یخچال خشتی میبد

یخچال خشتی میبد از جاهای دیدنی میبد به شمار می‌رود که با توجه به هماهنگی طراحی و کاربری آن با زیست بوم منطقه، در شمار سازه‌های سبز محسوب می‌شود. این بنای دیدنی در دوره صفویه ساخته شد و در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۸۲۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. یخچال میبد با معماری متفاوت و کاربری بسیار مهم خود، نقش مخزن خنک‌کننده را داشت که برای تامین یخ در تابستان به کار می‌رفت.

یخچال خشتی میبد در فاصله‌ ۵۰ کیلومتری شمال یزد، در کنار راه کاروان‌سرا و در جوار چاپارخانه، آب‌انبار و رباط شاه عباسی میبد قرار دارد.

• آدرس: استان یزد، میبد، بلوار قاضی میرحسین، روبه‌روی کاروان‌سرای شاه عباسی و چاپارخانه (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: دیگو دلسو)

یخچال خشتی میبد یکی از بناهای دیدنی تاریخی و از زیباترین یخچال‌های خشت و گلی به حساب می‌آید که از دوره صفویه در کهن شهر میبد باقی مانده است. این یخچال خشتی در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۸۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

یخچال میبد از نوع یخچال‌های دارای گنبد است که در میان این نوع از یخچال‌ها از حیث ابعاد، بزرگ‌ترین محسوب می‌شود. گنبد یخچال میبد از نوع دورچین با خشت خام و ارتفاع حدود ۱۵ متر است. ضخامت پوسته‌ گنبد در پایین‌ترین ارتفاع به ۲۴۰ سانتی‌متر و در بالای گنبد به‌اندازه‌ طول یک خشت (۲۰ سانتی‌متر) می‌رسد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Ali Karimzadeh 1355)

مخزن یخ این یخچال به‌شکل گودالی بزرگ با قطر دهانه‌ حدود ۱۳ متر و قطر مقطع ۶٫۵ متر است و عمقی حدود پنج متر دارد. گرداگرد این گودال، سکویی به عرض ۱٫۵ متر برای رفت‌وآمد تعبیه شده است. دیوارهای سایه‌انداز این یخچال با ضخامت دو متر و ارتفاع هشت متر هستند. طول دیوار سایه‌انداز اصلی ۴۲ متر و طول دیوارهای جانبی آن ۲۰ متر است.

در ایران قدیم، ساختمانی به نام یخدان یا یخچال به‌منظور تولید یخ در فصل زمستان و نگهداری آن تا فصل تابستان می‌ساختند که از حیث معماری بسیار ارزشمند است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: دیگو دلسو)

در مورد قدمت ساخت یخچال‌ها اطلاع دقیقی وجود ندارد؛ اما قدیمی‌ترین مدرک وجود این بناها در ایران، سفرنامه‌ شاردن، سیاح فرانسوی دوره‌ صفوی است که در آن از تهیه‌ یخ در یخچال‌های اصفهان گفته است.

یخ در گذشته جزو کالاهای گران‌بها محسوب می‌شد که همه‌ اقشار جامعه قدرت خرید آن را نداشتند و افراد مرفه بیشترین استفاده را از یخ می‌کردند. ارزش یخ به‌گونه‌ای بود که کارگران یخچال‌ها به‌جای دستمزد یا در کنار دستمزد خود مقداری یخ رایگان می‌گرفتند. ارزش اقتصادی یخ باعث شده بود که مالکان یخچال‌ها، افرادی ثروتمند باشند.

یخ‌های یخچال‌ها از حیث کیفیت یکسان نبودند و درجه‌بندی داشتند. یخ‌های بلوری و درجه یک برای خنک‌کردن نوشیدنی‌ها، یخ‌های متوسط برای نگهداری مواد غذایی و یخ‌های درجه پایین در تولید بستنی استفاده می‌شدند. از آنجا که بستنی‌بندها مایع بستنی را در ظروف فلزی گذاشته و بعد آن را درون یخ می‌گذاشتند، کیفیت یخ آن‌چنان برایشان مهم نبود.

فضای داخلی یخچال میبد؛ منبع عکس: گوکل مپ (عکاس: Stefano L)

یخچال‌های باقی‌ مانده در نقاط مختلف کشور نشان‌دهنده‌ این مطلب هستند که از دو نقشه‌ کاملا متفاوت برای ساخت یخچال استفاده می‌شد: نقشه‌های مدور و نقشه‌های تونلی.

در این نوع یخچال‌ها روی مخزن مدور نگهداری یخ، گنبدی مخروطی شکل احداث می‌کردند. در واقع، مخزن این نوع یخچال‌ها در اتاقی به‌شکل دایره با سقفی گنبدی قرار دارد. بیشتر یخچال‌های باقی مانده از این نوع هستند که از آن جمله می‌توان به یخچال میرفتاح در ملایر اشاره کرد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: ایوب فارابی)

در نمونه یخچال‌های تونلی، مخزن نگهداری یخ شامل اتاقی مستطیلی و ستون‌دار است که طول زیاد و عرض کمی دارند. در ساخت آن‌ها معمولا کف اتاق پایین‌تر از سطح زمین قرار می‌گیرد و به همین دلیل به یخچال زیرزمینی نیز معروف هستند. سقف مخزن این یخچال‌ها از نوع طاق‌های ضربی یا طاق-تویزه است. نمونه‌های کمی از این نوع یخچال در کشور باقی مانده که یخچال دوقوزپله در ارومیه از آن جمله است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Antoine Taveneaux)

در ساخت مخازن به چند نکته توجه ویژه‌ای می‌شد که دسترسی آسان به کف مخزن یکی از آن موارد بود و برای این منظور پله‌های کوچکی در دیواره‌ آن تعبیه می‌کردند. نکته‌ دیگر انتقال آسان یخ به داخل مخزن بود که با استفاده از سطح شیب‌دار صورت می‌گرفت. همچنین برای پیشگیری از تجمیع آب‌های حاصل از ذوب یخ‌ها به‌مرور زمان و نفوذ رطوبت به پایه‌ یخچال، چاهی در بیرون یخچال حفر می‌کردند و آب از راه مجاری کوچک در کف مخزن به‌سمت این چاه هدایت می‌شد.

در ساخت گنبد نیز نکاتی را مدنظر قرار می‌دادند. به‌عنوان مثال، برای کاهش فشار گنبد بر پایه‌ ساختمان، در برخی یخچال‌ها گنبد را به‌صورت مطبق (پله پله) می‌ساختند. همچنین برای مقاومت سازه‌ گنبد، ضخامت پوسته‌ آن را از پایین به بالا کاهش می‌دادند که در نتیجه وزن گنبد کم می‌شد و مرکز ثقل آن در ارتفاع پایین‌تری قرار می‌گرفت.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Wojciech Kocot)

ساختمان یخچال دارای سه بخش اصلی است: دیوار سایه‌انداز، حوضچه‌ تولید یخ و مخزن یخ.

یخچال‌ها معمولا در کنار این سه بخش اصلی، بخش‌های فرعی دیگری نیز داشتند که متداول‌ترین آن‌ها، اتاق عرضه‌ یخ بود. در این اتاق ترازوی بزرگی از سقف آویزان کرده بودند و یخ تولیدی را می‌فروختند.

دیواری با طول زیاد و ارتفاع بلند که برای جلوگیری از تابش آفتاب به حوضچه ساخته می‌شد و به‌واسطه‌ محل و نحوه‌ ساخت، سایه‌ آن در تمام روزهای سال بر حوضچه می‌افتاد. در برخی نواحی، برای تکمیل حفاظت حوضچه از تابش آفتاب، غیر از دیوار سایه‌انداز اصلی، دیوارهای جانبی هم‌ارتفاع با دیوار اصلی در سمت چپ و راست آن و عمود بر آن ساخته می‌شد.

دیوار سایه‌انداز برای استحکام بیشتر، پشت‌بندهای بزرگی داشت. همچنین در برخی یخچال‌ها، این دیوار دارای طاق‌نماهای متعدد تزیینی بود که موجب کاهش یکنواختی بدنه‌ صاف دیوار می‌شد.

حوضچه یخ شامل گودالی مستطیل شکلی می‌شود که به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار و عمق آن، ۳۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و گاهی اوقات بیشتر بوده‌ است. این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود؛ به این ترتیب که شب‌های زمستان آن‌ها را از آب پر کرده و در طول پس از انجماد آب، یخ‌ها را به‌صورت قطعه قطعه در مخازن جمع‌آوری می‌کردند.

مخازن یخ معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن واقع شده‌اند و به‌وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی و حوضچه‌های تهیه یخ راه می‌یابند.

مخازن یخ بر دو نوع هستند: مخازن گنبدی شکل و مخازن تونلی شکل

مخازن گنبدی شکل

مخازن گنبدی شکل که معمولا از چینه یا خشت خام هستند، در اکثر نقاط ایران پوششی از بستو یا رک مخروطی دارند که به‌علت قابلیت باربری، در دهانه‌های وسیع به کار می‌رود. ورودی‌ها و خروجی‌های مخازن دارای ارتفاع کم بودند. ورودی مخازن اغلب در جوار حوضچه‌های تولید یخ و رو به شمال قرار داشتند و با سطح شیبداری جهت انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها مربوط می‌شدند. خروجی‌ها نیز در مقابل ورودی قرار گرفته بودن و از طریق اتاق کوچکی به بیرون راه می‌یافتند. یخچال‌های کاشان، ابرقو، کرمان، یزد، میبد و یخچال میرفتاح در ملایر از این نوع گنبد برخوردارند.

مخازن تونلی شکل

مخازن تونلی به تونل شباهت دارند و عرض آن‌ها حدود پنج متر و طولشان گاه اوقات به ده‌ها متر می‌رسد.

در وسط همه مخازن یخ، گودال‌های عمیق و بزرگی حفر می‌کردند که محل انبار یخ‌ها بود. این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به‌صورت دایره‌ای با شعاع تا حدود چهار متر و بیشتر بودند و در یخچال‌های تونلی حالت مستطیلی داشتند. عمق گودال‌های یخ نیز متفاوت بود و با توجه به میزان تولید یخ و رطوبت و سرمای کافی زمین، گاهی اوقات به ۱۰ متر نیز می‌رسید.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس:‌ Ggia)

مصالح یخچال‌ها هرکدام ویژگی مطلوبی برای هدف ساخت این بناها داشته‌اند. خشت و گل بهترین عایق برای استفاده در یخچال بود؛ زیرا مانع ورود گرما و خروج سرما می‌شد. از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران جلوگیری می‌کرد و به‌واسطه‌ رنگش موجب کاهش انعکاس شدید و تند آفتاب می‌شد. استفاده از سنگ در پایه‌ها و آجر در طاق‌ها نیز به‌خاطر استحکام این مصالح بوده است. همچنین برای عایق دیوار مخازن، سنگ یا آجر را کاهگل اندود می‌کردند و سپس با مصالحی نظیر خاک‌زغال می‌پوشاندند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌Yury Kravchuk)

برای تهیه‌ یخ، در شب‌های سرد زمستان حوضچه‌ها را با استفاده از آب نهرها و قنات‌ها تا سطح معینی آب می‌کردند تا در طول شب به‌طور کامل یخ بزند. هر شب روی توده‌ یخ به میزانی که در طول یک شب به یخ تبدیل شود، آب می‌ریختند و تعداد شب‌هایی که این کار ادامه می‌یافت، بستگی به عمق و اندازه‌ حوضچه‌ها داشت. به عبارتی، تا زمانی که قطر یخ‌ها به‌اندازه‌ عمق حوضچه برسد، این کار ادامه داشت.

مرحله‌ بعدی در کار تولید یخ، قطعه‌کردن یخ حوضچه‌ها و انتقال آن‌ها به مخزن یخ بود. یخ‌ها تا فصل گرما و نیاز بازار به عرضه‌، در همین مخازن نگهداری می‌شدند.

از نکات جالب در انبار یخ‌ها این بود که برای برداشت آسان یخ و جلوگیری از تشکیل توده‌های سنگین یخ، بین قطعات یخ از گیاهان خشک نظیر کاه استفاده می‌کردند.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Alireza hafizi)

در مناطق کویری برای اطمینان از باقی‌ماندن یخ‌ها تا تابستان تمامی منافذ یخچال را می‌بستند؛ به این صورت که روی مخزن یخ را گل‌اندود کرده و ورودی‌ها را هم تیغه می‌کردند و تیغه‌ها را با کاهگل می‌پوشاندند. با فرارسیدن فصل گرما یخ‌ها در ساعات معینی از روز (صبح و غروب) برداشت می‌شد و به فروش می‌رسید.

• بازدید از یخچال میبد همه‌روزه، به‌جز ایام تعطیل، امکان‌پذیر است.
• برای دیدن این اثر زیبا باید مبلغ ۲۵۰۰ تومان (سال ۱۳۹۹) را به‌عنوان بلیط ورودی بپردازید.
• ساعت کاری یخچال میبد از هشت تا ۱۷ است.

نویسنده: حمیده کریمی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی