یخدان مویدی کرمان

کرمان به‌عنوان مرکز، تعداد زیادی از جاذبه‌های استان کرمان را در خود جای می‌دهد که غالب آن‌ها بناهای تاریخی هستند. این آثار از تاریخ و معماری گذشتگان نشان دارند و از زندگی اجدادمان روایت‌هایی گوناگون را نقل می‌کنند. یکی از بهترین این نمونه‌ها، یخدان‌ مویدی است.

یخدان مویدی با برخورداری از ویژگی‌های خاص معماری و زیر نظارت دقیق یخ‌سازان، برای زمانی طولانی بخشی از یخ موردنیاز اهالی کرمان را تامین می‌کرد. بررسی سازو‌کار یخ‌سازی و انبار آن برای فصول دیگر نشان‌دهنده هوش و خلاقیت مردمان در گذشته است. هرچند با اختراع برق و کارخانه‌های یخ‌سازی، یخدان مویدی در کنار دیگر یخدان‌ها از دور خارج شدند، همچنان بنای بزرگ آن‌ را می‌توان بازدید و بررسی کرد. با کجارو همراه باشید و درباره یخدان مویدی بیشتر بخوانید.

زمانی که هنوز برق اختراع نشده بود، کرمانی‌ها یخچال‌ها را با استفاده از خشت و گل، احداث کردند؛ بناهای بزرگی که همچنان بسیاری از آن‌ها پابرجا هستند و از جاهای دیدنی کرمان محسوب می‌شوند. این سازه‌ها یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می‌داشتند. معروف‌ترین یخدان‌های کرمان عبارت‌اند از یخدان چوب مفیدی، یخدان‌های زریسف، یخدان رحیم آباد و یخدان مویدی. بقیه یخدان‌ها تماما از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نیست. آب این یخدان‌ها از قنوات تامین می‌شد و غالبا فالوده‌فروشان صاحب یخدان‌ها بودند. البته در بعضی موارد یخدان‌ها را وقف عام می‌کردند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Tiziana Gemma)

یخدان مویدی با قرارگیری در مرکز شهر، امروزه میزبان گردشگران است. این بنای تاریخی با ویژگی‌های معماری خود سال‌های سال، به خانواده‌های کرمانی خدمت‌رسانی کرده و هم‌اکنون نیز به تفرجگاه تبدیل شده است. یخدان مویدی در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مویدی نام محله‌ای درشهر كرمان است و بخشی از زمین‌ها و قنات قدیمی در آن جای گرفته‌اند. این محله در محدوده میدان تختی و خیابان‌های خورشید و ابوحامد واقع شده است. یخدان مویدی نیز در ابتدای خیابان شهید كامیاب، در محله مویدی قرار دارد.

• آدرس: استان کرمان، کرمان، خیابان شهید کامیاب (ابو حامد) (مشاهده روی نقشه)
• فاصله یخدان مویدی تا حمام گنجعلی خان: ۱.۸ کیلومتر
• فاصله یخدان مویدی تا بازار کرمان: ۲ کیلومتر
• فاصله یخدان مویدی تا خانه هرندی: ۱.۴ کیلومتر
• فاصله یخدان مویدی تا موزه هنرهای معاصر کرمان: ۷۵۰ متر

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: علی وهاب)

یخدان مویدی از یادگارهای اواخر دوره صفویه است و نظیر دیگر یخچال‌های تاریخی، از آن به‌منظور نگهداری یخ برای روزهای تابستان استفاده می‌‌‌کردند. نام مویدی به قنات مشهور مویدی بازمی‌گردد که آب یخچال از آن تامین می‌شد. البته برخی می‌گویند صاحب یخدان، فردی به نام مویدالدین ریحان، یكی از كارگزاران حكومت كرمان بوده است.

اگر پای صحبت قدیمی‌های کرمان بنشینید، می‌گویند در ساعات ابتدای صبح‌های تابستان، فالوده‌فروش‌ها فالوده کرمانی را در سایه یخچال‌ها درست می‌کردند و به مردم می‌فروختند. بدین‌ترتیب به‌نظر می‌رسد یخدان‌ها به مکانی برای تفریح و استراحت مردم نیز تبدیل شده بودند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Am kerman)

با اختراع برق و نصب كارخانه‌های یخ‌سازی، یخدان مویدی در کنار دیگر یخدان‌های شهر، به‌صورت متروكه درآمد. این بنا تا دهه‌ ۱۳۸۰ محل تجمع زباله بود تا آن که سازمان میراث فرهنگی با مرمت آن، زمینه نگهداری یخدان را مانند صدها اثر تاریخی دیگر استان فراهم كرد.

عناصر تشکیل‌دهنده‌ یخدان‌ مویدی نظیر دیگر یخدان‌ها عبارت‌اند از مخزن، حصار، استخر و چاله‌ یخ. مصالح بنا را خشت خام و ملاط گل تشکیل می‌دهند. خشت خام عایق حرارتی است و گرما را به داخل یخچال عبور نمی‌دهد. پله‌های یخدان نیز برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشت‌ها بنا نهاده شده بود و در حقیقت هر سال یک لایه جدید خشت و گل روی گنبد می‌کشیدند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Am kerman)

پلان مخزن دایره‌ای شکل است که گنبدی از نوع «بستو» (نوعی قوس بیضی شکل) روی آن احداث کرده‌اند. نوک این ساختار مخروطی شکل به‌گونه‌ای ساخته شده است که حداقل میزان تابش آفتاب را جذب کند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می‌کردند که با وزش باد و استفاده از سایه، دمای هوا را به‌صورت محسوس کاهش دهد. این دیوارها سایه‌انداز نام دارند.

برای تامین آب یخچال‌های خشت و گلی عظیم، آب به‌وسیله‌ قنات‌ها به انتهای یخدان هدایت می‌شد و همیشه چند نفر کارگر در این یخچال‌ها در حال فعالیت بودند. مقداری آب از طریق تعدادی حفره، هر شب روی توده‌های یخ‌های قبلی هدایت می‌شد. این میزان چنان بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد؛ به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ‌گیر از چند سانتی‌متر تجاوز نمی‌کرد. این شرط فنی به‌خوبی می‌رساند که یخچال‌سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ‌گیری را تراز کنند.

یخ‌سازان در حال کار/عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

پس از آن که تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر می‌رسید، یخ‌ها را قطعه قطعه می‌کردند و داخل منابع یخ می‌ریختند و انبار می‌کردند. انبار‌های یخ مانند آب‌انبارهای مدور ساخته شده بود و در مجاورت سطوح یخ‌گیری قرار داشت. روی هر طبقه از یخ‌ها مقداری کاه می‌ریختند تا از چسبیدن آن‌ها به یک‌دیگر جلوگیری شود. در برخی موارد، یخ‌سازان خوش‌ذوق دانه‌های یاقوتی رنگ انار را روی یخ‌های پاک می‌ریختند و در تابستان یخی زیبا و دلفریب زینت‌بخش سفره ثروتمندان می‌شد.

این انبارهای یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ‌ها پس از تهیه به‌کار می‌رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن‌ها در فصل تابستان استفاده می‌شد. همچنین در کف انبار یخ، یک یا چند چاه مخروطی شکل پیش‌بینی شده بود تا آب‌های حاصله از ذوب یخ‌ها در فصل گرما، به‌وسیله آبراهی در کف یخدان به آن منتقل می‌شد.

عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا (عکاسان: Am kerman، حمید واشقانی فراهانی و Zereshk)

در حال حاضر یخدان مویدی در میان فضایی سبز واقع شده و بازدید از ساختمان آن در سراسر روز ممکن است. البته توصیه می‌کنیم برای بررسی دقیق‌تر، ساعات روشنایی به آن مراجعه کنید. فضای درونی یخدان در حال حاضر (سال ۱۴۰۰) قابل بازدید نیست.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Am kerman)

نویسنده: آزاده یوسف نژاد