میدان امیر چخماق

میدان امیر چخماق یکی از معروف‌ترین جاهای گردشگری یزد و از میدان‌های تاریخی کشور به شمار می‌رود که در بافت قدیمی این شهر همچون نگینی می‌درخشد. این میدان که جاذبه‌های متعددی از بازار تا تکیه و مسجد را در خود جای داده است، گزینه‌ای عالی برای گردشگری محسوب می‌شود؛ به‌خصوص در طول شب که چشم‌انداز بسیار زیبایی را پیش روی شما قرار می‌دهد. جذاب‌ترین بخش این میدان، بنای سه طبقه تکیه آن است که پیش از هر جاذبه دیگری چشم گردشگران را به خود خیره می‌کند. برای آشنایی بیشتر با این میدان دیدنی با ما همراه شوید.

عکاس: ناشناس

میدان امیر چخماق یا امیر چقماق از شاخص‌ترین جاهای دیدنی یزد محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از بخش‌های مختلفی از جمله بازار، تکیه، مسجد و آب‌انبار تشکیل شده است. کاروانسرای شعبان در ضلع شمالی میدان و حمام و کاروانسرای بافتی‌ها در غرب تکیه امیر چخماق از دیگر جاذبه‌های این مجموعه هستند. در مقابل تکیه نیز حوض بزرگی با فواره و چند مجسمه خودنمایی می‌کند که به نقش و اهمیت آب و فرهنگ سقایی اشاره دارد.

عکاس: Muhan itrip

این میدان که یزدی‌ها به آن میرچخماق می‌گویند، به‌عنوان یکی از میدان‌های اصلی شهر برای برگزاری برنامه‌ها و گردهمایی‌های مختلف استفاده می‌شود. یکی از پرطرفدارترین برنامه‌های مذهبی این میدان که گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشاند، مراسم نخل‌گردانی در ماه محرم است که هر سال باشکوه تمام برگزار می‌شود.

عکاس: محمدرضا باقی پور، Wily Kaemena، مهدی صحراپور، Rene Gugl

این میدان نماد شهر یزد است و در هر ساعت از شبانه‌روز می‌توانید از آن دیدن کنید؛ به‌خصوص در طول شب‌ که نورپردازی خاص آن، جلوه‌ای متفاوت از این جاذبه را به نمایش می‌گذارد.

عکاس: ماریو سلیمی

میدان امیر چخماق در کنار چهارراه شهدا در خیابان امام خمینی (ره) و در امتداد خیابان سلمان فارسی واقع شده است.

• آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان امام خمینی (ره)، میدان امیر چخماق (نمایش روی نقشه)

میدان امیر چخماق، اثری به‌جامانده از دوره تیموری در قرن نهم هجری است که توسط امیر جلال‌الدین چخماق، از سرداران شاهرخ تیموری ساخته شد. او پس از رسیدن به مقام حاکمیت یزد همراه با همسرش «ستی فاطمه» اقدام به ساخت مسجد جامع نو در ده «دهوک سفلی» کرد و روبه‌روی آن ميدانگاه وسیعی ساخت. این مسجد و میدانگاه بعدها به مسجد امير چخماق و ميدان امير چخماق شهرت یافتند. حاکم یزد همچنین در گرداگرد میدان، بناهای ديگری همچون آب‌انبار، قنادخانه، بازار، خانقاه، كاروانسرا، حمام، چاه آب سرد و... نيز احداث کرد.

عکاس: افسانه عباسی

میدان جلوی مسجد و سردر بازار در اوایل قرن ۱۳ هجری شمسی به حسینیه تبدیل شد؛ گرچه در آن زمان کاربری حسینیه نداشت؛ زیرا ساخت چنین فضاهایی از دوره صفوی در ایران رواج یافت. این میدان در زمان شاه عباس صفوی دستخوش تغییرات و بازسازی‌هایی نظیر ساخت چهارسوقی روی کاروان‌سرا شد. شخصی به نام حاجی حسین عطار نیز در زمان فتحعلی شاه قاجار بانی مرمت بخش‌هایی از مسجد و گسترش شبستان آن شد.

ميدان مذکور مثل برخی از میدان‌های کشور تا پيش از دوره پهلوی به محل دفن مردگان تبدیل شده بود و عده‌ای از مردم به بهانه وجود حسینیه و خیروبرکت آن، جسد اموات خود را در اینجا به خاک می‌سپردند. هرچند با شروع دوره پهلوی، این رسم برچیده شد و پس از ویران‌کردن گورها، میدان امیر چخماق دوباره به وضعیت سابق خود برگشت.

عکاس: محمد رضا باقی‌پور

در زمان رضا شاه پهلوی، تغییرات زیادی در میدان صورت گرفت که از آن جمله می‌توان به خیابان‌کشی‌‌ها اشاره کرد. این موضوع باعث تشکیل میدانی کوچک و ادغام مسجد با میدان مقابل حسینیه شد. تغییر و تحولات دیگری نیز به مرور زمان در این مجموعه رخ داد که در اثر آن فقط بدنه جنوب شرقی به‌عنوان تنها جداره میدان باقی ماند که بدنه اصلی تکیه امیر چخماق است.

امیر جلال‌الدین چخماق شامی از امیران و سرداران شاهرخ تیموری بود که در سال ۸۱۱ هجری شمسی به حکومت یزد منصوب شد. او با الهام از پادشاهی شاهرخ، اقدامات ارزنده‌ای در جهت عمران و آبادانی شهر یزد انجام داد که همسرش ستی فاطمه یا فاطمه خاتون نیز در این راه همراه او بود.

عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan

ساخت مسجد جامع نو، دو آب‌انبار و یک تکیه که در آن زمان خارج از شهر یزد بود و امروزه به مجموعه میدان امیر چخماق مشهور است، گوشه‌ای از فعالیت‌های خیرخواهانه او بود. حفر چاه در نزدیکی مسجد جامع نو و احیای آب محله دهوک، ساخت گرمابه روبه‌روی مسجد جامع کبیر یزد، ساخت منبر آجری با نقوش اسلامی در مسجد جامع، بهبود وضعیت باغ حکمرانان یزد و... از دیگر اقدامات امیر چخماق بوده‌اند.

عکاس: پرهام یزدی

تکیه سه طبقه امیر چخماق که در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در سمت شرق میدان قرار دارد که روزگاری برای نشستن شاهان در قسمت شاه‌نشین و بانوان در سایر غرفه‌های آن استفاده می‌شد تا مراسم سوگواری و نخل‌برداری را تماشا کنند. این سازه‌ شاخص به‌خاطر نمای خارجی با شاه‌نشین‌های قوسی‌شکل مشهور است.

عکاس: Arteen Arakel Lalabekyan

كتیبه‌ای در غرفه شاه‌نشین تكیه وجود دارد که تاریخ ۱۲۵۸ هجری قمری (۱۲۲۱ هجری شمسی) را نشان می‌دهد و از همین رو می‌توان قدمت آن را حدود ۱۸۰ سال تخمین زد. این سازه آجری دارای دو مناره بزرگ است که گفته می‌شود در دوره قاجار به آن اضافه شده‌اند.

بخشی از جداره اصلی تکیه امیر چخماق که باقی مانده است، غرفه‌هایی دارد که به‌صورت پلکانی روی هم قرار گرفته‌اند. این غرفه‌‌ها به‌شکل طاق نماهایی دو طبقه در هشت ردیف عمودی هستند که به‌صورت قرینه روبه‌روی هم ساخته شده‌اند. علاوه بر این، غرفه‌هایی سه طبقه در دو ردیف عمودی و غرفه‌ای اصلی در یک ردیف عمودی در وسط آن‌ها خودنمایی می‌کند. بخش میانی بنا مزین به تزیینات کاشی‌کاری است و ارتفاع بیشتری نسبت به سایر طاق نماها دارد. این‌طور به نظر می‌رسد که احتمالا این مکان برای استقرار بالاترین مقا‌م‌‌های دولتی در مرکز تکیه بوده است تا مراسم تعزیه را در محوطه میانی میدان تماشا کنند.

عکاس: پرهام یزدی

مناره‌‌های مرتفع این سازه که روی غرفه‌های میانی ساخته شده‌اند، جلال و عظمت خاصی به آن داده‌اند؛ ضمن اینکه در گذشته از این مناره‌ها برای سردادن اذان و اعلام وقت نماز به مردم شهر استفاده می‌شد.

مسجد امیر چخماق درست در کنار این بنا قرار دارد و از طریق یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه می‌توان به آب‌انبار میدان دسترسی داشت. در وسط این بنا نیز ورودی بازار حاجی قنبر واقع شده است.

عکاس: نامشخص

مسجد امیر چخماق که با نام مسجد دهوک و مسجد جامع نو نیز شناخته می‌شود، به‌لطف تزییناتی همچون کاشی‌کاری معرق و طاق‌های مقرنس، از نظر زیبایی، وسعت و اهمیت، بعد از مسجد جامع یزد قرار دارد. این مسجد که در سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، به همت امیر چخماق در مدت دو سال احداث شد و کار ساخت آن در سال ۸۴۱ پایان یافت.

عکاس: Peter W

مسجد مذکور دو ورودی دارد که شامل ورودی شرقی (کوچه مسجد) و شمالی (میدان) می‌شود. در کریاس (ساختمان جلوی در ورودی) مسجد، سنگی به خط نسخ حاوی متن یک وقف‌نامه نصب شده است و در دو طرف راهروی شمالی منتهی به صحن مسجد، شبکه‌های ظریفی از کاشی معرق در پنجره‌ها به چشم می‌خورد.

این مسجد دارای شبستان تابستانی و زمستانی است که بادگیرهای زیبای موجود در شبستان تابستانی آن باعث خنک‌شدن هوا در روزهای گرم تابستان می‌شوند. شبستان زمستانی مزین به سنگ مرمر است که در روزهای سرد زمستان بر اثر انعکاس نور خورشید، فضای آن را گرم‌تر می‌کند.

عکاس: ناشناس

روی کمربند گنبد مسجد عبارت «السلطان ضل الله» به خط کوفی بنایی نقش بسته است و در دو طرف صفه آن می‌توان دو گل کتیبه‌دار به خط کوفی را دید که یکی مزین به عبارت «ولی الله التوفیق» و دیگری عبارتی عربی است که تاکنون کسی موفق به خواندن آن نشده است.

یکی دیگر از کتیبه‌های مسجد را می‌توان در سردر شرقی مشاهده کرده که به خط ثلث و با کاشی معرق است. گنبد ترک‌دار مسجد نیز از تزیین و کتیبه بی‌نصیب نمانده است و علاوه بر کاشی‌کاری سبزرنگ، اطراف آن کتیبه‌‌ای به خط کوفی قرار دارد.

عکاس: حمزه توکلی

مسجد امیر چخماق فاقد مناره است که طبق یک روایت، مساجدی که بانی آن بانوان بودند، مناره نداشته و طبق روایتی دیگر، برای اتحاد شیعه و سنی بوده است؛ زیرا مساجد شیعی دارای دو مناره و مساجد سنی دارای یک مناره بودند و در نتیجه آن را بدون مناره ساخته‌اند تا پیروان هر دو مذهب از آن استفاده کنند.

به‌طور کلی، سه آب‌انبار در مجموعه میدان امیر چخماق وجود داشته است که یکی از آن‌ها در ضلع جنوبی میدان قرار داشت؛ اما در زمان احداث خیابان تخریب شد.

آب‌انبار ستی فاطمه

عکاس: محسن نامجو

آب‌انبار ستی فاطمه (پنج بادگیری) در ضلع شمالی میدان و جنب بازارچه حاجی قنبر قرار دارد که به دستور ستی فاطمه، همسر حاکم وقت یزد، برای استفاده مردم ساخته شد. این بنا علاوه بر گنبد و سردری آجری و زیبا، پنج بادگیر بلند هشت‌وجهی دارد که جزو معدود آب‌انبارهای پنج بادگیری یزد به حساب می‌آید. پس از بخش سرپوشیده ورودی، راه‌پله‌ای قرار دارد که شامل دو قسمت سرباز و سرپوشیده می‌شود. آب‌انبار امیر چخماق، سقف ضربی و قوسی از نوع جناغی و مخزنی با پلان مدور دارد و از دو در ورودی آن، یکی به میدان امیر چخماق و دیگری به کوچه محل آب‌انبار باز می‌شود. این سازه زیبا در سال ۱۳۸۵ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

عکاس: سعید سلطانیان

از آنجا که پیشرفت و تغییر سیستم آبرسانی منجر به متروکه‌‌شدن این آب‌انبار شده بود، در سال ۱۳۸۰ مخزن آب‌انبار به زورخانه صاحب‌الزمان یزد تغییر کاربری یافت که با همت پهلوان علی درهمی انجام شد.

عکاس: Joanna Paluch

این زورخانه که بزرگ‌ترین زورخانه شهر یزد به حساب می‌آید، برای اجرای مراسم گلریزان، انجام کشتی و حرکات ورزشی باستانی و پهلوانی استفاده می‌شود.

آب‌انبار تکیه امیر چخماق

آب‌انبار تکیه امیر چخماق که در زیر تکیه قرار دارد، تا ۴۰ سال قبل مورد استفاده بود و در حال حاضر به‌ بخشی از موزه آب یزد تبدیل شده است. این آب‌ انبار و همین طور بازارچه حاجی قنبر به دستور نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی در زمان امیر چخماق احداث شده‌اند.

عکاس: ایمان کاروانیان

آب‌انبار مذکور یک ورودی دارد و از طریق ۵۰ پله می‌توان به پاشیر و محل برداشت آب رسید. خزینه آب‌انبار به قطر ۹ متر در عمق ۱۴ متری حفر شده و سقف آن همکف بازارچه است. این آب‌انبار چهار بادگیر چهاروجهی دارد که دو بادگیر آن از پشت بام بازارچه دیده می‌شود. تاکنون سه بادگیر آن به‌شکل اصلی خود بازسازی و مرمت شده است.

عکاس: ایمان کاروانیان

آب‌انبار تکیه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است؛ به‌طوری که تمام بدنه آن در زمین قرار دارد و حتی گنبد تهویه هوای آن نیز در دل زمین تعبیه شده و فقط تیزه گنبد در سطح زمین است. بادگیرهای آب‌انبار نیز تفاوت چشم‌گیری با بادگیر سایر آب‌‌انبارها دارد و در بدنه دیوار بازارچه حاجی ‌قنبر قرار گرفته است. پلکان اکثر آب انبارها به وسط خزینه منتهی می‌شود؛ موضوعی که درباره آب‌انبار تکیه امیر چخماق صدق نمی‌کند و پلکان آن در مجاورت خزینه قرار دارد؛ زیرا احتمالا برای اتصال پلکان به وسط خزینه مجبور به خالی‌کردن زیر مناره‌ها می‌شدند که به کاهش استقامت مناره‌ها می‌انجامید.

منبع عکس: Omid360 Studio

نخل به تابوت چوبی بزرگی گفته می‌شود که به‌صورت نمادین در یکی از مراسم سوگواری محرم با عنوان مراسم نخل‌گردانی استفاده می‌شود و یکی از نمونه‌های دیدنی‌ آن موسوم به نخل حیدری‌ها در میدان امیر چخماق قرار دارد. گفته می‌شود که قدمت این نخل به سال ۱۲۲۹ هجری قمری (۱۱۹۳ هجری شمسی) در دوره صفوی برمی‌گردد؛ از همین رو برخی آن را قدیمی‌ترین نخل یزد می‌دانند.

عکاس: آرش مرتضوی، ایساک محمدی، علیرضا احمدی

این نخل چوبی عظیم با ارتفاع ۸٫۵ متر که به‌شکل درخت سرو (نماد آزادگی) به نظر می‌رسد، از بزرگ‌ترین نخل‌های استان یزد به شمار می‌رود و از مجموعه مشبکی از گره‌چینی‌ و تیرهای بزرگ تشکیل شده است.

عکاس: امیر حسین مقتدایی

ستی فاطمه یا بی بی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال‌الدین چخماق شامی و از زنان بزرگوار روزگارش بود که به احسان و پاکدامنی شهرت داشت. او و همسرش، بناهای عام‌المنفعه زیادی ساختند که از آن جمله می‌توان به مسجد جامع امیر چخماق، گرمابه، خانقاه، رباط، کاروان‌سرا، حفر چندین حلقه چاه و غیره اشاره کرد. محل آرامگاه را نیز خود او ساخت که پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد و این آرامگاه در کوچه‌ای در ضلع شمالی میدان امیر چخماق واقع شده است. در کتاب جامع مفیدی، کتابی درباره تاریخ و جغرافیای شهر یزد، آمده است:

• به قرب بازار محله میرچقماق در حوالی خانقاه امیر معظم‌الیه، گنبدی به جهت مدفن خود بنا فرمود و به کاشی الوان مزین کرد و مرحومه مذکوره در آنجا مدفون است. همچنین آسیابی را بر بقعه خود وقف فرمود و حاصل آن هرساله مقدار ۸۰۰ من به وزن شاه آرد گندم است که یک‌دهم صرف آرامگاه مذکور می‌شود.

عکاس: امیر حسین مقتدایی

این آرامگاه از اتاقی گنبددار و مزین به کاشی‌های سبزرنگ تشکیل شده؛ ضمن اینکه پوشش داخلی آن از گچ است و کاشی‌کاری‌های معرقی در مقرنس‌های آن به چشم می‌خورد.

عکاس: Amirsayyam Maleki

بازار حاجی قنبر، بخشی از مجموعه امیر چخماق است که به فروش اقلامی همچون پارچه، شیرینی، طلا و فرش اختصاص دارد. این بازار سرپوشیده از قدیمی‌ترین بخش‌های شهر یزد محسوب می‌شود که علاوه بر معماری بی‌نظیرش، مزین به تزیینات کاشی‌کاری زیبایی است.

عکاس: محمد رضا باقی‌پور

بازار مذکور توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی، حاکم یزد در دوره جهانشاه قره قویونلو ساخته شد و به همین دلیل به بازار حاجی قنبر معروف شده است.

اگر تاکنون موفق به بازدید از مجموعه امیر چخماق شده‌اید، می‌توانید در پایین این مقاله از کجارو از نظر و تجربه خود برای کاربران ما بگویید.

نویسنده: صدیقه شجاعی