مذکور نه‌تنها در میان آثار ملی ایران قرار دارد؛ بلکه در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسید. برای بازدید از این قنات باید به محله کوشک نو در شهر یزد بروید تا بتوانید گوشه‌ای از این سازه زیبا را به نظاره بنشینید.

آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان سید گلسرخ، محله کوشک نو (نمایش روی نقشه)

قنات زارچ از جاهای دیدنی یزد محسوب می‌شود و یکی از ورودی‌های آن در خیابان سید گلسرخ و در محله کوشک نو به روی بازدیدکنندگان باز است. در واقع، با عبور از کوچه‌های پیچ‌درپیچ در بافت تاریخی یزد به طولانی‌ترین قنات زارچ می‌رسید.

عکس ارسالی: زهره منتظر

قنات تکنیکی زاییده شرایط اقلیمی و صدالبته هوشمندی نیاکان ما است. هزاران سال پیش، ایرانیان باستان با حفر کاریز به‌منظور کاوش آب در دل زمین و استفاده از آن در بخش‌های کویری، با ذهن خلاق خود موفق به ابداع شیوه‌های کارآمد و کم‌مصرف در انتقال آب به سطح زمین و آبیاری اراضی کشاورزی شدند. این روش‌ها در فلات مرکزی ایران منجر به آبادانی و احیای بخش وسیعی از سرزمین‌های خشک شد و پایه‌های تمدنی را بنیان نهاد که نه‌تنها از نظر اقتصادی،‌ بلکه از منظر اجتماعی و فرهنگی نیز از دیگر تمدن‌ها پیشی گرفت.

قنات‌ها در نقاط مختلف ایران و جهان گسترش یافته‌اند؛ اما هرچه به حوزه مرکزی ایران نزدیک‌تر می‌شویم، این فناوری پیچیدگی و عظمت بیشتری پیدا می‌کند و نقش آن در زندگی، فرهنگ و سنت‌های مردم آن نواحی نیز پررنگ‌تر می‌شود. ساکنان مناطقی چون یزد، کرمان، کاشان و... از دیرباز با مشکل کمبود آب مواجه بوده‌اند. در این مناطق، قنات فراتر از روش استفاده از آب‌های زیرزمینی است و به‌عنوان هویت ملی و بیانگر سیستمی منحصربه‌فرد و یک‌پارچه در مدیریت پایدار زمین، آب و تنوع زیستی در کشاورزی به حساب می‌آید. آنچه که اکنون «تمدن کاریزی» نامیده می‌شود، در اصل ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و دانش نحوه زندگی در بیابان‌ها است. شناساندن قنات و همچنین اندیشه‌ها، هنرها و مهارت‌هایی که از آن به دست آمده است، قطعا می‌تواند در حفظ این شاهکار جهانی و انتقال آن به نسل‌های آینده موثر باشد؛ چراکه حفظ قنات به‌معنای حفظ آب و منابع آبی است و آب، آبادانی می‌آورد و ارمغان آبادانی، رونق اقتصادی، صنعتی و گردشگری خواهد بود.

در سال ۲۰۱۶ میلادی مصادف با ۱۵ تیرماه سال ۱۳۹۵ هجری شمسی، ایران پرونده‌ای را با نام قنات‌های ایرانی به یونسکو ارسال کرد که با بررسی و تشخیص ارزیابان به ثبت رسید. این پرونده مشتمل بر ۱۱ قنات بود که هرکدام دارای ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد هستند و عبارت‌اند از:

• قصبه گناباد: قنات قصبه دارای عمیق‌ترین مادر چاه است و در ده‌های اخیر با نقشه‌برداری‌ها، عمق آخرین چاه شناسایی‌شده، ۲۵۵ متر برآورد شد و هنوز مادر چاه شناسایی نشده است.
• قنات بلده فردوس: این قنات از ۱۵ رشته قنات و چهار چشمه تشکیل شده و به‌خاطر سیستم توزیع آب پیچیده‌اش مشهور است.
• گوهر ریز جوپار: قدمت این قنات به دوره صفوی می‌رسد و وجه تمایز آن با سایر قنات‌ها، تامین آب از گسل است. همچنین زیستگاه ماهی سفید کور نیز محسوب می‌شود.
• قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد بم: این قنات‌ها به‌علت دوقلو بودن و پرآبی هر دو قنات در فهرست یونسکو جای گرفتند.
• قنات مزدآباد اصفهان: قنات مزدآباد مانند قنات وزوان دارای سد زیرزمینی است. همچنین این قنات، دو رشته آب سرد و گرم دارد که پس از طی ۹ کیلومتر به یکدیگر می‌پیوندند.
• قنات مون در اردستان: این قنات تنها قنات دو طبقه ایران است که آب هیچ یک از طبقات به دیگری نفوذ نمی‌کند.
• قنات وزوان: قنات مذکور شاهکار معماری پیش از ساسانی به حساب می‌آید که دارای سد ذخیره آب زیرزمینی است و آب کشاورزی را در زمستان‌ها حدود چهار ماه ذخیره می‌کند.
• قنات ابراهیم آباد اراک: این قنات تنها قنات مخروطی ایران محسوب می‌شود.
• قنات حسن آباد مشیر: آب این قنات به‌واسطه دبی حداقل ۲۰۰ لیتر بر ثانیه در دوران پرآبی و ۱۱۰ لیتر بر ثانیه در زمان خشکسالی، شایان توجه است.
• قنات زارچ: این قنات با ۷۱ کیلومتر طول به‌عنوان طولانی‌ترین قنات ایران شناخته می‌شود.

عکس ارسالی: زهره منتظر

قنات زارچ بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد و حفر آن به ‌پیش از اسلام می‌رسد. طول مسیر قنات زارچ یزد از کوه‌های فهرج تا زارچ است که حدود ۷۱ کیلومتر می‌شود و به همین دلیل آن را به‌عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا می‌شناسند. بیش از ۲,۱۱۵ حلقه چاه در مسیر قنات زارچ یزد قرار دارد. این قنات، دارای سه‌ شاخه یا تونل زیرزمینی مجزا است که «شور، شیرین و ابراهیم خویدکی» نام دارند. دو شاخه‌‌ ابراهیم خویدكی و شیرین، شاخه‌های خشک‌شده این قنات قدیمی در زارچ هستند و فقط شاخه شور به طول ۷۱ كیلومتر امروزه آبدهی دارد كه میزان آبدهی آن در بالا‌دست قنات، ۶۰ لیتر در ثانیه و در مظهر قنات، ۲۸ لیتر در ثانیه است.

منبع عکس گالری: ویکی مدیا (عکاس: Shirvanbeigi)

شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد جامع یزد می‌گذرد. این پایاب حدود ۶۰ پله دارد که دسترسی به آب قنات را میسر می‌کند. دلیل شوری آب این شاخه این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار دارد و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر به‌اصطلاح محلی لب‌شور است. در بخش‌های مختلف قنات، نورگیرهایی وجود دارد که نقش مهمی در این سازه داشته‌اند.

قنات زارچ در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، قنات زارچ با عنوان طولانی‌ترین قنات ایران در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفت.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Shirvanbeigi)

در مورد قدمت قنات زارچ، مانند دیگر قنوات ایرانی، مدرک مدونی وجود ندارد و برای تعیین قدمت این قنات باید به منابع تاریخی، حفاری‌های باستان‌شناسی و تاریخ‌گزاری سازه‌های وابسته به آن متوسل شد. یکی از شواهدی که می‌تواند بر طول عمر قنات زارچ دلالت کند، تعیین قدمت شهر زارچ است؛ جایی که مظهر این قنات وجود دارد. این امر نیازمند پیگیری‌های باستان‌شناسی از جانب اداره میراث فرهنگی است.

در کتاب تاریخ آل مظفر نوشته محمود کتبی، تاریخ جدید یزد از احمد کاتب، یزدنامه ایرج افشار و تاریخ جعفری، نویسندگان بر این باورند که زارچ یکی از چندها روستایی است که به دست امیر مبارزالدین و نزدیکان او ساخته شد. به‌عنوان مثال، در یزدنامه آمده است:

چنین برمی‌آید که روستای زارچ که نام کاریز زارچ از آن باشد، یکی از همان ده‌هایی است که محمدبن‌مظفر در سال ۷۴۰ هجری قمری ساخت.

در تاریخ جعفری در تکمیل موضوع آمده است:

به امر دختر محمد مظفر باروی قلعه زارچ کشیده شده است.

با این حال، در جلد سوم جامع مفیدی تالیف مستوفی بافقی، به بنای زارچ در زمان زال زر اشاره دارد:

قریه زارچ: اسم بانی از کتب تاریخی معلوم و محقق نیست. در افواه مردم مشهور است که از جمله مستحدثات زال زر است و العلم عندالله

عکس ارسالی: زهره منتظر

عبدالحسین آینی نیز در کتاب آتشکده یزدان چنین می‌نویسد:

از قراء مهم و معتبر در بلوک یزد، یکی زارچ است که بعد از میبد کهنگی و قدمتش مسلم است. وجه تسمیه آن به زارچ و بانی قنات و آبادی آن مجهول و زبان تاریخ در این باب ساکت.

در بررسی بناهای ساخته شده روی این قنات، قدیمی‌ترین مدرک مربوط به زمان ساخت مسجد عتیق است که در دوره حکومت علاء‌الدوله، دومین امیر آل کاکویه بر یزد بنا شد. ارسلان خاتون همسر علاء‌الدوله ابتدا در مکان فعلی مسجد جامع، مسجدی می‌سازد و با توجه به کمبود آب و مشکل اساسی مردم یزد، دستور به حفر پایاب بر قنات زارچ در جلوس مسجد می‌دهد. پس اگر قدمت پایاب حدود ۱۰۰۰ سال باشد، قطعا قدمت قنات از آن بیشتر است.

در کتاب تاریخ جدید یزد، تالیف احمد کاتب چنین آمده است:

و علاءالدوله مسجد قدیم ساخت بر درده؛ آنجا که ارسلان خاتون مناره ساخته بود و بر سر گنبد، مناری ساخت و بر تحت مسجد نقبی بر سر آب زارچ بکند و مردم شهر از آن آب، پیوسته مستفیض می‌شوند.

از ویژگی‌های قنات زارچ می‌توان به مقطع مربعی چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره کرد كه مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند. پیشینه حفر چنین چاه‌هایی به زمان زرتشتیان می‌رسد.

عکس ارسالی: زهره منتظر

پایاب، جو یا پاکنه، دالانی شیب‌دار است که در دل زمین حفر شده و به این شکل امکان استفاده مردم از آب جاری قنات فراهم می‌شود. این دالان برای جلوگیری از ریزش احتمالی گالری قنات، همواره عمود بر مسیر قنات ساخته می‌شد. در گذشته عموم پایاب‌ها دارای حوض بوده و محلی برای شست‌و‌شو، استحمام و تامین آب بودند. البته كاربرد پاياب صرفا تامين آب برای شست‌و‌شو و گاهی برای نوشيدن نبود؛ بلكه علاوه بر آن كاركردهای ديگری داشت كه در ساختارهای اجتماعی شهر تنيده شده بودند و از آن جمله می‌توان به نمايش مرزبندی طبقات اجتماعی، ثروت و اقتدار، ایجاد پناهگاه يا سنگر موقت در هنگام ناامنی، تامين محلی برای دورهمی و تعاملات اجتمایی و تبادل اطلاعات و همین طور مكانی خنک برای گريز از روزهای گرم تابستان اشاره کرد. محيط داخلی پاياب به‌دليل ويژگی ساختمان زيرزمينی و مجاورت با آب قنات، در تمامی فصول سال تقريبا دارای دمای ثابتی بین ۲۸ تا ۲۹ درجه سانتی‌گراد است.

قنات‌ها حين عبور از زير شهرها يا روستاهای بيابانی ممكن بود، مسير پرپيچ‌وخمی پيدا كنند و دائم به چپ و راست منحرف شوند. به اين ترتيب خانه‌های بيشتری، بخت داشتن پاياب و دسترسی به آب قنات را پيدا می‌کردند. ۳۸ پایاب روی قنات زارچ در شهر یزد کنده شده است و اولین آن‌ها، پایاب گلکار واقع در بلوار شهید عاصی زاده است که حدود ۱۰۰ سال پیش توسط حاج محمدعلی گلکار مرمت شد و نام وی روی پایاب به یادگار باقی ماند. دومین پایاب، پایاب گودرز یا گودال شهریاری در مجاور بیمارستان گودرز است که ۱۵۰ سال پیش توسط ارباب مهربان مرمت شد. آخرین پایاب نیز پایاب کوشک نو در محله کوشک نو است که آب ورودی به آسیاب وزیر از این پایاب می‌گذرد.

عکس ارسالی: زهره منتظر

در یزد تقریبا تمام آسیاب‌ها با آب قنات کار می‌کنند و بدون بهره‌گیری از آن‌ها در جایی که بهره‌گیری از انرژی محرکه دیگری چون باد یا رودخانه امکان‌پذیر نبود، مردم باید با آسیاب‌های دستی گندم را به آرد تبدیل می‌کردند. کار آسیاب بر اساس انرژی حاصل از آبی ا­ست که از قنات به درون چاهی به نام تنوره هدایت، در آنجا انباشته و سپس از انتهای تنوره از مجرای باریکی خارج می‌شود و با فشار زیاد پره‌­های آسیاب را می‌­چرخاند. چرخش پره‌­ها منجر به چرخش سنگ روی آسیاب شده و در نهایت دانه‌­های غله­ مابین دو سنگ تبدیل به آرد می­‌شوند.

آسیاب وزیر

به نقل از تاریخ شفاهی موجود، آسیاب وزیر در دوره آل مظفر به دستور حاکم وقت در داخل حصارهای شهر روی قنات زارچ ساخته شد. این آسیاب داخل حصار قرار گرفت تا اگر به‌خاطر درگیری و جنگ، حصارهای شهر بسته شد، مردم دچار مشکل نشوند. آسیاب وزیر تا ۶۵ سال پیش همچنان سرپا بود و آرد مورد نیاز مردم را تامین می‌کرد. با توجه به عرض پله‌ها که دو چهارپا می‌توانستند به‌راحتی از کنار هم عبور کنند، بزرگی فضای آسیاب و همچنین نزدیکی آن به حصار شهر، می‌توان به اهمیت استراتژیک این آسیاب پی برد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Shirvanbeigi)

مبدا قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می‌شود و از محله‌های مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور می‌کند. آب قنات پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می‌شود و به‌طرف زارچ حرکت می‌کند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Shirvanbeigi)

مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات زارچ به عهده شورای قنات زارچ است که پنج نفر عضو دارد و از سوی کلیه مالکان و شاربین قنات انتخاب می‌شود. شورای قنات یک نفر را به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار به‌مدت یک سال معرفی می‌کند تا از کلیه مالکان و شاربین قنات خود کمک بگیرد و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذکور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار، مقنی و کارگر قنات را به کار می‌گیرد تا به نحو احسن هرگونه عملیات مورد نیاز را به‌خوبی انجام دهد و دستمزد کارگران را پرداخت کند.

از سوی شورای قنات دو نفر به‌عنوان میراب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به‌مدت یک سال انتخاب می‌شوند. میراب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل می‌دهد. سرچشمه زارچ ۶ شبانه‌روز آب و محل توده زارچ ۹ شبانه‌روز آب دارد. همچنین دستمزد میراب که به نام «سد» معروف است، از روی سهم آب کشاورزی در هر ۱۵ روز یک بار به میزان یک جرعه آب (به‌مدت ۱۱ دقیقه) تحویل می‌شود.

منبع عکس: سایت goingiran.com

تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود؛ اما به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت كاهش یافته است. توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان‌سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه‌ها، نشست فاضلاب‌ها به درون قنات و قراردادن لوله‌های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات، مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجود آورده است.

حتی در حال حاضر ۳۰ کیلومتر از قنات زارچ از زیر شهر یزد عبور می‌کند و در دو نقطه بافت قدیم که فاقد فاضلاب هستند، برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کرده‌اند. با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده است؛ اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز دی‌اکسید کربن در قنات شده كه این امر لای‌روبی را برای مقنیان مشكل و خطرآفرین کرده است.

کارشناسان بر این باور هستند که قنات زارچ با وجود خشکسالی‌‌ها و تغییرات اقلیمی مقاومت کرده و هنوز خشک نشده است و با حفر پیشکار و لای‌روبی ورودی این قنات در خویدک و فهرج می‌توان آبدهی کنونی آن را افزایش داد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sina M)

• نورپردازی پایاب وزیر با لامپ ۱۲ ولت انجام شده است تا برای ورود گردشگران ایمن باشد.
• یکی از نکات قابل‌توجه این قنات، مسیرهایی است که با اختلاف ۱۰ متر ارتفاع به یکدیگر رسیده‌اند؛ در حالی که تراز این قنات صفر است و این شگفتی را برای بازدیدکنندگان به‌دنبال دارد که این اختلاف تراز چگونه مدیریت شده است.
• از بدو ورود به آسیاب وزیر تا انتها ۴۰۰ متر پیاده‌روی دارد و ۱۲۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری را تا محل قنات طی می‌کند. برای بازسازی پله‌ها از تراورس راه آهن استفاده شده است.
• این قنات از سال ۱۳۴۰ هجری شمسی تاکنون ۲۰ کیلومتر جلوتر رفته و هرچه سفره زیرزمینی پایین‌تر رفته است، مقنی‌ها نیز در دل آب فرو رفته‌اند.
• در شهر یزد به‌تازگی گردشگری آب و قنات با محوریت قنات زارچ و آسیاب وزیر به محورهای گردشگری اضافه شده است که گردشگران می‌توانند برای هماهنگی بازدید از این محل با شماره ۰۹۱۶۲۱۴۴۸۶۲ تماس بگیرند.
• هزینه ورودی آسیاب وزیر طبق مصوبه سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۴۰۱ هجری شمسی مبلغ ۸۰ هزار تومان است که این هزینه شامل بازدید از دو سازه وابسته به قنات (آسیاب وزیر و پایاب کوشکنو)، ارائه چکمه برای پیمایش در گالری قنات زارچ و بیمه می‌شود.

نویسنده: زهرا صالح نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی

با تشکر از متن ارسالی خانم زهره منتظر