مسجد جامع میبد

مسجد جامع ميبد از نوع مساجد ايوان‌دار مرسوم در منطقه يزد است که شامل مجموعه‌‌ای از چند مسجد تاریخی با فضاهای متنوع می‌شود. مسجد جامع میبد و گنبد امام حسن (ع) مربوط به سده‌های میانی دوران‌های تاریخی پس از اسلام هستند که در تاریخ دو خرداد ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.

مسجد جامع میبد از جاهای دیدنی میبد به شمار می‌رود و در استان یزد، شهرستان میبد، بلوار امام و در میدان مرکزی شارستان قدیم قرار دارد. جالب اینکه شریان‌های اصلی شهر که در واقع چهار راسته منشعب از چهار دروازه قدیم شهر بوده‌اند، در محل مسجد جامع با یکدیگر تلاقی داشتند.

• آدرس: استان یزد، میبد، بلوار امام، میدان مرکزی شارستان قدیم (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیررضا تقوی)

طبق نظر کارشناسان به نظر می‌رسد که مسجد جامع شهرستان میبد از تعدادی مسجد تشکیل شده است که با توجه به معماری هر بخش می‌توان با فضاهای متنوعی روبه‌رو شد. بر اساس مستندات تاریخی، این بنای کهن یکی از قدیمی‌ترین مساجد تمدن اسلامی محسوب می‌شود که سازندگان آن، پیکر و پایه‌های نخستین ساختمان را در قرن دوم هجری بنا نهادند. به مرور زمان، معماران و طراحان دوران گذشته اقدام به ترمیم یا الحاق بخش‌های مختلف آن کردند تا مسجدی با معماری، ساختار و ترکیب کنونی برای آیندگان به یادگار بماند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های این عمارت می‌توان به دوران اوج استفاده از آن اشاره کرد که طبق کاوش‌های باستان‌شناسان، به قرون هفتم تا نهم هجری قمری می‌رسد. در این زمان، گرم‌خانه‌ مسجد توسط هنرمندان حکومت آل بویه، ایوان و گنبد اصلی آن به‌وسیله‌ استادکاران سلسله آل مظفر احداث شده‌اند.

از جمله اقداماتی که در ساخت‌وساز این عمارت ارزشمند صورت گرفته، تغییر طرح فضایی و نقشه‌ اولیه‌ مسجد جامع طی چندین قرن است. بی‌شک با سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی، بسیاری از علوم نیز دچار تغییر و تحولی اساسی شده که معماری ایرانی را نیز شامل می‌شود. استادکاران و هنرمندان ایران‌زمین، با در نظر گرفتن شرایط مناسب برای رشدونمو اصول معماری، با ساخت‌وساز و انجام تغییراتی در شکل اولیه‌ برخی از آثار دوران پیشین خود، گامی مهم در این زمینه برداشته‌اند.

مسجد جامع میبد یزد نیز از این قاعده مستثنا نبود و بارها مورد مرمت یا تغییر قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که نقشه‌ اولیه‌ی مسجد از صورت شبستانس به مسجدی گنبدی شکل همراه با ایوان تغییر یافت و پس از آن به‌سمت غرب وسعت پیدا کرد. این اقدام باعث شد تا صحن مسجد نسبت به قبل از فضای بیشتری برخوردار شود. همچنین سازندگان و طراحان این مجموعه، مناره‌های رفیع و قطور را در قسمت پایانی شمال مسجد به آن اضافه کردند. این در حالی است که بسیاری از مورخان، دوران پس از قرن هفتم هجری را زمان اوج تغییرات ایجاد شده اعلام کرده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیررضا تقوی)

از جمله بخش‌های الحاقی مسجد جامع میبد، شبستان امام حسن (ع) است که پیرامون گنبدخانه‌ خشتی مسجد و در قسمت شمال غربی شده است. به این ترتیب محدوده‌ پشت مناره به‌عنوان قسمتی از بخش‌های سرپوشیده‌ مسجد در نظر گرفته شد. همچنین در قسمت غربی مسجد قدیم، مسجد دیگری همراه با ایوان اضافه شد که می‌توان از آن به‌عنوان بیشترین اقدامات جهت گسترش و ایجاد وسعت در مسجد نام برد. متاسفانه امروزه از این بخش اثری به‌ جا نمانده و تا چند سال گذشته فقط قسمت‌هایی از آثار آن به چشم می‌خورد.

در قرن نهم هجری نیز بازسازی‌های دیگری در قسمت‌هایی از مسجد از جمله محراب صورت گرفت که به‌دلیل گذشت زمان، دچار آسیب و تخریب شده بودند. شبستان، قسمت‌های قدیمی‌، بخشی از مناره‌ها و صحن مسجد به مرور زمان دستخوش تغییرات اساسی شدند. دوران حکومت پادشاهان قاجار را می‌توان به‌عنوان آخرین اقدامات ساخت‌وساز و تعمیرات مسجد جامع میبد به شمار آورد که شبستان زمستانی حاجی رجبعلی در قسمت غربی صحن مسجد و احداث مسجد حاجی حسنعلی در بخش شمال شرقی عمارت، از جمله‌ این تغییرات بودند.

مسجد جامع میبد و گنبد امام حسن (ع) در تاریخ دو خرداد ۱۳۵۶ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.

منبع عکس: سایت نگاه مدیا (عکاس: ناشناس)

مسجد جامع میبد مساحتی حدود سه هزار متر مربع دارد که شامل بخش‌هایی همچون گنبدخانه، چند شبستان از جمله شبستان زمستانه (گرم‌خانه) و شبستان تابستانه، ایوان، چندین ورودی، هشتی، مسجد حسنعلی، مسجد امام حسن (ع) و بخش‌های دیگر می‌شود. مسجد جامع میبد یزد از جمله مساجد ایوان‌دار استان یزد به حساب می‌آید که نقشه و طرح این‌ نوع بناها در استان یزد بسیار رایج و مرسوم بود.

با توجه به تغییرات و تعمیراتی که در بخش‌های مختلف ساختمان اولیه‌ مسجد جامع میبد صورت گرفته، جهت قبله نسبت به جهت قبله‌ مسجد اولیه دچار انحراف شده است. برخی از کارشناسان معماری و باستان‌شناسان معتقدند که این مجموعه‌ تاریخی باشکوه و ارزشمند از بخش‌های دیگری همچون کاروان‌سرا و آب‌انبار نیز برخوردار بوده که متاسفانه این فضاها امروزه از بین رفته و هیچ اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

منبع عکس: سایت نگاه مدیا (عکاس: ناشناس)

معمار این اثر کهن، گنبدخانه‌، شبستان‌های کناری و نیز ایوان عظیم و رفیع آن را به‌عنوان مکانی برای استفاده در فصل گرما و مشهور به بخش تابستانه احداث کرده بود که در جهت قبله قرار داشتند.

در قسمت‌های دیگر مسجد، شبستان‌های زمستان معروف به گرم‌خانه تعبیه شده که از ویژگی‌های آن می‌توان به در ورودی اصلی با سردر نسبتا رفیع اشاره کرد. این بخش از سمت کوچه‌ شرقی و با عبور از محوطه‌‌ هشتی به صحن مسجد منتهی می‌شود. با گذشت زمان و الحاق بخش‌هایی به این مجموعه، وسعت آن افزایش یافته و جمعیت بیشتری از مردم را در خود جای می‌دهد.

مسجد حاجی حسنعلی که از لحاظ وسعت بسیار کوچک‌تر از مسجد اصلی ساخته شده است، در بخش شمال شرقی مجموعه مشاهده می‌شود. سازندگان و هنرمندان مسجد جامع میبد، صحنی متشکل از طاق‌نما را نیز برای این مسجد کوچک در نظر گرفته‌ بودند.

مسجد دیگری که از آن به مسجد امام حسن (ع) یاد می‌کنند، در بخش شمال غربی مجموعه قرار گرفته که از گنبدخانه و تعدادی شبستان برخوردار است. این عمارت در قسمت غرب و شرق، دو ردیف شبستان و در بخش شمال، یک ردیف شبستان دارد. ورودی این مسجد که به مسجد حسنی نیز شناخته می‌شود، در قسمت شمال شبستان احداث شده است.

در گذشته در قسمت غربی مجموعه، مسجدی وجود داشته که امروزه هیچ‌گونه آثاری از آن بر جا نمانده است. به نظر می‌رسد که سازندگان این مجموعه‌ باشکوه، ساختمان و بنای اولیه‌ مسجد را با مصالحی همچون خشت و گل احداث کرده‌ بودند؛ چراکه با توجه به کاوش‌ها و بقایای بخش‌های مختلف آن، مصالح دیگری مشاهده نشده است.

منبع عکس: سایت نگاه مدیا (عکاس: ناشناس)

قسمت‌هایی همچون پوسته‌ درونی ایوان، پوسته‌ بیرونی گنبد و پیشانی سرپایه‌های نمای صحن، طرح‌های ساده و در عین حال زیبای هندسی آجرکاری وجود دارد. کمترین آرایه‌ها در معماری اصیل مسجد مشاهده می‌شود که از نمونه آن می‌توان به کتیبه در ورودی از جنس چوب اشاره کرد. روی این کتیبه آیه‌ای از قرآن کریم و تاریخ ۹۱۳ هجری قمری حک شده است. در پیکره‌ درونی محراب نیز کتیبه‌ای از کاشی معرق با نام دوازده امام و همچنین تاریخ ۸۶۷ هجری قمری وجود دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیررضا تقوی)

هم‌زمان با هفته میراث فرهنگی و سالروز ثبت مسجد جامع در فهرست آثار ملی ایران در دوم خرداد ماه ۱۳۵۶، مرمت این بنای تاریخی در دوم خرداد ۱۴۰۰ با یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال از محل اعتبار اسناد خزانه کشور آغاز شد.

این عملیات شامل اندود کاهگل حفاظت روی دیوارها و جرزها، تراشیدن اندود گچ جدید و سفیدکاری روی سطوح قائم و پرداخت آن با گچ کشته، تهیه و نصب شیشه ۱۰ میلی متری برای حفاظت از دیوارهای خشتی و اجرای پوشش روغن بزرگ گیاهی روی درهای چوبی مسجد جامع است.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی