روستای خرانق

روستای خرانق در مرکز بخش خرانق در شهرستان اردکان قرار دارد و مکان‌های دیدنی زیادی از جمله یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین قلعه‌های مسکونی استان یزد را در خود جای داده است. از دیگر آثار تاریخی این روستا می‌توان به قلعه، حمام، کاروان‌سرا، پل، مسجد و منارجنبان اشاره کرد که اکثر آن‌ها ثبت ملی شده‌اند. بی‌دلیل نیست که هر روزه گردشگرانی از سراسر جهان و به‌ویژه اروپا به بازدید این روستای تاریخی می‌روند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رامین کاظم‌زاده)

روستای تاریخی خرانق در شمال یزد و در ۷۰ کیلومتری شهرستان اردکان، در مسیر جاده اردکان به طبس قرار گرفته است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mahzad Ma)

روستای خرانق یکی از مقاصد کمتر شناخته‌شده ایران محسوب می‌شود که بسیار مورد توجه گردشگران اروپایی است و یکی از سازه‌های بزرگ خشتی ایران را در خود دارد. خرانق روستایی با قدمت ۴,۵۰۰ سال است که به‌دلیل عواملی همچون فرسایش احتمال دارد در سال‌های آینده اثری از آن نماند و در نتیجه از جمله آثار در معرض خطر در ایران است.

این روستا دو بخش دارد؛ بخش جدید که حدودا بیش از ۵۰۰ نفر در آن زندگی می‌کنند و بخش قدیم یا قلعه خرانق که تا چندی پیش میزبان ساکنان روستا بود؛ اما به‌خاطر فرسودگی چند دهه قبل خالی از سکنه شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Natali Morhun)

در بازدید از این روستا می‌توانید از جاذبه‌های متعددی همچون کاروانسرای قدیمی خرانق، منارجنبان، مزار بابا خادم و... دیدن کنید و تجربه‌ای خاطره‌انگیز برای خود بسازید. بی‌شک تماشای بناهای تاریخی که تا ۳۰ سال پیش هنوز خانه بسیاری از اهالی روستا بوده، یکی از جاذبه‌های جالب این منطقه است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Karl Svozil)

مهم‌ترین جاذبه روستای خرانق، قلعه‌ای است که ظاهرا قدمتی ۴,۵۰۰ ساله دارد. این روستا در قدیم مورد حمله راهزنان و دزدان بسیاری قرار می‌گرفت که باعث شد، اهالی روستا قلعه خرانق را بسازند و به‌مدت طولانی در آن زندگی کنند.

جالب است بدانید این قلعه تاریخی از معدود قلعه‌های جهان محسوب می‌شود که در آن خانه‌های دو و سه طبقه وجود دارد و شبیه نمایشگاهی است که غرفه‌هایش از خشت و گل هستند. قلعه خرانق یادگاری تاریخی و ارزشمند با حدود یک هکتار وسعت است که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های مسکونی روستایی استان یزد شناخته می‌شود.

از ویژگی‌های مهم در ساخت قلعه خرانق می‌توان به بافت ساختمانی متراکم، معبر باریک و سرپوشیده، استفاده از مصالح بازدارنده تبادل گرما و به‌طور کلی سازگاری با شرایط محیطی اشاره کرد. این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۱۵۰۹ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

ویژگی‌های دفاعی قلعه

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mesut Toker)

• حصارها و برج ها: حصار دور قلعه به‌خوبی محدوده امنی برای آن مشخص می‌کرده است. این حصار به‌همراه برج‌ها بر استحکام و امنیت این قلعه افزوده‌اند. ۶ برج نگهبانی شامل یک برج در شمال، دیگری در جنوب‌غربی و چهار برج دیگر در جبهه غربی به بدنه قلعه متصل‌ هستند و چهار دروازه به نام‌های دروازه بالا، پایین، رضا خان سرداری و خالو در اطراف آن‌ها قرار دارند.
• مسیرهای پیچ‌درپیچ و باریک: وقتی وارد قلعه خرانق می‌شوید، تحت‌تاثیر مسیرهای پیچ‌درپیچ و باریک قلعه قرار می‌گیرید و احساس می‌کنید که گم شده‌اید. مردم از این روش برای غافلگیری دزدان و راهزنان استفاده می‌کردند تا حرکت آن‌ها را کند کنند. یکی از کوچه‌ها با عنوان کوچه گرگ شناخته می‌شود؛ برای مقابله با دزدان آن‌ها را به این کوچه می‌کشاندند و سپس به آن‌ها حمله می‌کردند.
• خندق: در گذشته دورتادور قلعه را خندق‌های عمیقی محاصره کرده بود تا ساکنان از یورش دشمنان در امان بمانند.
• فقدان پنجره: بخش پایینی خانه‌ها در این قلعه در یا پنجره‌ای به بیرون ندارد و این امر خانه را از نفوذ راهزنان حفظ می‌کرد.

ساختار خانه های قلعه

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Natali Morhun)

۸۰ خانه در این قلعه وجود دارد که بیشتر آن‌ها دارای دو یا سه طبقه‌ هستند و طراحی هر یک متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه‌نشینان بوده است. دیوارهای خشتی و گلی، سقف گنبدی و استفاده از تیرهایی از جنس حصیرهای الیافی، چوب و پوشال از ویژگی‌های این خانه‌ها هستند. در این خانه‌ها مخلوط خاک و آهک برای مسطح‌کردن کف اتاق‌ها، ملاط کاهگل برای پوشش سطوح بیرونی ساختمان‌ها و گچ برای تزیین دیوار اتاق‌ها، تالارها و ایوان‌ها به کار رفته است.

برخلاف خانه‌های معمول اقلیم گرم و خشک، اکثر خانه‌های این قلعه به‌جز چند واحد، حیاط ندارند. از طبقه زیرین خانه‌ها برای نگهداری احشام و طیور استفاده می‌کردند و در برخی خانه‌ها این فضا برای انبار علوفه و غلات بود. ارتباط با خانه‌ها تنها از طریق معابر درون قلعه وجود داشت و خانه‌ها به یکدیگر راه نداشتند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امید نقوی)

حمام تاریخی خرانق، بنایی قاجاری واقع در کاروان‌سرا و در نزدیکی کشتزار روستا است. برای آنکه در این حمام به‌راحتی بتوانند به آب قنات دسترسی پیدا کنند، آن را در سطحی پایین‌تر از قلعه و بالاتر از سطح روستا ساخته‌اند. با به‌کارگیری این روش هوشمندانه، فاضلاب حمام به زمین‌های اطراف قلعه هدایت می‌شد. گودکردن حمام و استفاده از آجرهای ضخیم در دیواره آن باعث می‌شد تا از اتلاف گرما جلوگیری شود. سقف این بنا گنبدی است و برای تامین نور حمام روزنه‌های کوچکی در سقف آن تعبیه شده بود.

حمام نراق به دو بخش حمام کوچک و حمام بزرگ تقسیم می‌شود که هر دو دارای تمام اجزای حمام کامل ایرانی همچون ورودی، هشتی، سربینه، میان‌در، بینه، خزینه، تون، گرم‌خانه و گلخن بودند. حمام کوچک مخصوص زنان بود و حمام بزرگ از صبح تا شب در اختیار بانوان قرار داشت و از شب تا صبح آقایان از آن استفاده می‌کردند. این حمام در اواخر دوره پهلوی با تعطیلی خزینه و کاشی‌‌شدن دیوارها و کف، شبیه یک حمام نمره شد تا اهالی راحت‌تر از آن استفاده کنند.

این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۹ هجری شمسی با شماره ۸۵۵۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمدرضا صمدی)

با شنیدن نام منارجنبان تصویری از منارجنبان اصفهان در ذهن همگان نقش می‌بندد؛ اما بهتر است بدانید این سازه تنها مناره‌ای نیست که در ایران می‌جنبد. منار جنبان که یکی از جاهای دیدنی خرانق به حساب می‌آید، بر فراز مسجد قرار دارد و از منارجنبان اصفهان قدیمی‌تر است.

قدمت بنای اولیه این مناره به دوره ساسانیان می‌رسد و با ارتفاع ۱۵ متر از بام مسجد، جزو مرتفع‌ترین بناهای منطقه به شمار می‌رود. این منارجنبان سه طبقه، دو راه‌پله حلزونی برای رفت و برگشت دارد و به‌عنوان برج دیده‌بانی و فانوس‌خانه کاربرد داشته است. ساختاری چوبی در بالای منار وجود داشت که پس از کج‌شدن بر اثر زلزله و وزش باد، اهالی آن را بریده و پایین آوردند. منارجنبان خرانق با شماره ۲۴۴۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

مسجدی در مرکز قلعه خرانق وجود دارد که قدمت آن به قرن هشتم تا دهم هجری قمری می‌رسد. در کنار این مسجد، حسینیه‌ای با قدمت کمتر از مسجد به چشم می‌خورد. در اینجا شیب طبیعی زمین باعث شده است تا حسینیه در سطحی پایین‌تر از مسجد قرار گیرد.

خشت و گل مهم‌ترین مصالح برای ساخت مسجد جامع و حسینیه خرانق هستند و در بعضی از قسمت‌های نمای حسینیه و مناره آن، آجر نیز به کار رفته است. این اثر در تاریخ ۱۸ آبان ۱۳۷۸ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Lada Kaiser)

هدف از ساخت پل خرانق در ۱۰ قرن پیش، تنها انتقال آب از یک ساحل به ساحل دیگر رودخانه دوکالی بود و می‌خواستند آب را از دهانه قنات خرانق در یک ساحل رودخانه به مزارع و باغ‌ها در ساحل دیگر برسانند. این پل که با نام پل آبراه نیز شناخته می‌شود، عنوان قدیمی‌ترین پل انتقال آب در استان یزد را به خود اختصاص داده است. در ساخت پل از ترکیب معماری ساسانی و رومی استفاده شده و طول آن ۴۰ متر و ارتفاعش ۷٫۵ متر است. امروزه دیگر آبی در رودخانه جریان ندارد؛ اما این پل استوار ایستاده و به محلی برای گذر مردم تبدیل شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رسول سلیمانی)

مزار بابا خادم یکی از بناهای مذهبی در روستای خرانق است که با گنبد آبی‌ خود، بیش از هر بنای دیگری جلب توجه می‌کند. این بنا پیکر یکی از خادمین امام رضا (ع) را در خود دارد که در طی مسیر همراه این امام بیمار شد و درگذشت و در ميان کشتزارهاى خرانق به خاک سپرده شد. بر مزار وی، بنايى گنبدوار و ساده ساخته شده که در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی مورد بازسازی قرار گرفته است.

جاذبه‌ای به نام آینه‌های خرانق نما در بستر خشک رودخانه وجود دارد که توسط امیر حاجبی برای افزودن به جاذبه‌های خرانق طراحی و اجرا شده‌اند. این جاذبه شامل ۹ آینه می‌شود که قطر بزرگ‌ترین آینه دو متر و کوچک‌ترین آن‌ها ۴۰ سانتی‌متر است.

منبع عکس: ویکی‌پدیا (عکاس: Mehdimahjoob2)

کاروان‌سرایی در روستای خرانق وجود دارد که قدمت بنای اولیه آن به دوره ساسانی می‌رسد. این کاروان‌سرای ایرانی پس از تخریب بر اثر گذشت زمان به فرمان محمد ولى ميرزا فرزند فتحعلى شاه مرمت شد و با عنوان کاروانسراى شاهزاده یا رباط شاهزاده به کار خود ادامه داد و امروزه محلی برای اسکان مسافران است. این اثر در تاریخ سه اسفند ۱۳۷۷ هجری شمسی با شماره ۲۲۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمدرضا صمدی)

• بقعه یا قدمگاه مشهدک: بنایی از خشت و گل در پشت کاروانسرای خرانق وجود دارد که آن را محل اقامت امام رضا (ع) حین سفر از مدینه به مرو می‌دانند. در آن سنگ‌نوشته‌اى بر ديوار دیده می‌شود که تاریخ ۵۹۵ هجرى قمری را نشان می‌دهد و بنابر اعتقاد مردم حکايت از عبور حضرت رضا (ع) از اين روستا دارد.
• مسجد بیت المقدس: مسجدی در قلعه که بنا بر گفته بومیان، امام رضا (ع) در آن نماز خوانده؛ اما این روزها به مخروبه‌ای تبدیل شده است.
• مسجد سرچشمه: مسجدی خارج از قلعه که اهالی روستا قدمت آن را ۱۲۰ سال می‌دانند و از آن برای اقامه نماز استفاده می‌کنند.

• شترگلو: در کنار پل خرانق بقایایی از یک شترگلو یا سیفونی از جنس سنگ و ساروج دیده می‌شود که ۳۰ متر طول دارد. شترگلوها مجموعه‌ای از سازه‌های منحصر‌به‌فرد برای انتقال آب بودند که وظیفه آب‌رسانی به اراضی کشاورزی را انجام می‌دادند.
• بوکن‌ها: حفره‌های عمیق و دست‌کندی در حاشیه رودخانه و در نزدیکی پل به‌صورت غارهایی در خاک سفت هستند. این حفره‌ها به‌عنوان سرپناه مورد استفاده مسافران و زائران قرار می‌گرفتند.
• آسیاب های آبی: دو آسیاب آبی قدیمی یکی در داخل قلعه و دیگری در بیرون قلعه وجود دارد که قدمت آن‌ها به ۱۴۰ سال می‌رسد. نام این آسیاب‌ها را بر حسب جهت جریان آب قنات، بالادست و پایین‌دست گذاشته‌ بودند.
• آب‌انبار: آب‌انباری به سبک آب‌انبارهای صحرایی تک‌بادگیر در این روستا ساخته شده بود که کتبیه سر در آن تاریخ ۱۳۱۸ هجری قمری را نمایش می‌دهد.
• گورستان قدیم: محوطه‌ای به نام مزار قدیم در حاشیه جنوب‌غربی روستا قرار دارد که شامل غسال‌خانه‌ای از خشت و گل با اتاق‌هایی گنبدی می‌شود و امروزه تنها به‌عنوان طویله یا انبار علوفه به کار می‌رود.
• قریه شمس آباد: خرابه‌هایی از یک روستای متروکه و قدیمی در کنار روستای خرانق به چشم می‌خورد که بناهای سنگی و گچی قدیمی به سبک معماری ساسانی دارد و گفته می‌شود خرابه‌های آتشکده یزدان نیز در آن یافت شده است.

عکس هوایی از روستای خرانق؛ منبع عکس: ویکی‌پدیا (عکاس: مهدی خبره‌دست)

بهترین زمان بازدید از خرانق اوایل بهار، پاییز و زمستان است. در فصل بهار، هوای خوب و شکوفه‌های درختان، خرانق را به مقصدی ناب تبدیل می‌کنند. در تابستان با وجودی که آب‌وهوای خرانق نسبت به سایر مراکز استان خنک‌تر است؛ از تابش آفتاب در امان نیستید و این موضوع می‌تواند برایتان آزاردهنده باشد. پاییز و زمستان خرانق بسیار سرد است؛ گرچه روزها، هوا اعتدال خوبی دارد و خبری از تابش تند آفتاب نیست.

منبع عکس: سایت didanist.com (عکاس: ناشناس)

پیش‌تر در روستای خرانق اقامتگاه بوم‌گردی فعال بود که در حال حاضر (پاییز ۱۴۰۰) فعالیت ندارد. بنابراین، برای اقامت می‌توانید از اقامتگاه‌های اطراف نظیر پارک طبیعت‌گردی نی باد کویر زرین استفاده کنید. همچنین می‌توانید با طی مسافتی به شهرهای اطراف بروید؛ هرچند توصیه می‌کنیم بازدید خود را به‌گونه‌ای تنظیم کنید که پیش از شب به محل اقامت خود بازگردید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Karl Svozil)

• مطمئنا بازدید از تمامی نقاط دیدنی روستا به زمانی بیشتر از یک روز نیاز دارد.
• در سفر به خرانق می‌توانید سوغاتی‌های خوشمزه‌ای همچون پسته و زردک (نوعی هویج) و همچنین دست‌بافته‌های زنان روستا از جمله چادر شب را به یادگار تهیه کرده و به رونق اقتصادی مردم بومی کمک کنید.
• جاذبه‌های تاریخی خرانق در وضعیت ناخوشایندی به سر می‌برند؛ در طول بازدید خود، از این آثار ارزشمند محافظت کنید و از ریختن زباله و نوشتن یادگاری بپرهیزید.
• برای بازدید از روستای خرانق هزینه‌ای دریافت نمی‌شود و همه‌روزه امکان دیدن آن وجود دارد.

نویسنده: زهرا صالح‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی